اندیشکده راهبردی تبیین – هم زمان با تداوم مذاکرات صلح سوریه، تحولات دیگری نیز در ارتباط با این کشور در جریان است. این تحولات که عمدتا مربوط به منابع نفتی این کشور است، اهمیت ظرفیت‌های بخش انرژی سوریه در حل و فصل بحران سیاسی این کشور را پررنگ کرده است. دور جدید تحریم های ایران و چالش‌های صادرات نفت ایران به سوریه و در نتیجه بحران سوخت در این کشور، توقیف نفتکش ایرانی در مسیر سوریه، انتشار خبر واگذاری مسئولیت فروش نفت شرق سوریه به یک تاجر اسراییلی – آمریکایی از سوی شبه نظامیان کرد و متهم شدن آمریکا از سوی روسیه به قاچاق و فروش مخفیانه نفت سوریه، همگی نشان‌دهنده اهمیت عامل انرژی در سرنوشت سیاسی سوریه است. نوشتار حاضر به بررسی نقش منابع انرژی در تحولات سیاسی و نظامی سوریه می پردازد.
منابع نفت و گاز و بحران سوخت در این کشور
اگرچه ذخایر انرژی سوریه در مقایسه با سایر کشورهای عربی ناچیز به نظر می رسد اما در سال 2010 یعنی پیش از شروع جنگ در این کشور، بخش انرژی 35 درصد درآمد صادرات و 20 درصد درآمد دولت سوریه را تشکیل می داد. در این زمان سوریه روزانه حدود 350 هزار بشکه نفت خام تولید می کرد. در سال 2015 دخایر نفتی سوریه 5/2 میلیارد بشکه برآورد شد. بیشتر این منابع در شرق و شمال شرق سوریه یعنی در دیرالزور، حسکه و رقه قرار دارند. منابع گاز سوریه نیز 241 میلیارد متر مکعب تخمین زده می شود که عمدتا در بخش های مرکزی این کشور قرار دارند.[1] با شروع جنگ، تأسیسات نفتی این کشور نیز در دوره های مختلف به تصرف تروریست‌ها یا معارضان درآمد. در سال 2014 این تاسیسات توسط داعش تصرف شد و این گروه به صورت غیرقانونی نفت سوریه را در بازار سیاه به فروش می رساند. پیش از آن نیز گروه های مسلح مخالف دولت سوریه برای تصرف این چاه ها با یکدیگر درگیر می شدند و در نتیجه این رقابت ها، چاه های نفت سوریه به آتش کشیده می شد. با شکست داعش نیز تاسیسات نفتی شمال شرق و شرق سوریه به تصرف کردهای مورد حمایت آمریکا در آمد.
در حال حاضر دولت مرکزی تنها بر تاسیسات گازی خود مسلط است و بخش عمده تاسیسات نفتی در تصرف گروه های کرد است. اکنون و با گذشت هشت سال از آغاز جنگ سوریه، میزان تولید نفت این کشور به شدت کاهش یافته است؛ به‌طوری که سال جاری تولید نفت این کشور 24 هزار بشکه در روز بود که تنها یک چهارم نیاز داخلی این کشور را پاسخگوست. طی این سال ها جمهوری اسلامی ایران با گشایش یک خط اعتباری برای دولت سوریه نیاز این کشور به سوخت را برطرف می کرد اما از اواخر سال 2018 میلادی با شروع دور جدید تحریم های آمریکا، صدور نفت ایران به این کشور به کلی متوقف شد. به نوشته روزنامه الوطن به نقل از یک مقام سوری از اکتبر 2018 تا می 2019 هیچ محموله نفتی از ایران به سوریه نرسیده است. این مسئه منجر به سهمیه‌بندی سوخت در سوریه و تشکیل صف های طولانی بنزین و گازوییل و حتی ناآرامی در برخی مناطق این کشور شد.[2]
نگاه غرب به منابع نفت و گاز سوریه؛ هدف یا وسیله
با نگاهی به رفتار غرب در جریان بحران سوریه می توان گفت که آمریکا و کشورهای غربی بیش از هر چیز نفت سوریه را ابزاری برای دستیابی به اهداف خود می دانند. برای مثال با شروع بحران در سوریه، کشورهای اروپایی در ماه می 2013 تحریم های نفتی سوریه را لغو کردند تا به این ترتیب مخالفان سوری قادر باشند با فروش نفت به تهیه سلاح و مواد غذایی بپردازند. این اقدام از سوی طیف هایی از مخالفان سوری مورد انتقاد قرار گرفت و حتی معاذ الخطیب نیز آن را قاچاق ثروت های سوریه دانست.[3] با تصرف تاسیسات نفتی سوریه توسط داعش، قاچاق نفت این کشور به سمت ترکیه شکل گرفت. اما کشورهای غربی هیچ واکنشی در قبال این رفتار ترکیه نشان ندادند و تنها ورود روسیه و بمباران کاروان های قاچاق نفت به سمت ترکیه باعث توقف جریان قاچاق نفت شد.
بر اساس برخی اخبار، اکنون دولت سوریه برای حل بحران سوخت، نفت را از نیروهای کُرد مسلط بر مناطق نفت‌خیز این کشور خریداری می کند. اگرچه خبر واگذاری مسئولیت فروش نفت سوریه به موتی کاهانا – یک تاجر صهیونیستی آمریکایی – از سوی نیروهای کرد رد شده است اما از خلال صحبت های کاهانا می توان به هدف مورد نظر آمریکا و رژیم صهیونیستی از فشار بر بخش انرژی سوریه پی برد. کاهانا اظهار داشت که تلاش خواهد کرد هیچ نفتی از شرق سوریه به دست دولت مرکزی این کشور نرسد.[4] واضح است که آمریکایی ها امیدوارند که با این اقدام در کنار ممانعت جدی از صدور نفت ایران به سوریه بتوانند موجب شکل گیری اعتراضات گسترده مردمی در این کشور شوند.
اهمیت منابع نفت و گاز سوریه برای روسیه
نگاه مسکو به منابع نفتی سوریه نیز نگاهی مشابه اما در جهت مخالف است. برخی صاحب‌نظران روس شروع جنگ سوریه را با تلاش غرب برای کاهش وابستگی به منابع انرژی روسیه و جایگزینی آن با منابع کشورهای خلیج فارس مرتبط می دانند. برای مثال ولادیمیر کریف کارشناس موسسه روسی دیپلماسی عمومی و توسعه جامعه مدنی یکی از علل تبدیل اعتراضات داخلی سوریه به جنگ – با حمایت کشورهای عربی – را مخالفت بشار اسد با چنین طرحی می داند.[5]
روسیه و سوریه در دسامبر 2018 قرارداد نفتی در حوزه استخراج و تولید نفت امضا کردند. همچنین توسعه بندر طرطوس سوریه با هدف صدور انرژی به یک شرکت روسی واگذار شده است. اما بخش عمده منابع نفتی سوریه از دسترس روسیه خارج است. طبیعی است که روس ها خواهان بازپس گیری مناطق نفتی سوریه از کردها هستند و طرح هایی نیز به دمشق ارائه کرده اند. اگرچه جزییاتی از این طرح ها منتشر نشده اما به نظر می رسد مسکو خواهان حمله نظامی دولت مرکزی سوریه به مواضع کردها در صورت شکست مذاکرات باشد. برخی مقالات رسانه های معتبر روسی و سخنان مقامات روس را می توان نشانه ای از این تمایل دانست.
برای مثال این بحث در رسانه های روسی مطرح می‌شود که حمله موفقیت‌آمیز کردها به رقه می تواند منجر به از دست دادن بخش بزرگی از منابع نفتی دولت سوریه شود زیرا کردها در عمل ثابت کرده اند که حاضر به تقسیم منافع حاصل از نفت با بقیه مردم سوریه نیستند. کارشناسان روس معتقدند که هیچ‌کس قادر نیست کردها را از چنین حمله ای با حمایت آمریکا بازدارد و در این صورت دولت سوریه بخش عمده منابع نفت و گاز خود را از دست خواهد داد و دولت بشار اسد محکوم به نابودی است. به گفته این منابع، کردها برخلاف داعش که نفت را به قیمت 10 دلار در هر بشکه می فروختند با جدیت به دنبال فروش نفت خود هستند و حتی به پالایش نفت نیز می پردازند. برخلاف بخشی از کردهای عراق که به ترکیه نزدیک هستند، کردهای سوریه به پ.ک.ک نزدیک هستند و تسلط آمریکا بر آن ها می تواند اهرم فشاری بر ترکیه نیز باشد و مانع همکاری بیشتر ترکیه با روسیه شود.[6]
در سطح مقامات نیز، وزیر دفاع روسیه، آمریکا را متهم کرد که با استفاده از مزدوران خود در منطقه در حال غارت منابع نفتی سوریه است. به گفته مقامات نظامی روسیه تعداد نیروهای سازمان های امنیتی خصوصی آمریکا در اطراف تاسیاست نفتی سوریه اخیرا افزایش قابل ملاحظه ای یافته و به 3500 نفر رسیده است. در حالی‌که تعداد نظامیان رسمی آمریکایی در سوریه تنها 2500 نفر تخمین زده می‌شود. تولید غیرقانونی نفت در چاه های العمر، تنک و کناکو در استان دیرالزور در حال انجام است و این به غیر از برداشت هایی است که از چاه های نفت استان های حسکه و رقه صورت می گیرد.[7]
از سوی دیگر سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه نیز در روزهای اخیر اظهار داشت که آمریکا می کوشد با استفاده از کردها در شرق فرات از جمله در مناطقی که کردها قبلا هرگز در آن ساکن نبوده‌اند، یک شبه دولت ایجاد کند و این موجب شکاف بین کردها و قبایل عربی می شود که قرن ها در این مناطق زندگی کرده اند. وی با اشاره به گزارش هایی از درگیری در این مناطق از آمریکا خواست به این سیاست خود پایان دهد.[8]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
رسانه های روسی با تاکید بر این گزارش ها و اظهارات مقامات روس، اقدامات کردها و متحدان آمریکایی آن ها را ضربه جدی به اقتصاد سوریه برمی شمارند و آینده سوریه در بازار نفت و گاز را وابسته به بازپس گیری مناطق تحت تسلط کردها و آمریکا می دانند. زیرا در غیر اینصورت کردها قادر به تحمیل شرایط خود در مذاکرات با دولت سوریه هستند و در راس این شرایط نیز تشکیل دولت فدرال است.[9]
البته روس ها تجربه برخورد غیرمستقیم با کردها را نیز دارند. سکوت یا انفعال روسیه در مقابل حمله احتمالی ترکیه به کردها در این زمینه قابل اشاره است. اکنون نیز گفته می شود که در صورت هرگونه حمله ترکیه به مواضع کردها احتمالا دمشق با تشویق مسکو بلافاصله درصدد تصرف مناطق نفت خیز خود برخواهد آمد. در این میان به نوشته هاآرتص تنها مساله زمان مطرح است وگرنه در وقوع چنین حمله ای تردیدی نیست.[10]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ایران و نفت و گاز سوریه
آینده حضور ایران در حوزه نفت و گاز سوریه بیش از هر چیز بستگی به تداوم یا لغو تحریم های غرب دارد. از این نظر می توان گفت که جایگاه روسیه در حوزه نفت و گاز سوریه خصوصا در صورت بازپس گیری تاسیسات نفتی از کردها، بهتر از ایران است. در حوزه اکتشاف و استخراج نفت و گاز سوریه، روسیه از نظر فناوری از ایران جلوتر است. با این وجود مسکو نیز در تأمین مالی طرح ها با مشکل مواجه است.[11] در زمینه صادرات نیز با توجه به تحریم های غرب، ایران حتی قادر به فروش مطلوب نفت خود نیست. واضح است که در این شرایط ایران قادر به بازاریابی برای نفت و گاز سوریه نیز نخواهد بود. البته این مشکلی است که روس ها نیز با آن مواجهند و یافتن شرکت های نفتی روس که تحت تحریم غرب نباشند، کار دشواری است. گفته می شود شرکت روسی استروی ترانس گاز کار توسعه بندر طرطوس برای صدور انرژی سوریه را بر عهده خواهد داشت. مدیریت این شرکت با یکی از دوستان نزدیک ولادیمیر پوتین است که پس از بحران کریمه تحت تحریم های غرب قرار گرفت.[12] با این وجود هنوز روسیه از نظر توانایی تامین منابع مالی از ایران جلوتر است تا جایی که برخی از پروژه هایی که از سوی دولت سوریه به ایران واگذار شده بود، مدتی بعد به طرف های روسی پیشنهاد شدند.[13]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه
اگرچه نمی توان به صورت قطعی و همه‌جانبه، آغاز بحران سوریه را با منابع نفتی این کشور مرتبط دانست، اما تداوم این بحران و تبدیل آن به جنگی طولانی، بی شک با مساله انرژی در منطقه گره خورده است. حداقل کارکرد این ذخایر این بود که منبعی برای جبران هزینه های جنگ بود. به این ترتیب در حل و فصل بحران سوریه نیز روسیه به عنوان بزرگترین نیروی نظامی و سیاسی حاضر در سوریه از این مساله غافل نبوده است. اگر هدف روسیه از ورود به بحران سوریه را بازیابی جایگاه سیاسی خود در غرب آسیا و در سطح بین الملل بدانیم، از دست رفتن تمامیت ارضی سوریه در نتیجه استقلال کردها و همچنین از دست رفتن منابع نفتی سوریه ضربه ای بزرگ به این هدف است. در مقابل، بازپس گیری ذخایر نفتی سوریه و سامان دادن به وضعیت سیاسی و اقتصادی این کشور نه تنها منافع سیاسی و اقتصادی مسکو را تامین می کند بلکه می تواند ترکیه را نیز به طور کامل از آمریکا و ناتو جدا کند. این مساله یکی از اولویت های روسیه است. برای مثال در مقاله ای که در ژانویه 2018 در یک سایت معتبر روسی منتشر شد، یکی از اهداف مسکو در منطقه، خروج ترکیه از پیمان ناتو عنوان شده بود.[14] اگرچه هنوز این هدف محقق نشده است اما با خرید اس 400 از روسیه توسط ترکیه، مسکو بیش از پیش خود را به آن نزدیک می بیند. چنین موفقیتی در شرق اروپا برای مسکو تقریبا غیرممکن بود اما با مداخله روسیه در بحران سوریه و پیچیدگی های سیاسی موجود، مسکو موفق شد شکافی در میان اعضای ناتو ایجاد کند. به نظر می رسد در تحولات آینده سوریه بیش از همه شاهد تلاشی همه جانبه از سوی دمشق و مسکو برای بازپس گیری منابع نفتی سوریه خواهیم بود.
منابع
[1] Gary K. Busch, “Syria’s oil, gas and water – the Immiscible Solution to the War in Syria”, Lima Charlie, available at: https://limacharlienews.com/mena/syria-oil-gas-war-in-syria/
[2] Андрей Онтиков, Снова за нефтью: США усиливают присутствие на месторождениях Сирии , 1 Августа 2019: https://iz.ru/904635/andrei-ontikov/snova-za-neftiu-ssha-usilivaiut-prisutstvie-na-mestorozhdeniiakh-sirii
[3] «چشم طمع مخالفان اسد به طلای سیاه ملی: وقتی چاه های نفت دردسر شدند»، دیپلماسی ایرانی، 23 اردیبهشت 1392، قابل بازیابی در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1916082/
[4] «تاجر صهیونیست تایید کرد: مامور فروش نفت شرق سوریه شده ام» شبکه العالم، 25 تیر 1398، قابل بازیابی در:
https://fa.alalamtv.net/news/4325486/
[5] Сирия раздора: как курды отнимают у Асада нефтяные месторождения , Федералное Агентство Новостей, 28 Июня 2017: https://riafan.ru/765943-siriya-razdora-kak-kurdy-otnimayut-u-asada-neftyanye-mestorozhdeniya
[6] Сирия раздора: как курды отнимают у Асада нефтяные месторождения , Федералное Агентство Новостей, 28 Июня 2017: https://riafan.ru/765943-siriya-razdora-kak-kurdy-otnimayut-u-asada-neftyanye-mestorozhdeniya
[7] Андрей Онтиков, Снова за нефтью: США усиливают присутствие на месторождениях Сирии ,
1 Августа 2019: https://iz.ru/904635/andrei-ontikov/snova-za-neftiu-ssha-usilivaiut-prisutstvie-na-mestorozhdeniiakh-sirii
[8] МИД РФ обеспокоен попытками США спекулировать на курдском факторе в Сирии, РИА Новости, 3 июля 2019: https://ria.ru/20190703/1556153835.html
[9] Андрей Онтиков, Снова за нефтью: США усиливают присутствие на месторождениях Сирии , 1 Августа 2019: https://iz.ru/904635/andrei-ontikov/snova-za-neftiu-ssha-usilivaiut-prisutstvie-na-mestorozhdeniiakh-sirii
[10] “Syrian Oil Crisis Pushes Assad to Choose Between Russia and Iran” Haaretz, May 05, 2019: https://www.haaretz.com/middle-east-news/syrian-oil-crisis-pushes-assad-to-choose-between-russia-and-iran-1.7195625
[11] فرهاد وفایی فرد، “نقش‌آفرینی روسیه در بازسازی سوریه؛ چرایی و چگونگی”، اندیشکده راهبردی تبیین، 15 اسفند 1397، قابل بازیابی در: http://tabyincenter.ir/31193/
[12] Ibid.
[13] سنان حتاتت، «برق و سوخت، اولویت نخست دمشق؛ روسیه و ایران: نفوذ اقتصادی در سوریه»، میدل ایست نیوز، 1 ژوئن 2019، قابل بازیابی در:
https://mdeast.news/2019/06/01/
[14] Петр Акопов, “Почему Россия позволила Турции начать вторжение в Сирию”, 24 января 2018, https://vz.ru/politics/2018/1/24/905066.html
