اندیشکده راهبردی تبیین – طبق فرمان نخست‌وزیر هند، خودمختاری ایالت «جامو و کشمیر» در شمال این کشور که دارای اکثریت مسلمان است و قبلا توسط ماده ۳۷۰ قانون اساسی هند تضمین شده بود از این پس اعتبار نخواهد داشت. این اقدام در میان موج اعتراضات مردمی، محدودیت و اقدامات دولت پاکستان صورت گرفت. سرزمين كشمير به وسعت 222 هزار و 236 كيلومتر مربع در قسمت‌هاي جنوبي آسيا و در شمال شبه قاره هند قرار دارد كه از شمال و شرق با چين، از شمال غربي با افغانستان از غرب با پاكستان و از جنوب با هند هم‌مرز است. سرزميني كه كشمير ناميده مي‌شود شامل سه قسمت است: ايالت جامو و كشمير كه در قلمرو هند قرار دارد و مركز آن شهر سرينگر است؛ كشمير آزاد كه در قلمرو پاكستان قرار داشته و مركز آن مظفرآباد است. حد فاصل بين كشمير هند و پاكستان خط آتش‌بس يا كنترل به طول یک‌هزار و 385 کیلومتر قرار دارد كه پس از سومين جنگ هند و پاكستان در سال 1971 میلادی توسط سازمان ملل متحد تعيين شد. علاوه بر این‌هاُ منطقه‌ای نیز در اختيار چين است. در سال 1947 میلادی هندوستان و پاكستان با يكديگر توافق كردند كه ساكنان جامو و كشمير خودشان براساس يك رفراندوم و همه‌پرسي، تصميم نهايي را براي منطقه اتخاذ کنند[1].
تاکنون سه توافقنامه بر سر کشمیر بین دو کشور امضا شده است[2]: توافقنامه اول در سال 1948 که به نوعی ترک مخاصمه بود و سازمان ملل نیز آن را تأیید کرد. از سال 1948 تاکنون نیروهای حافظ صلح سازمان ملل متحد در کشمیر حضور دارند. توافقنامه دوم در سال 1972 به نام «شمیلا» میان هند و پاکستان امضا شد. بر اساس این توافقنامه خط آتش‌بس که در توافقنامه 1948 تعیین شده بود به عنوان خط کنترل تصویب شد. این خط به عنوان خط مرزی پذیرفته نشد. توافقنامه سومین به توافق «ایندوس» معروف است که آب این منطقه بین هند و پاکستان تقسیم شده است. در این منطقه 6 رودخانه بسیار مهم وجود دارد که به سمت سرزمین‌های هند و پاکستان سرازیر می‌شود که عمدتا سر چشمه این رودها در منطقه کشمیر تحت کنترل هند قرار دارد. بر اساس این توافقنامه سه رودخانه در اختیار هند و سه رودخانه در اختیار پاکستان قرار گرفت.
بنابر قانون پیشین، دولت هند نوعی جایگاه ویژه برای این ایالت کشمیر قائل بود و به جز در امور دفاعی، امور خارجی و همچنین ارتباطات منطقه‌ای؛ مابقی اختیارات حکمرانی را به یک نهاد قانونگذاری محلی تفویض کرده بود. در همین حال نخست‌وزیر هند لایحه‌ای را به مجلس برده است که مطابق آن، بخش شرقی جامو و کشمیر موسوم به «لادخ» که اکثریت بودایی در آن سکونت دارند، از آن جدا خواهد شد. از سوی دیگر عنوان رسمی «ایالت فدرال» جامو و کشمیر که شامل دو بخش جنوبی با اکثریت هندو و شمالی با اکثریت مسلمان است از این منطقه سلب خواهد شد و این ناحیه ذیل عنوان «منطقه ارضی اتحادیه» درخواهد آمد. این بدین معنی است که دهلی‌نو به صورت مستقیم اداره ناحیه را برعهده خواهد گرف و تقریبا هیچ خودمختاری دیگری وجود نخواهد داشت[3].
برنامه دولت هند
کشمیر یک موضوع مهم برای هند محسوب می‌شود و جنبه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و خارجی دارد. کشمیر منطقه‌ای بکر و زیبا با ظرفیت‌های بی‌نظیر اقتصادی است و برای هند که در دوره رشد اقتصادی به سر می‌برد، غیرقابل چشم پوشی است. کشمیر سرچشمه مهمترین رودخانه‌های شبه قاره هند است و مسئله آب بین دو کشور، تا اندازه زیادی به تعیین تکلیف کشمیر بستگی دارد. با افزایش تنش بر سر کشمیر، تنش آبی بین هند و پاکستان نیز افزایش یافته است. پاکستانی‌ها مدعی هستند بعد از تصمیم هند برای لغو امتیازات ویژه منطقه کشمیر، اکنون دهلی نو برای مقابله با مواضع دولت اسلام‌آباد، از اهرم آب علیه پاکستان استفاده می‌کند[4].
از سوی دیگر یک اتفاق بزرگ اقتصادی از سوی منطقه کشمیر آزاد که تحت تسلط پاکستان است، رخ خواهد داد که هند با توجه به رقابت و دشمنی نسبت به چین و پاکستان نمی‌تواند نسبت به آن بی‌تفاوت باشد. بخشی از کریدور چین- پاکستان از کشمیر عبور می‌کند. هند در سي و نهمين نشست شوراي حقوق بشر سازمان ملل متحد، ضمن ابراز نگراني از اجراي طرح «يك جاده يك كمربند» چين اعلام كرد، كريدور اقتصادي چين و پاكستان نگراني‌هاي اصلي هند در ارتباط با حاكميت و تماميت ارضي را كه بخشي از حقوق بشر محسوب مي‌شود، ناديده مي‌گيرد[5]. از سوی دیگر بخشی از مهمترین تهدیدات امنیتی علیه هند، متوجه گروه‌های جدایی‌طلب کشمیر است. از سلسله انفجارهای بمبئی87 حمله انتحاری به نیروهای امنیتی هند در ماه‌های اخیر، همه به پای گروه‌های فعال در کشمیر نوشته شده است. گروه‌هایی که به زعم هند، از حمایت‌های بی‌دریغ پاکستان برخوردارند.
پیروزی حزب بی.جی.پی در انتخابات اخیر هند و تمدید نخست‌وزیری نارندرا مودی، جرأت اقدامات متهورانه در خصوص کشمیر را به وی داده است. حزب بهاراتیا جاناتا (بی.جب.پی) یک حزب ملی‌گرای هندو است که در سابقه سیاسی خود، سختگیری و مقابله با مسلمانان را دارد. آنها در زمان مبارزات انتخاباتی وعده دادند اگر به قدرت برسند قانون خودمختاری کشمیر را لغو خواهند کرد. بنابراین از نظر آنها اکنون زمان عملیاتی کردن آن وعده است[6]. از این رو با حمله به کاروان نیروهای امنیتی هند در کشمیر، زمینه برای اقدامات اساسی در کشمیر فراهم شد. بخشی از خاک پاکستان که مأمن گروه‌های عملیاتی ضدهند بود، مورد بمباران قرار گرفت و طی چند روز، پاکستان و هند به تبادل آتش در مرز و همچنین ساقط کردن هواپیماهای یکدیگر پرداختند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
با تصمیم مجلس هند و با ابلاغ مودی برای لغو ماده 370 قانون اساسی -که اجازه خودمختاری به کشمیر می‌داد-، دوباره در آتش زیر خاکستر کشمیر دمیده شد، هند اقدام به سختگیری علیه مردم کرده است. در این راستا مسئولان محلی بازداشت و هرگونه ارتباطات قطع شد. یکی از برنامه‌های اساسی هند در کشمیر، تغییر بافت جمعیتی آن است. گسیل ده‌ها هزار نظامی به همراه خانواده‌هایشان به کشمیر، زمینه‌ای برای تغییر بافت جمعیتی و افزایش هندوها در این منطقه است[7]. به هرروی قطعنامه سازمان ملل، همه‌پرسی را راه اصلی برای تعیین تکلیف کشمیر می‌داند، ولی هند آن را نمی‌پذیرد؛ مگر آنکه مطمئن شود بافت جمعیتی آنقدر تغییر کرده است تا نتیجه همه‌پرسی مورد پسند دهلی نو قرار بگیرد.[8]
مواضع ایران در قبال بحران کشمیر
وضعیت مسلمانان به ویژه مردم کشمیر، از مسائل مهم در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. این گزاره یک آرمان مبتنی بر قانون اساسی ایران تلقی می‌شود که دولت‌های مختلف کم و زیاد به آن توجه داشته‌اند. مسئله کشمیر از جوانب مختلف برای ایران پر اهمیت است. ارتباط و علاقه مردم کشمیر با مردم ایران یکی از مواردی است که همواره این بخش از شبه قاره را برای ایران پر اهمیت کرده است. گاهی نام ایران کوچک به کشمیر می‌دهند که بیانگر این علقه عاطفی است که ریشه در تاریخ دارد که به سفر و اقامت «میرسیدعلی همدانی» و همراهانش در کشمیر مربوط می‌شود.
از این رو کشمیر فارغ از اختلافات هند و پاکستان، برای ایران اهمیت فراوانی دارد. بسیاری از موضع گیری ها در ایران، خارج از کانال‌های رسمی و دولتی صورت می‌گیرد و بارها جریان‌های دانشجویی نسبت به مسائل کشمیر واکنش نشان داده‌اند. روشنگری‌های برخی کشمیری‌ها داخل ایران نیز به فعالیت‌های اجتماعی به نفع مردم کشمیر بی‌تأثیر نبوده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آنچه که مشخص است، دولت جمهوری اسلامی ایران برای موضع‌گیری در خصوص کشمیر باید چهار مورد را مدنظر قرار دهد:
- مردم کشمیر: همانطور که گفته شد مردم کشمیر نسبت به ایران و انقلاب اسلامی نگاه مثبت و تاریخی دارند. بسیاری از کشمیری‌ها برای تحصیل به ایران سفر می‌کنند و از سوی دیگر زبان فارسی هم در این بخش از جهان نفوذ دارد.
- مردم و فعالان اجتماعی ایران: بخشی از مردم به ویژه فعالان اجتماعی و دانشجویان نسبت به آنچه در کشمیر می‌گذرد، حساس هستند. همانطور که در پی لغو خودمختاری کشمیر و فشار دولت هند بر مردم این منطقه، دانشجویان ایرانی در مقابل سفارت هند در تهران و دفتر سازمان ملل در مشهد تجمع کردند.
- دولت هند: روابط ایران و هند همواره روابط مثبت و دوستانه‌ای بوده است. فارغ از پیوند تاریخی و فرهنگی، هند یک کشور استراتژیک برای ایران محسوب می‌شود. هند یک قدرت نوظهور اقتصادی و بازیگر کلان در به چالش کشیدن یکجانبه‌گرایی آمریکاست. هند یکی از بزرگترین مشتریان نفت ایران است و در دوره تحریم، یک شریک مهم تلقی می‌شود. از سوی دیگر ایران و هند به دنبال ایجاد یک کریدور اقتصادی هستند تا هند را بدون نیاز به پاکستان، به افغانستان و آسیای مرکزی متصل کند. این مهم با تکمیل بندرچابهار و اتصال ریلی آن به افغانستان و آسیای مرکزی محقق می‌شود و استثناء شدن بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا علیه ایران را نیز باید در این توجه جدی هند به ایران دانست.
- دولت پاکستان: روابط ایران و پاکستان نیز اگرچه فراز و فرود داشته، اما از جاده احترام و همکاری خارج نشده است. پاکستان از ورود و موضع‌گیری ایران در ماجرای کشمیر استقبال می‌کند. ایران نیز می‌داند،کشمیر و روابط دیگر کشورها با هند، از مسائل مهم در سیاست خارجی پاکستان است.
فارغ از فعالیت‌های دانشجویی و مواضع ایرانی‌ها در فضای مجازی، وزارت امورخارجه در ابتدا موضعی نسبتا محافظه‌کارانه گرفت. سید عباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه در واکنش به تحولات اخیر جامو و کشمیر گفت: «جمهوری اسلامی ایران تصمیمات اخیر دولت هند در زمینه تحولات جامو و کشمیر را از نزدیک پیگیری و توضیحات ارائه شده از سوی مقامات هند و پاکستان را درباره تحولات اخیر با دقت دنبال می‌کند.» و در ادامه هم این نکته را اضافه کرد که ایران از هند و پاکستان به عنوان دوستان و شرکای منطقه‌ای خود انتظار دارد با اتخاذ روش‌های مسالمت‌آمیز و گفت‌وگو، در راستای حفظ منافع مردم منطقه گام‌های مؤثر بردارند[9]. اما چند روز بعد در موضعی شفاف، از شرایط سخت امنیتی کشمیر که برای شهروندان عادی پیش آمده و نیز محدودیت مسلمانان منطقه برای اعمال دینی خود، اظهار نگرانی کرد و از مقامات هند خواست ترتیباتی اتخاذ نمایند تا هرچه زودتر زندگی مردم به حالت عادی درآمده و بتوانند از همه حقوق طبیعی و شناخته شده خود بهره‌مند شوند.[10]
اما رهبر انقلاب در دیدار با هیئت دولت، موضعی شفاف‌تر اتخاذ کردند. ایشان در این دیدار در واکنش به وضعیت مسلمانان کشمیر گفتند: «ما با دولت هند روابط خوبی داریم اما انتظار و توقع از دولت هند این است که سیاستی منصفانه در قبال مردم نجیب کشمیر در پیش بگیرد و به مردم مسلمان این منطقه زور گفته نشود.» رهبر انقلاب اسلامی وضعیت کنونی منطقه کشمیر و اختلافات هند و پاکستان در این زمینه را نتیجه اقدامات انگلیس خبیث به هنگام خروج از شبه قاره هند دانستند و گفتند: «انگلیسی‌ها برای استمرار درگیری در کشمیر تعمداً این زخم را در این منطقه بر جای گذاشتند. ورود رهبر انقلاب به این موضوع اهمیت کشمیر را نشان داده و برای دولت هند یک هزینه محسوب می‌شود.»
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
کشمیر استخوان لای زخم استقلال هند است. سه جنگ هند و پاکستان بر سر کشمیر، حساسیت این دو کشور را نشان می‌دهد. هند با رهبری نارندرا مودی به عنوان یک ملی‌گرای هندو، به دنبال حل این مسئله به نفع هند است. پیروزی در انتخابات گذشته نیز، یک فرصت برای تندروی های حزب حاکم هند فراهم کرد. با لغو خودمختاری کشمیر، شرایط برای تغییر بافت جمعیتی این منطقه فراهم‌تر می‌شود. از سوی دیگر زمینه برای سرکوب اعتراضات مردمی نیز مهیاست. سختگیری های هند در برگزاری نماز عید قربان و دستگیری مسئولان محلی، نشان از عزم جدی برای ورود همه جانبه به کشمیر دارد. مسئله‌ای که البته میانه‌روها در کشمیر را به حاشیه می‌راند و به تقویت گروه‌های تندرو و شبه نظامی می‌انجامد. این مساله به چرخه ناامنی- برخورد نظامی منجر می‌شود و فرصت را برای افزایش نیروهای نظامی و امنیتی در کشمیر ایجاد می‌کند.
هند مسئله کشمیر را یک مسئله داخلی می‌داند و مایل به بین‌المللی شدن آن نیست. اما پاکستان آن را به عنوان یک سرفصل در سیاست خارجی، در مجامع چندجانبه و دوجانبه مورد اشاره قرار می دهد. تشکیل جلسه شورای امنیت در خصوص کشمیر و حمایت چین از پاکستان در این موضوع، یک شکست دیپلماتیک برای هند بود. مواضع ایران، ترکیه و حتی آمریکا در خصوص کشمیر نیز یک پیروزی برای پاکستان است و به هند نشان می‌دهد که هرگونه اقدام در کشمیر، هزینه بین‌المللی فراوانی برای این کشور دارد. اگرچه سناریوهای مختلفی برای آینده کشمیر متصور است که از بازه الحاق به هند و پاکستان تا استقلال را در بر می‌گیرد، اما به واقع نمی‌توان چشم اندازی برای تعین تکلیف این منطقه ترسیم کرد.
منابع
[1] نوذر شفیعی و مریم اسکندری، «بحران کشمیر: ارزیابی سناریوهای حل بحران»، رهیافت های سیاسی و بین‌المللی، زمستان 1390، شماره 28، ص214
[2] صدا و سیما، «بررسی ریشه‌های تنش بین هند و پاکستان بحران کشمیر»، 17 اسفند 1397، قابل بازیابی در:
iribnews.ir/fa/news/2372589
[3] یورونیوز، «دهلی‌نو خودمختاری قانونی کشمیر هند را ملغی می‌کند»، قابل بازیابی در:
https://fa.euronews.com/2019/08/05/india-to-revoke-article-370-on-kashmir-special-status
[4] ایرنا، «مناقشات آبی هند و پاکستان بالا گرفت»، 28 مرداد 1398، قابل بازیابی در:
https://www.irna.ir/news/83442812
[5] ایرنا، «هند عليه كريدور چين- پاكستان به شوراي حقوق بشر شكايت كرد»، 25 شهریور1397، قابل بازیابی در:
https://www.irna.ir/news/83035154
[6] پیرمحمد ملازهی، «پیامدهای تصمیم دولت هند در کشمیر»، شورای راهبردی روابط خارجی، قابل بازیابی:
https://www.scfr.ir/fa/300/30102/109434
[7] محمدحسین فرهادیان، «تنش میان هند و پاکستان؛ سیاست‌ورزی ایران»، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در:
[8] همان
[9] خبرآنلاین، «واکنش ایران به تنش میان هند و پاکستان درباره جامو و کشمیر»، 16 مرداد 1398، قابل بازیابی در:
https://www.khabaronline.ir/news/1287403
[10] ایسنا، «درخواست سخنگوی وزارت خارجه از مسئولان هند در رابطه با کشمیر»، 22 مرداد 1398، قابل بازیابی در:
https://www.isna.ir/news/98052210692
