اندیشکده راهبردی تبیین- پس از ماه‌ها تهدید ترک‌ها به حمله نظامی به شرق فرات از یک‌سو و مذاکرات مستقیم با آمریکا از سوی دیگر، روند اجرایی طرح منطقه امن یا «کریدور صلح» در شمال شرق سوریه با گشتِ مشترک نیروهای نظامی دو کشور در هفته‌های اخیر آغاز شد. اگرچه طرفین تاکنون تلاش کرده‌اند تا جزئیات بیشتری از این طرح را در اختیار رسانه‌ها قرار ندهند، اما به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد توجه، بازگشت آوارگان سوری است. چه‌اینکه در بیانیه چندی پیش وزارت دفاع ترکیه، با اشاره به توافق واشنگتن و آنکارا درباره تأسیس منطقه حائل در شمال سوریه، اعلام شده که هیئت‌‌های آمریکایی و تُرک به منظور ایجاد کریدور صلح در شمال سوریه و بازگشت پناهندگان سوری به این کشور توافق کرده‌اند. بنابراین یکی از اهدافی که ترکیه به دنبال تحقق آن است و احتمالاً سطح بالایی از اصطکاک بر سر آن با کُردها و آمریکا ایجاد خواهد شد، چگونگی بازگشت آوارگان، اسکان آن‌ها در مناطق تحت سیطره ترکیه در شرق فرات -پس از ایجاد منطقه امن- یا عبور آن‌ها از کریدور صلح و اسکان در مناطق پایین‌دست و تحت سیطره‌‌ی کُردهاست. این موضوع با توجه به اثرگذاری در بافت جمعیتی مناطق شمالیِ شرق فرات، حائز اهیت خواهد بود که نوشتار حاضر به بررسی آن میپردازد.
تفاهم ترکیه و آمریکا برای ایجاد منطقه امن در شرق فرات
با شکست داعش و تسلط نیروهای دموکراتیک سوریه بر مناطق شرقی فرات، ترکیه با چالش‌های مهمی مواجه شد. آنکارا که همواره کردها را به عنوان معضلی برای امنیت ملی خود تلقی کرده[1]، حالا باید برای رفع تهدید آن‌ها مسیر دشواری را دنبال کند. ترکیه اگرچه از آغاز منازعه سوریه تلاش کرد تا متغیر کُردی را در اولویت تصمیمات خود قرار دهد، اما روند تحولات شرق فرات، چندان برایش رضایت‌بخش نبوده است. به همین دلیل آنکارا بارها تهدید به عملیات نظامی علیه نیروهای دموکراتیک سوریه مستقر در شرق فرات کرده که البته تاکنون محقق نشده است. در این چارچوب مهم‌ترین عامل خودداری ترکیه از حمله به شرق فرات را می‌توان همپیمانی کردها با آمریکا دانست که باعث شد تا آنکارا مسیر مذاکره، چانه‌زنی و سازش با واشنگتن را دنبال کند.
ترکیه از ماه‌ها پیش مذاکرات خود را با آمریکا برای ایجاد منطقه‌ی امن آغاز کرد که پس از فراز و نشیب‌های فراوان منجر به توافق آگوست گذشته‌ی وزارت دفاع دو کشور شد. در همین زمینه، وزارت دفاع ترکیه در بیانیه‌ای با اشاره به توافق واشنگتن و آنکارا درباره تأسیس منطقه حائل در شمال سوریه، اعلام کرد: هیئت‌‌های آمریکایی و ترک به منظور ایجاد «کریدور صلح» در شمال سوریه و بازگشت پناهندگان سوری به این کشور توافق کرده‌اند[2]. در این چارچوب به نظر می‌رسد در طرح موسوم به «کریدور صلح»، چند موضوع برای ترکیه حائز اهمیت است که عبارتند از: مختصات منطقه امن -طول و عمق-، تجهیزات و استحکامات کردها، استقرار نیروی نظامی، بازگشت آوارگان و احتمالاً استقرار معارضان متحد ترکیه -مانند ارتش آزاد- در مناطقی از شرق فرات. در میان این موارد، موضوع ایجاد کریدور صلح و بازگشت آوارگان برای ترک‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار است.
به صورت کلی آمریکا و ترکیه، مطلوبیت‌های متفاوتی از ایجاد منطقه امن در شرق فرات دارند که همین تفاوت‌ها باعث تأخیر در آغاز تفاهم آن‌ها شد. براین اساس ترک‌ها خواهان ایجاد منطقه امن در سراسر شمال شرق سوریه از شرق فرات تا عین‌دیوار در شمال شرق حسکه هستند. همچنین این منطقه باید عمقی بین 30 تا 40 کیلومتر داشته باشد. از دیدگاه ترک‌ها، نیروهای کرد باید همراه با سلاح‌های سنگین خود از این منطقه خارج و استحکامات آن‌ها تخریب شود. علاوه بر این، آنکارا اصرار دارد تا کنترل این منطقه را بر عهده گرفته و نیروهای نظامی خود را در آن مستقر کند. بنابراین به نظر می‌رسد این موارد بخشی از خواسته‌های ترکیه درباره طرح منطقه امن در شرق فرات است.
آمریکا اما در مقابل و حداقل تاکنون با ایجاد منطقه امن در سراسر مناطق شرقی فرات مخالفت کرده است. توافق اجراشده بین واشنگتن و آنکارا نشان می‌دهد در گام نخست، طرح منطقه امن در فاصله حدوداً 115 کیلومتری تل‌ابیض تا رأس‌العین و به عمق 15 کیلومتر در حال اجراست. براین اساس نیروهای دموکراتیک سوریه از این منطقه خارج شده و به ازای هر نیروی نظامی آمریکایی، دو نیروی ترک مستقر شده‌اند. همچنین ترکیه اجازه پرواز هواپیمای نظامی در این محدوده را ندارد و صرفاً باید از پهپادهای شناسایی استفاده کند. در نخستین مرحله اجرایی از توافق، در روزهای گذشته، گشت مشترک سه ساعته نیروهای ترک و آمریکایی در مناطق شرقی فرات صورت گرفت[3].
پراکندگی آوارگان سوری در ترکیه
براساس آمارها تا 12 سپتامبر 2019 نام بیش از 3 میلیون و 660 هزار پناهنده سوری در خاک ترکیه در فهرست «کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان» ثبت شده است[4]. برخی آمارها نیز از حضور بیش از سه میلیون و 630 هزار پناهنده در استان‌های مختلف ترکیه و بیش از 100 هزار پناهنده در اردوگاه‌های آوارگان مستقر در خاک ترکیه حکایت دارد. براساس نقشه زیر که میزان پراکندگی آوارگان سوری در ترکیه را نشان می‌دهد، به جز استانبول که بیشترین تعداد پناهندگان را در خود جای داده، تراکم جمعیت پناهندگان در طول نوار مرزی ترکیه با سوریه بسیار بالاست. از این‌رو در استان‌های غازی‌عینتاب، شانلی‌اورفا و هاتای بیش از یک میلیون و 300 هزار پناهنده سوری حضور دارند.
همانگونه که مطرح شد، گام نخست کریدور صلح بین تل ابیض تا رأس‌العین اجرا شده است. این دو شهر مجاور استان شانلی‌اورفا در خاک ترکیه هستند که بیش از 430 هزار پناهنده سوری در آن حضور دارند. بنابراین محدوده انتخاب شده برای ایجاد کریدور صلح در گام نخست، تراکم جمعیتی بالایی دارد که می‌تواند نشان از اهمیت مسئله اسکان پناهندگان برای ترکیه داشته باشد. به این ترتیب ترکیه می‌تواند با سهولت بیشتری به انتقال پناهندگان به هر نقطه‌ای از سوریه -به ویژه شرق فرات- مبادرت ورزد.
اهمیت مسئله پناهندگان برای ترکیه
فارغ از اینکه ایجاد منطقه امن در شمال شرق سوریه چه دستاوردهایی برای ترک‌ها خواهد داشت، شاید از میان وجوه مختلف اهمیت تأسیس آن برای ترکیه که در ابتدای نوشتار به آن‌ها اشاره شد، مسئله پناهندگان یکی از مهم‌ترین موضوعات باشد. به عبارت دیگر مختصات ایجاد منطقه‌ی امن شامل طول و عمق آن، استقرار پست‌های نظارتی و حضور نیروهای ترک و برچیده شدن استحکامات کردها را می‌توان مقدمه‌ای برای مسئله اسکان پناهندگان دانست. هدف میان‌مدت ترکیه بازگشت پناهندگان به سوریه برای اهداف بلندمدت است و همه موارد پیش‌گفته مقدماتی برای تحقق آن مطلوبیت‌هاست.
در این میان اما شاید مهم‌ترین و فوری‌ترین هدف ترکیه را بتوان تغییر بافت جمعیتی در مناطق شرقی فرات و در نزدیکی مرزهای ترکیه دانست. پناهندگانی که اکنون در خاک ترکیه حضور دارند، صرفاً از مناطق شرق فرات وارد ترکیه نشده‌اند و بازگشت آن‌ها به کشورشان نیز باید مبتنی بر اصل آزادی انتخاب محل زندگی باشد. ترکیه اما به دنبال تمهید شرایط موردنیاز در نوار شمالی سوریه در منطقه جزیره است تا بتواند بافت جمعیتی این مناطق را تغییر دهد. به عبارت دیگر درحالی که طرح کریدور صلح باید «کریدور»ی امن برای عبور آزادانه پناهندگان از مرزهای ترکیه به سمت مناطق شرق سوریه باشد و آن‌ها بتوانند در هر نقطه‌ای از شرق فرات و حتی کل خاک سوریه، اسکان یابند، آنکارا تأکید دارد که می‌خواهد شرایط را برای زندگی پناهندگان در مرزهای ترکیه ایجاد کند و برای این کار حتی حاضر است با مشارکت بین‌المللی، شهرهایی را در نوار شمالی سوریه در شرق فرات تأسیس کند.[5] به عبارت دیگر رفتار ترکیه گویای وضعیتی خواهد بود که براساس آن، مردمی که از نقاط مختلف سوریه آواره شده و وارد خاک ترکیه شده‌اند، در صورتی می‌توانند به کشور خود بازگردند که در مناطق مورد نظر آنکارا ساکن شوند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
یکی دیگر از اهداف ترکیه، ایجاد کمربند ضدکردی در شرق فرات و اتصال آن به محدوده مناطق عملیاتی سپر فرات و شاخه زیتون در غرب فرات است. آنکارا با حمایت از معارضه در مناطق غربی فرات، تأسیس مقر «دولت موقت» در غازی‌عینتاب و اکنون استقرار مقر «ائتلاف ملی نیروهای انقلاب و معارض سوریه» در حلب، این هدف را دنبال کرده است و در گام بعد به دنبال تکمیل طرح جدایی مناطق شمالی سوریه از طریق اتصال کریدور صلح در شرق فرات به مناطق تحت سیطره معارضان در غرب فرات است. این هدف در شرق فرات جز با اسکان پناهندگان سوری، محقق نمی‌شود. از این‌رو آنکارا به دنبال این است که کردها را تا جایی که می‌تواند -30 تا 40 کیلومتر- از مرزهای خود دور کند و پناهندگان سوری عرب که عمدتاً به این مناطق تعلق ندارند را در منطقه امن اسکان دهد. موضوعی که به پراکنده شدن و درنهایت به خروج جمعیت کردها از مناطق شمالی سوریه در شرق فرات خواهد انجامید. بنابراین اگر بپذیریم که ترکیه به دنبال جدایی مناطق شمالی سوریه در شرق و غرب فرات است، طبیعتاً اردوغان به گام نخست کریدور صلح اکتفا نخواهد کرد. گام‌های بعدی رئیس‌جمهور ترکیه احتمالا بسط کریدور صلح از غرب به سمت کوبانی و از شرق به سمت عین‌دیوار است.
استقرار معارضان نظام سوریه در کریدور صلح نیز از مطلوبیت‌های احتمالی آنکارا در شرق فرات خواهد بود. بنابراین دور از ذهن نیست که ترکیه به دنبال استقرار ارتش آزاد در این منطقه باشد. تحقق این خواسته هم باعث اشراف اطلاعاتی و نظامی ترکیه از حرکات کردها در نواحی جنوبی منطقه امن می‌شود و هم می‌تواند در آینده سیاسی سوریه اثرگذار باشد. حضور گسترده نیروهای مورد حمایت ترکیه در این مناطق، هرگونه عملیات نظامی احتمالی دمشق و متحدانش در آینده برای بازپس‌گیری مناطق شرق فرات را نیز دشوار خواهد کرد. به هرروی ترکیه در دهه‌های اخیر ثابت کرده هرجا پا بگذارد، به راحتی خارج نمی‌شود.
البته علاوه بر مجموعه دلایل پیش‌گفته به نظر می‌رسد تبعات اقتصادی و اجتماعی حضور پناهندگان سوری در خاک ترکیه نیز مورد توجه آنکارا باشد. اگرچه دولت اردوغان چندی پیش با فشار بر پناهندگان حاضر در استانبول، یک ماه به آن‌ها فرصت داد تا از این استان خارج شوند، اما ترکیه همچنان مدعی است که هزینه‌های گزافی برای حضور پناهندگان میپردازد و اتحادیه اروپا نیز به تعهدات مالی خود در قبال ترکیه عمل نکرده است[6]. به نظر می‌رسد حضور این میزان از پناهندگان سوری در ترکیه باعث کمبود فرصت‌های شغلی و کاهش میزان دستمزد کارگران به دلیل افزایش نیروی کار شده است. از سوی دیگر رئیس‌جمهور ترکیه نگران قدرت گرفتن جریان‌های ضد مهاجرتی در ترکیه است که مسئله مهاجرت را بهانه‌ای برای انتقاد از وی قرار دهند[7]. از این‌رو اردوغان ترجیح می‌دهد کارت پناهندگان را همچنان در اختیار خود داشته باشد تا هر زمان که نیاز داشت از آن استفاده کند.
در مجموع بدیهی به نظر می‌رسد که پناهندگان سوری که در کشورهای مختلفی ازجمله ترکیه حضور دارند، شرایط دشواری را تجربه می‌کنند؛ ایجاد نوعی بازار کار دوگانه در ترکیه از تبعات حضور نیروی کار خارجی است که سطح زندگی بین پناهندگان را نیز کاهش داده است. براساس برخی آمارها جوانان سوری حاضر در استانبول حدود 27 درصد پایین‌تر از همتایان ترک خود درآمد دارند[8]. علاوه بر چنین واقعیت‌های اقتصادی به لحاظ اجتماعی نیز پناهندگان شرایط مساعدی در ترکیه ندارند. هشتک‌های ضد مهاجرتی و برخی حملات به فروشگاه‌های سوری در روزهای منتهی به انتخابات اخیر ترکیه[9]، می‌تواند نشان‌دهنده شکاف‌های اجتماعی میان پناهندگان و مردم کشور میزبان باشد. با این وجود هرگونه تحولی در بازگشت پناهندگان سوری به سرزمین خود باید با رعایت اصل آزادی در انتخاب محل زندگی با اولویت بازگشت به مناطق پیشین باشد. در غیر این‌صورت، هر سیاستی ازجمله اسکان اجباری پناهندگان یا آنچه ترکیه با عنوان کریدور صلح به دنبال تحقق آن است، نه تنها مشکلی را حل نخواهد کرد، بلکه پایه‌گذار بحران‌هایی خواهد شد که تا نسل‌ها و دهه‌های بعد را دچار چالش خواهد کرد.
رویکرد آمریکا و کردها
به صورت کلی طرح ترکیه برای اسکان پناهندگان در مناطق شمالی سوریه در شرق فرات، مخالفان مهمی دارد. آمریکا که به نوعی متحد ترکیه محسوب می‌شود، پس از چندماه مذاکرات با ترک‌ها، با اجرای محدود کریدور صلح موافقت کرده است، اما بعید به نظر می‌رسد که در آینده با طرح‌های بلندمدت ترکیه در این مناطق موافقت کند؛ به ویژه اینکه آنکارا در ماه‌های اخیر درحال فاصله گرفتن از واشنگتن و نزدیکی به مسکو است. آمریکایی‌ها با تجهیز مداوم کردها نشان داده‌اند که چندان به بازیگری ترکیه در آینده سوریه اطمینان ندارند و همچنان به دنبال حمایت از کردها هستند. بنابراین رفتار آمریکایی‌ها در قبال مطلوبیت‌های ترکیه در شرق فرات، احتمالاً تابعی از وضعیت کلان روابط دوجانبه است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
علاوه بر این، واشنگتن نسبت به ورود عربستان به پرونده شرق فرات، چراغ سبز نشان داده و این باعث خشم بیشتر اردوغان خواهد شد. واشنگتن همچنین تلاش می‌کند هزینه‌های نیروهای ائتلاف برای حضور در شرق فرات را از طریق عربستان و امارات تأمین کند. عربستان درحال حمایت از شورای نظامی دیرالزور است و تلاش می‌کند تا عشایر عرب این منطقه را به سمت خود جذب کند. حضور «ثامر السبهان»، وزیر مشاور عربستان در امور خلیج فارس در استان دیرالزور و دیدار با تعدادی از رهبران و چهره‌های سرشناس قبایل و شوراهای این منطقه قابل توجه است[10]. از این‌رو عربستان نیز می‌تواند با تمهید برخی شرایط در مناطق شرقی فرات که خارج از نفوذ ترکیه است، باعث جذب پناهندگان به آن نواحی شود.
بازیگر دیگری که با طرح‌های اخیر ترکیه در شرق فرات مخالف بوده، کردها هستند. کردها البته یک‌دستی و هماهنگی کاملی ندارند. شورای ملی کردهای سوریه(ENKS) که متشکل از احزاب و جریان های سیاسی کرد سوریه و نزدیک به مسعود بارزانی و حزب دموکرات کردستان عراق محسوب می‌شوند، دارای اختلافات جدی با حزب اتحاد دموکراتیک کردهای سوریه(PYD) و دیگر احزاب نزدیک به پ.ک.ک هستند. با این وجود اما شاید مهم‌ترین تهدید طرح ترکیه برای کردها، اسکان پناهندگان سوری در مناطق شمالی شرق فرات باشد. زیرا در این صورت کردها مجبور خواهند شد از این مناطق عقب‌نشینی کرده و قلمرو خود را از دست خواهند داد؛ علاوه بر اینکه احتمالاً تا سال‌های متمادی باید وجود یک همسایه ضدکردی با تمایلات توسعه‌طلبانه را تحمل کنند. کردها به صورت کلی منطقه امن را در محدوده کوبانی تا رأس‌العین و به عمق 5 کیلومتر می‌پذیرند و خواهان حضور نیروهای بین‌المللی در این منطقه هستند. اما در موضوع اسکان پناهندگان، شرایط متفاوت است و کردها نگران از دست رفتن قلمرو خود هستند.
نتیجه‌گیری
بحران سوریه وارد دقایق بسیار مهمی شده است؛ به گونه‌ای که هر بازیگری به دنبال سهم خود از کیک قدرت است. ترکیه اما با پافشاری بر لزوم ایجاد منطقه امن در شرق فرات، اهداف و مطلوبیت‌های متعددی را دنبال می‌کند که به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین آن‌ها اسکان -اجباری- پناهندگان در کریدور صلح است. آنکارا به دنبال اسکان بیش از سه و نیم میلیون پناهنده سوری مستقر در خاک ترکیه در مناطقی است که زیر سیطره متحدان خودش باشد، بافت جمعیتی منطقه را تغییر دهد و کمربند ضد کردی خود در شرق را به مناطق عملیاتی سپر فرات و شاخه زیتون در غرب فرات متصل کند. آیا ترکیه می‌تواند به چنین آرزویی دست یابد؟ آمریکا تا کجا نزدیکی آنکارا-مسکو را برخواهد تافت؟ آیا تمایل فزاینده عربستان برای نفوذ در عشایر عرب شرق فرات به نوعی موازنه‌سازی با ترکیه خواهد انجامید؟ این‌ها تنها نمونه‌ای از پرسش‌هایی هستند که گذشت زمان پاسخ به آن‌ها را روشن خواهد کرد…
منابع
[1] فرهاد وفایی فرد، «حضور نظامی ترکیه در شمال عراق؛ انگیزه‌ها و پیامدها»، اندیشکده تبیین، 29 تیر 1398، قابل دسترسی در:
[4] https://data2.unhcr.org/en/situations/syria/location/113
[5] «وضعیت پناهجویان سوری در تركیه»، خبرگزاری ایرنا، 3 بهمن 1397، قابل دسترسی در:
[7] Selim Sazak, “Turkey Can’t Host Syrian Refugees Forever”, 27 August 2019, Available at:https://foreignpolicy.com/2019/08/27/turkey-cant-host-syrian-refugees-forever-erdogan-assad-idlib-hdp-chp-imamoglu/
[8] Kemal Kirişci and Gokce Uysal Kolasin, “Syrian refugees in Turkey need better access to formal jobs”, 18 July 2019, Available at: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2019/07/18/syrian-refugees-in-turkey-need-better-access-to-formal-jobs/
[9] Afsin Yurdakul, “What’s the Future of Syrian Refugees in Turkey?”, 18 July 2019, Available at:https://www.nytimes.com/2019/07/18/opinion/turkey-syrian-refugees.html
