اندیشکده راهبردی تبیین- در بخش عمده‌ای از تاریخ، شمشیر، تیروکمان و آلاتی ازاین‌دست، مهم‌ترین و مؤثرترین جنگ‌افزارهای بشر برای جنگیدن با دشمنان بوده است. درواقع انسان بدون نزدیک شدن به دشمن خود، قادر نبود به او ضربه زده و وی را از پای درآورد. امروزه، گسترش و پیشرفت فناوری، بشر را به جایی رسانده که با فشار دادن یک دکمه می‌تواند جان چندین میلیون انسان را، هزاران کیلومتر دورتر بگیرد. بااین‌حال، پیشرفت علوم و فنون به این حد متوقف نمانده و در گوشه و کنار جهان، سخن از ظهور عرصه‌ای نوین از نبرد شنیده می‌شود: فضای سایبری. حوزه‌ی جدید، چنان در طول مدتی کوتاه اهمیتی حیاتی پیدا کرده که در حال حاضر به یکی از مهم‌ترین مسائل میان کشورهای قدرتمند جهان تبدیل شده است. طبیعتاً تهدیدات و ملاحظات این حوزه، محدود به چند کشور نمانده و کشور ما را نیز متأثر از پیامدهایی می‌کند که همین امر، بررسی و تحقیق پیرامون آن را ضروری می‌نماید. در این یادداشت پژوهشی تلاش می شود تا به بررسی فضای سایبری به عنوان عرصه جدید رقابت ها و منازعات راهبردی پرداخته شود.

سوال اصلی که در این یادداشت مطرح میشود، این است که فضای سایبری به‌عنوان جدیدترین عرصه‌ی منازعات راهبردی، از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟

فضای سایبری به‌عنوان جدیدترین عرصه منازعات راهبردی، دارای ویژگی هایی نظیر بدون مرز بودن این فضا، وجود بازیگران متعدد و گوناگون اعم از دولتی و غیردولتی شامل گروه های تروریستی، شرکت های چندملیتی، رسانه ها هکرها و غیره و مشخص نبودن منشاء بسیاری از حملات سایبری اعم از امواج فرهنگی و یا تهاجمات خرابکارانه و اخلالگر می باشد.

در توضیح این شرایط باید به این نکته اشاره نمود که این وضعیت باعث به چالش کشیده شدن دولت ها به مفهوم وستفالیایی خود به عنوان واحدهای مستقر سیاسی در درون مرزهای جغرافیایی کشورها شده است. دولت ها در مفهوم وستفالیایی خود، دارای قدرت تام و تمام در درون مرزهای خود بودند و به راحتی می توانستند امور محدوده مرزهای جغرافیایی خود را کنترل نمایند. اما با پایان جنگ سرد، وقایعی اتفاق افتاد که باعث ارائه تفسیر موسع از بسیاری مفاهیم و ادبیات روابط بین الملل گردید. یکی از مفاهیمی که از آن تفسیر موسع ارائه گردید، مفهوم قدرت و حاکمیت بود. تا پیش از آن دولت ها یگانه بازیگران عرصه قدرت و حاکمیت بودند، اما با وقوع تحولات جدید که یکی از آنها گسترش ارتباط انسان ها و جوامع با یکدیگر از طرق مختلف بود، مفهوم مرزهای سیاسی قلمرو جغرافیایی کشورها کمرنگ شد و به تبع آن قدرت دولت ها کمتر از سابق گردید. تحول دیگری که در این زمینه اتفاق افتاد، ورود بازیگران جدید به عرصه قدرت، نظیر رسانه ها و شرکت های چند ملیتی بود که باعث شد قدرت دولت ها نسبت به سابق کم شود. گسترش اینترنت و به تبع آن فضای سایبری هم باعث تشدید این وضعیت شده است. بنابراین با توجه به نکات یاد شده، وجود عواملی چون بازیگران متعدد و بدون مرز بودن فضای سایبری بهتر درک می شود.

 

 

تاریخچه فضای سایبری

سوال دیگری که در امتداد سوال اول مطرح میشود این است که فضای سایبری چیست و از چه تاریخچه‌ای برخوردار است؟

فضای سایبری به وضعیتی اطلاق می شود که در طی آن، ارتباطات و نحوه تعاملات انسان ها در بستر فضای اینترنت و دنیای وب صورت می پذیرد و از فضای اینترنت هم به عنوان بستر مادر و مولد فضای سایبری و هم پشتیبان زیرساخت های فناوری فضای سایبری استفاده می شود. در خصوص تاریخچه فضای سایبری باید به این نکته اشاره نمود که با گسترش شبکه جهانی اینترنت، به تدریج فضای سایبری در قالب وبلاگ، و برنامه های دیگری نظیر پست الکترونیک و برنامه های جانبی دیگری نظیر یاهو مسنجر شکل گرفت. [1]

در توضیح نکته فوق باید اذعان نمود که با شروع سده جدید میلادی، همزمان با گسترش هرچه بیشتر شبکه اینترنت، برنامه های خدماتی جدید و به روز تری وارد عرصه سایبری گردیده و جایگزین وبلاگ و یاهو مسنجر شدند که در واقع برنامه پایه شان، مانند وبلاگ و یاهو مسنجر بود. از جمله برنامه های جایگزین می توان به فیس بوک[2] و توئیتر[3] اشاره نمود که هم دارای قابلیت های بیشتر و سهل الوصول تری نسبت به برنامه های پیشین بودند و هم دارای جذابیت های بصری و گرافیکی بیشتری بودند. برنامه پست الکترونیک هم شامل همین جریان می باشد. امروزه نرم افزارهایی مانند واتس آپ[4] و تلگرام[5] مانند پست الکترونیک، از یک سو وظیفه پیام رسان و ارسال محتوا را انجام می دهند و از سوی دیگر دارای قابلیت انجام گفت و گو میان مخاطبین خود می باشند.  همچنین این پیام رسان ها بر خلاف پست الکترونیک، هم دارای توانایی تشکیل جوامع مجازی در قالب گروه و کانال می باشند و هم بسیار سهل الوصول تر و کاربردی تر از پست الکترونیک در زمینه راه اندازی و به کارگیری هستند.

 

 ویژگی های متمایز کننده فضای سایبری

سوال دیگر در این زمینه این است که ویژگی‌های متمایزکننده‌ی فضای سایبری نسبت به دیگر حوزه‌های منازعه و رقابت راهبردی کدام است؟

ویژگی دیگری که فضای سایبری را نسبت به دیگر حوزه های منازعات راهبردی متمایز می نماید این است که چک و کنترل این فضا، به دلیل متکثر بودن و بدون مرز بودن این بستر که بنا به تعبیری هر زمان و هر مکان می باشد، برای دولت ها بسیار سخت و دشوار و در بسیاری از موارد ناممکن است. از این حیث، کنترل این فضا بر خلاف حوزه های دیگر مانند  گروه های تروریستی که هنوز هم از جهاتی در بعد امنیت کلاسیک تعریف می شوند، بسیار سخت و دشوار می باشد. ویژگی دیگر فضای سایبری این است که به دلیل گسترش روز افزون فضای مجازی و شبکه های اجتماعی که متاثر از دنیای سایبری هستند، این فضا بر خلاف حوزه های دیگر که در محیط بین الملل امروز مورد منازعات راهبردی قرار دارند، به شدت مورد علاقه و توجه آحاد مختلف افراد جوامع مختلف، فارغ از هر طیف سیاسی، مذهبی و سنی می باشد و تبدیل به یک فضای همه گیر شده است. به بیان دیگر باید اذعان نمود که فضای سایبری بزرگترین اجتماع بشری از زمان آغاز زندگی انسان در کره خاکی محسوب می شود  که شامل میلیاردها نفر عضو است. برای مثال می توان به برخی از کانال های تلگرامی اشاره نمود که دارای میلیون ها نفر عضو می باشد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

بازیگران مهم سایبری

سوال دیگری که در این زمینه مطرح میشود این است که چه بازیگران مهمی در سطح بین‌المللی در عرصه‌ی سایبری حضور دارند؟

در عرصه سایبری بازیگران مهمی نظیر بازیگران دولتی و یا غیردولتی حضور دارند که از جمله بازیگران دولتی می توان به آمریکا، روسیه، چین، ژاپن، هند، عربستان سعودی، رژیم صهیونیستی، اتحادیه اروپا و جمهوری اسلامی ایران اشاره نمود.

دولت آمریکا از سال 2006 میلادی، با تشکیل دپارتمان سایبر دیپلماسی در وزارت امور خارجه خود، اقدم به فعالیت در فضای سایبری نمود. از جمله وظایف این دپارتمان می توان به تشکیل اتاق فکر و ارائه مشاوره به وزیر خارجه، مدیریت وب سایت وزارت امور خارجه و نمایندگی های آمریکا در سراسر جهان، ایجاد و راه اندازی شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک، یوتیوب[6]، توئیتر، فیلکر[7] و مای اسپیس[8]، راه اندازی برنامه ای به نام نسخه دوم جامعه مدنی با هدف ارتباط گیری با نیروهای اپوزیسیون کشورهای رقیب آمریکا نظیر ایران، روسیه و چین و راه اندازی سفارت مجازی آمریکا در تهران با زبان پیش فرض فارسی با هدف ارتباط گیری هرچه بیشتر با مخاطبین فارسی زبان اشاره نمود. به طور کلی هدف آمریکا از تاسیس این اداره، انجام فعالیت واحد و منسجم در فضای سایبری و ارتباط گیری با افکار عمومی جهانی و تبیین مواضع سیاست خارجی خود برای آنها می باشد. لازم به ذکر است که از زمان آغاز ریاست جمهوری دونالد ترامپ، فعالیت این اداره، شخص رئیس جمهور و وزیر امور خارجه در خصوص ارتباط گیری با افکار عمومی ایران به شدت موردی تر و کاربردی تر شده است. برای مثال می توان به توئیت های شخص ترامپ و پومپئو اشاره نمود که تلاش می نمایند تا با تکیه بر برخی از موارد نظیر هزینه هایی که جمهوری اسلامی ایران در کشورهای عضو محور مقاومت می نماید، بر حساسیت افکار عمومی جامعه ایران در این مورد افزوده و آن را بر علیه سیاست های نظام تحریک نمایند.

دومین کشوری که بعد از ایالات متحده آمریکا به شدت در این عرصه فعال است، کشور چین می باشد. کشور چین از سال 1999 اقدام به تاسیس اداره دیپلماسی عمومی در وزارت امور خارجه نمود و از میانه دهه اول سده 2000 میلادی، رسما وارد فضای سایبری گردید. امروزه مدیریت واحد تمامی صفحات اجتماعی که وابسته به دولت چین می باشند، به عهده این اداره می باشد. همچنین مدیریت وب سایت وزارت امور خارجه چین و نمایندگی های این کشور در اقصی نقاط دنیا توسط این مرکز انجام می شود. هدف از تاسیس این مرکز، تبیین مواضع سیاست خارجی چین برای افکار عمومی دنیا و ترویج جذابیت های گردشگری چین مانند هنرهای رزمی مدرسه شائولین در صفحات اجتماعی وابسته به این مرکز می باشد.[9]

از جمله مهمترین بازیگران غیردولتی عصر سایبردیپلماسی می توان به گروه تروریستی – تکفیری داعش اشاره نمود که توانسته است در طی سال های اخیر، به موازات انجام عملیات های شبه نظامی و تروریستی خود توسط نیروهای تعلیم دیده چند ملیتی اش در کشورهای عراق، سوریه، افغانستان و لیبی، پروپاگاندای  بسیار موفقی را در فضای سایبری از طریق شبکه اینترنتی اعماق، حساب های کاربری خود در شبکه های اجتماعی نظیر فیس بوک و توئیتر و انتشار ویدئوهای متعدد در شبکه یوتیوب به راه بیاندازد و مخاطبین فراوانی را از اقصی نقاط دنیا به خود جذب نماید. به واقع باید اینطور اذعان نمود که نام پروپاگاندای تبلیغاتی داعش متاسفانه باید در زمره موفق ترین عملکردها در این زمینه درج شود.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

الزامات و باید و نبایدهای جمهوری اسلامی ایران در فضای سایبری

 سوال دیگر این است که این حوزه چه تهدیدات، فرصت‌ها و ملاحظاتی را پیش روی ایران قرار می‌دهد؟

جمهوری اسلامی ایران در چنین موقعیتی، می تواند جذابیت های گوناگون خود اعم از مواضع سیاست خارجی خود، نقش خود در منطقه و جذابیت های گوناگون فرهنگی خود را ترویج نماید. همچنین جمهوری اسلامی ایران می تواند با توجه به قدرت آفندی و پدافندی خود از فضای سایبری در حوزه امنیت نظامی به عنوان یک ابزار بازدارنده استفاده نماید. بر اساس یک ارزیابی آینده پژوهانه که در سال 2018 صورت گرفته است، در آینده در وضعیت جنگ ها و درگیری های نظامی که در چهار حوزه زمینی، هوایی، دریایی و هوا فضا اتفاق می افتد، عامل پنجم دیگری به نام عامل فضای سایبری وارد می شود که هم در زمینه سایبر دیپلماسی و ساخت و اجرای پروپاگاندا و انجام جنگ های روانی مدرن در زمان جنگ کاربرد دارد و هم در زمینه امنیت و دفاع سایبری هم در بعد آفندی و هم در بعد پدافندی به کار برده می شود. [10]

سوال فرعی دیگر این است که جمهوری اسلامی ایران با چه بایدها و نبایدهایی در این حوزه روبروست؟

جمهوری اسلامی ایران در این حوزه باید الزاماتی نظیر فضای خاص کنونی محیط بین المللی را که در طی آن از یک سو وضعیت منازعات راهبردی پیچیده تر و گسترده تر از هر زمان دیگری شده است و از سوی دیگر دشمنان منطقه ای و فرامنطقه ای نظام، برای مقابله با جمهوری اسلامی ایران با یکدیگر متحد شده اند، چنانکه پیشتر ذکر آن به میان آمد، به دلیل همه گیر بودن فضای سایبری در اکثریت قریب به اتفاق جوامع، باید از فضای سایبری به صورت منظم و هدفمند برای تبیین و روشنگری مواضع خود استفاده نماید. چرا که به درستی در سایر کشورها هم، مدیریت فضای سایبری به صورت منسجم و هماهنگ انجام می شود و از پراکندگی و جزیره ای کار کردن به شدت اجتناب می شود. به این صورت از اعمال سلیقه و نظرات شخصی و وضعیت هرج و مرج گونه پرهیز می شود و یک صدای منسجم و هماهنگ از نظام جمهوری اسلامی ایران به افکار عمومی دنیا مخابره می شود.

مطلوب مورد نظر در این زمینه این است که جمهوری اسلامی ایران اقدام به تاسیس یک اداره کل یا سازمان مستقل در زمینه سایبر دیپلماسی نماید و صرفا از افرادی با دارا بودن تحصیلات مرتبط در زمینه علم سایبری در رشته های روابط بین المل، مطالعات منطقه ای و فرهنگ و ارتباطات به منظور سیاستگذاری و نظریه پردازی برای سازمان فوق متخصصین رشته های مرتبط با فناوری اطلاعات به منظور تامین و پشتیبانی دائمی زیرساخت های فنی سازمان مورد نظر و متخصصین علم آینده پژوهی به منظور رصد و پایش دائمی روندهای آینده فضای سایبری و شبکه های اجتماعی بهره ببرد.

از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران با توجه به تجارب پشت سر گذاشته شده، باید وضعیت امنیت و دفاع سایبری خود را بیش از پیش بهبود داده و تقویت نماید. در این زمینه می توان به تجربه ویروس استاکس نت اشاره نمود که اخیرا پس از گذشت هشت سال افشا شده است که جمع زیادی از کشورهای اروپایی به همراه آمریکا در تهاجم آن به راکتور هسته ای بوشهر نقش داشتند، اشاره نمود. [11]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

 این تجربه درس بسیار خوبی برای دست اندر کاران امر شد تا تدابیر احتیاطی هرچه بیشتر را در این زمینه به کار ببندند. خاصه اینکه توجه داشته باشیم که دشمنان منطقه ای و فرامنطقه ای جمهوری اسلامی ایران، با دارا بودن شرایط روحی و روانی مشترک، در وضعیت حساس کنونی که مقام معظم رهبری از آن با عنوان پیچ تاریخی یاد می نمایند، از هیچ تلاش و کوششی برای ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران فروگذار نمی کنند و این امر ارتباط و هم افزایی هرچه بیشتر دستگاه های دست اندر کار در این زمینه را بیش از پیش اجتناب ناپذیر می نماید.[12]

از سوی دیگر باید از به کار گیری و جذب افراد مشکوکی که می توانند در حوزه های مختلف سایبری اعم از سایبر دیپلماسی و امنیت و دفاع سایبری در نقش عامل و جاسوس بیگانگان ایفای نقش نموده و به کشور لطمات جبران ناپذیری وارد نمایند.

 

 

منابع

[1] Yahoo Masenger

[2] Face Book

[3] Twiter

[4] Whats App

[5] Telegram

[6] You Tube

[7] Filcker

[8] My Space

[9] بنی هاشمی، سید سعید، سایبر دیپلماسی، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه، 1397، چاپ اول، ص 70

[10] Frame Work For future Alliance Operations, 2018,   Nato un classified/ Publicly Disclosed

[11] پایگاه خبری دویچه وله فارسی، «ویروس استاکس نت چگونه وارد تاسیسات هستهای نظنز شد؟» 3/9/2019، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.dw.com/fa-ir/ a-50271881

[12] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، « رهبر معظم انقلاب در اجتماع پرشور جوانان مسلمان و انقلابی: قیام امروز در کشورهای اسلامی مقدمه ی قیام علیه دیکتاتوری شبکه استکبار است / تاریخ بشریت بر سر یک پیچ بزرگ تاریخی و در آستانه تحول عظیم قرار دارد، 10/11/1390، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.leader.ir/fa/content/9063/