اندیشکده راهبردی تبیین- از سال 2011 که مردم مصر، حسنی مبارک را از قدرت برکنار کردند تاریخ این کشور به دو مرحله دوران مرسی و دوران السیسی تقسیم می‌شود.  پس از پیروزی محمد مرسی در انتخابات ریاست‌جمهوری، تلاش‌ها برای برکناری وی شروع شد. تنها یک سال پس از آغاز به کار مرسی، عبدالفتاح السیسی در یک کودتا توانست وی را از قدرت برکنار کند. السیسی در ادامه، تمامی مخالفان را سرکوب و فضای رعب و وحشت بر جامعه مصر حاکم کرد. در طول 6 سال گذشته و تا پیش از ناآرامی‌های اخیر، به دلیل این فضای سرکوب، مردم مصر از ترس مشت آهنین السیسی علیه وی اعتراض نکردند. پس از گذشت این مدت، در هفته‌های اخیر برای نخستین بار در دوران ریاست‌جمهوری السیسی، راهپیمایی‌های اعتراضی در استان‌های مختلف مصر برگزار و شعار «الشعب یرید اسقاط النظام» سر داده شد. اما زمینه‌ها و دلایل این اعتراض‌ها چه بوده و چشم‌انداز آن چگونه خواهد بود؟

وضعیت اقتصادی و اجتماعی مصر پس از قدرت‌گیری السیسی

مصر در دوران عبدالفتاح السیسی در بخش‌های مختلف با رکود مواجه بوده است. هرچند السیسی، اصلاحات اقتصادی را انجام داده اما این اصلاحات به صورت جزیی و در یک سیستم فاسد صورت گرفته است. السیسی نظام سلامت را با قطع یارانه‌ها حذف کرد، سیستمی که بخشی مهمی از زندگی مردم مصر بود. دولت مصر براساس توافق سال 2016 با صندوق بین‌المللی پول، ارزش پولی ملی را تا حدود 50 درصد کاهش داد، یارانه‌ی سوخت را کم و مالیات بر ارزش افزوده را اِعمال کرد. بسیاری از کارشناسان معتقدند که این سیاستِ ریاضتی السیسی عامل افزایش نرخ فقر بوده است. طبق آمار رسمی منتشر شده در ژوئیه 2019 تعداد مصری‌هایی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند از 27.8 درصد در سال 2015 به 32.5 درصد در سال 2018 افزایش پیدا کرده است. البته آمارهای غیر رسمی این درصد را بسیار بالاتر اعلام کرده‌اند؛ به گونه‌ای که بانک جهانی در آوریل 2019 اعلام کرد که حدود 60 درصد مردم مصر فقیر و یا آسیب‎پذیر هستند. اقدامات ریاضتی السیسی بدون این‌که درآمد مصری‌ها متناسب با تورم افزایش یافته باشد، به یک افزایش تراکمی 60 درصدی در نرخ تورم بین سال‌های 2015 تا 2018 و تشدید فقر در مصر منجر شد[1].

 

براساس پیش‌بینی مجموعه مالی هرمس، بدهی‌های خارجی مصر در سال ٢٠١٩ تا حدود ١٠ میلیارد دلار و برخی منابع دیگر تا ١١ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت و تا پایان سال مالی جاری به ١٠٧ میلیارد دلار خواهد رسید. در حالی که این رقم در سال گذشته ٩٢ میلیارد دلار بوده[2] که تعداد زندان‌های مصر در این شرایط اقتصادی، تقریبا ٣٠ درصد افزایش یافته است.

با نگاهی مقایسه‌ای این نتیجه به دست می‌آید که بدهی داخلی در زمان مرسی 91 میلیارد دلار و در زمان السیسی 256.3 میلیارد دلار، بدهی‌های خارجی در زمان مرسی 43 میلیارد دلار و در زمان السیسی 106.2 میلیارد دلار، نرخ بیکاری در زمان مرسی 13.3 درصد و در زمان السیسی بیش از 25 درصد، تورم در زمان مرسی 10.3 و در زمان السیسی بیش از 13 درصد، نرخ بیکاری در زمان مرسی 25 درصد و در زمان السیسی 35 درصد، قیمت سوخت هم با وجود این‌که در زمان مرسی نسبت به زمان مبارک ثابت بوده اما در زمان السیسی 650 درصد افزایش داشته است[3].

مروری بر روند شکل‌گیری اعتراضات اخیر

یک فعال غیر سیاسی مصری به نام محمد علی که سابقه فعالیت‌های تجاری و بازیگری در سینما را نیز داشته و در اسپانیا اقامت دارد، اخیرا اقدام به انتشار برخی محتواهای افشاگرایانه در مورد عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر و مفاسد اقتصادی و مناسبات مشکوک وی با رژیم صهیونیستی کرده است. هزینه‌های چند میلیاردی (پوند مصری) از خزانه مصر برای بازسازی و ساخت قصرهای ریاست‌جمهوری، خرید جواهرات برای همسر السیسی از سوئیس، ساخت هتل‌های لوکس برای دوستان نزدیک السیسی و در نتیجه چند برابر شدن بدهی خارجی مصر و افزایش فقر و شکاف طبقانی در این کشور از جمله مواردی است که در این افشاگری‌ها مورد توجه قرار گرفته است. این افشاگری‌ها با توجه به ماهیت غیر سیاسی و زبان بدون تکلفی که دارد، مورد توجه افکار عمومی مصر قرار گرفته است و در همین راستا محمد علی از مصری‌ها دعوت کرد بر علیه السیسی به خیابان‌ها بیایند. محمدعلی فاش کرده که بخش زیادی از بدنه ارتش با رئیس‌جمهور مخالف هستند، به همین دلیل تدابیر امنیتی در داخل نهاد نظامی مصر افزایش یافته و وضعیت فوق‌العاده در کشور تشدید شده است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

در همین راستا محمد حمدی یونس وکیل مصری پس از این‌که در صفحه فیس‌بوک خود اعلام کرد قصد دارد از السیسی به اتهام فساد مالی شکایت کند، بازداشت شد. السیسی در پاسخی غیر قابل توجیه به اتهامات محمدعلی گفته که قصرهای ریاست‌جمهوری به نام وی نیست و همه آن‌ها برای مصر ساخته شده است! وی خواستار هجمه‌ی رسانه‌ای ضد محمد علی شده و در همین راستا گروهی از هنرمندان مصری هم ویدیوهایی در دفاع از السیسی و ارتش مصر منتشر کرده‌اند. اعتراض‌ها در فضای مجازی علیه دولت مصر پس از افشاگری‌های محمد علی شروع شد. به دنبال این افشاگری‌ها، مصری‌ها برای نخستین بار بعد از چند سال تظاهراتی را علیه رژیم عبدالفتاح السیسی در میدان التحریر برگزار کردند و فریاد «السیسی باید برود» را سر دادند؛ گامی که سرآغاز خیزش مردمی در انقلاب ۲۰۱۱ را تداعی می‌کند. دولت مصر بیش از سه هزار نفر را بازداشت کرده اما شعار اصلی معترضان همچنان «الشعب یرید اسقاط النظام» است. تظاهرات مردمی مصر در استان‌های متعدد این کشور از جمله قاهره، الجیزه، اسکندریه، سوئز، استان غربی، دقهلیه و القلیوبیه و بنی سویف و دمیاط و استان شرقی برگزار شد. بزرگترین این تظاهرات‌ها در قاهره، اسکندریه و سوئز بود. پاره کردن تصاویر بزرگ السیسی و سر دادن شعارهایی در سقوط حاکمیت موجود مصر نشان‌دهنده مطالبات گسترده‌ی شرکت‌کنندگان بود. به دنبال اعتراضات خیابانی، چندین حزب و گروه سیاسی مصری از جمله اخوان المسلمین، حزب سوسیال دموکرات مصر، حزب سوسیالیست‌های انقلابی و حزب الاستقلال مصر به حرکت معترضان پیوستند. نکته مهم این‌که اعتراضات اخیر در حالی روی داد که السیسی بسیاری از احزاب را سرکوب و غیر مجاز اعلام کرده و هزاران نفر از مخالفان را به زندان انداخته است.

سازمان عفو بین‌الملل در بیانیه‌ای سرکوب و بازداشت معترضان در مصر را محکوم و اعلام کرد، مصر به زندان بزرگ منتقدان تبدیل شده است. بر اساس اعلام رسانه‌های مصری، تاکنون دستکم سه هزار نفر در جریان این اعتراضات بازداشت شده‌اند. از زمان روی کار آمدن السیسی در مصر بالغ بر ۷۶۲ نفر در زندان‌های این کشور جان خود را از دست داده‌اند. برخی از فعالان جنبش اخوان‌المسلمین مصر اعلام کردند که بعد از مرگ محمد مُرسی جان ۶۰ هزار زندانی این جنبش در خطر است[4]. سازمان عربی حقوق بشری مستقر در انگلیس در بیانیه‌ای اعلام کرده که زندان‌های مصر به «شمشیری برای اعدام» زندانیان از طریق عدم ارائه خدمات پزشکی به آن‌ها تبدیل شده است.

ارزیابی مهم‌ترین دلایل وقوع اعتراضات

به نظر می‌رسد که فشار اقتصادی، فقر و بیکاری در کنار سرکوب‌های گسترده‌ی سیاسی و فساد اداری را بتوان مهم‌ترین دلایل شروع اعتراضات اخیر در مصر دانست. حدود 100 میلیون نفر در مصر زندگی می‌کنند که اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها زیر 35 سال سن دارند. این قشر در شرایط سخت اقتصادی قرار دارند و کمبود شغل، هزینه‌های بالای زندگی و همچنین سرکوب سیاسی مانند دست‌گیری و شکنجه در مصر وجود دارد. یحیی حمید وزیر پیشین مصر در کابینه محمد مرسی اعلام کرده که دولت امکاناتی برای رفاه و آسایش مردم ایجاد نکرده و افزایش سرکوب مردم به معنای این است که اقدامات اقتصادی السیسی در راستای منافع مردم نیست. وی تاکید کرده که السیسی به گرفتن وام‌های کلان برای انجام پروژه‌های بیهوده ادامه می‌دهد. نمونه بارز چنین پروژه‌ای، طرح 58 میلیارد دلاری است که السیسی برای ساختن یک پایتخت جدید هزینه کرده است. علاوه بر این دخالت ارتش در اقتصاد مصر افزایش یافته است. نیروهای مسلح مصر از سال 2014 تقریبا یک چهارم کل بخش عمومی و بودجه دولتی را در اختیار دارند. نقش فزاینده ارتش به این معناست که سرمایه‌گذاران خارجی و بخش خصوصی تمایلی به حضور مؤثر در بازار مصر ندارند. همه این مسائل وقتی کنار هم قرار بگیرد تنها نیازمند یک جرقه برای انفجار است. این جرقه این بار محمد علی بود[5].

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

امکان‌سنجی تداوم اعتراضات و پیامدهای آن برای دولت مصر

اعتراضات اخیر در مصر را باید نقطه شروع یک جریان اعتراضی دانست که ممکن است در کوتاه مدت به نتیجه نرسد. «استیون کوک» عضو شورای روابط خارجی آمریکا اعلام کرد که این روزها چیزهای زیادی برای عصبانیت مردم مصر وجود دارد. بنابراین این احتمال هست که تظاهراتِ صورت گرفته به مرور بزرگتر و گسترده‌تر شود. میشل دان مدیر برنامه‌ی خاورمیانه در موسسه کارنگی نیز اعلام کرده است که با توجه به وضعیت اقتصادی مردم مصر احتمالا باید شاهد بازگشت معترضان به خیابان‌های این کشور باشیم. موسسه‌ی مطالعات حقوق بشر قاره نیز اعلام کرده که وضعیت کنونی یک هشدار بسیار جدی است چرا که معترضان عضو احزاب سیاسی نبوده و به دلیل فشارهای اقتصادی به خیابان‌ها آمده‌اند و این مسئله میزان خشم عمومی را نشان می‌دهد[6].

بسیاری معتقدند که اگر تجربه‌ی سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳ تکرار شود و دامنه اعتراض‌ها گسترش یابد، ارتش مصر السیسی را قربانی خواهد کرد و وی را کنار می‌زند؛ زیرا نیروهای مسلح مصر، به‌رغم اشتباهات برخی از نیروهای خود در انقلاب ژانویه ۲۰۱۱، ریخته شدن خون مصری‌ها را خط قرمز و ممنوع می‌دانند. تحلیل‌گران مصری بر این اعتقادند ارتش مصر در سال ۲۰۱۱ «حسنی مبارک»، رئیس‌جمهور اسبق مصر را که ژنرال نظامی نیز بود، کنار گذاشت و او را مجبور به استعفا کرد. آن‌ها دلیل رفتار‌های دولت فعلی مصر و اتخاذ موضع دفاعی در قبال تظاهرات اخیر را به همین مسئله ربط داده و تأکید کرده‌اند که دولت مصر به این واقف است که در صورت افزایش اعتراض‌ها، نیروهای مسلح از بین السیسی و مردم، طرف دومی را خواهند گرفت[7].

رسانه‌های عربی و اعتراضات مصر

رسانه‌های کشورهای عربی با بررسی وضعیت ناآرامی‌های اخیر مصر آن را یک تهدید برای السیسی معرفی کرده‌اند. روزنامه‌ی الکترونیکی «رأی الیوم» اعلام کرده، تظاهرات و اعتراض‌هایی که در شهرهای مصر آغاز شده و مردم در آن خواهان سقوط نظام هستند، بسیاری را شگفت‌زده کرده است. این اعتراض‌ها زنگ خطری برای نهاد نظامی حاکم در مصر است. زیرا اوضاع داخلی مصر شاهد حالتی از کینه و کدورت است و طبقات مردمی در نتیجه افزایش قیمت و کاهش سطح آزادی‌ها و برخورد امنیتی و سرکوب مخالفان به دست نیروهای امنیتی رنج می‌برند. صبر شهروندان مصر که حدود ۴۰ درصد از آنان زیر خط فقر به سر می‌برند در نتیجه انتظار بلندمدت برای بهبود اوضاع معیشتی و خدمات عمومی به سر آمده است. هم‌سویی مردم مصر با درخواست‌ها برای اعتراض، آغازی برای پایان دادن به سکوتی است که 6 سال ادامه داشته است. مقامات مصر از ثمره اصلاحات اقتصادی سخن به میان می‌آورند و این در حالی است که این اصلاحات هیچ نتیجه‌ای برای فقرا به دنبال نداشته و تنها بدهی‌ها و نرخ بیکاری در این کشور افزایش یافته است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

اعتراض‌های مصر از این منظر اهمیت دارد که مردم ترس را کنار گذاشته‌اند. به نوشته روزنامه «العربی الجدید» چاپ لندن، فعالان سیاسی معتقدند که مردم مصر پس از فریب توسط نظامیان، انقلاب علیه استبداد را آغاز کرده‌اند. نشانه‌های انقلاب آشکار شده و موج دوم انقلاب به ناچار السیسی و اطرافیان وی را نابود خواهد کرد. به نوشته روزنامه «القدس العربی» چاپ لندن نیز، صدها تن از مردم مصر با به چالش کشیدن ممنوعیت تظاهرات در خیابان‌های قاهره و دیگر شهرها خواستار کنار رفتن السیسی از قدرت شدند. این تظاهرات در سایه خفقان حاکم در مصر پیام محکمی برای السیسی است؛ اینکه خشم علیه وی و نظامیان حاکم در مصر در حال افزایش است و هر روز در سایه رکود اقتصادی بر دامنه‌ی اعتراض‌ها افزوده خواهد شد.

نتیجه‌گیری

تحولات کنونی مصر از آن‌رو مهم است که برای نخستین بار پس از سال 2013 مردم به میدان التحریر قاهره بازگشته‌اند. این مسئله به معنای این است که ترس مردم از اختناق و سرکوب‌های داخلی فروریخته است. این تظاهرات نقطه عطفی در 6 سال گذشته به شمار می‌رود. مردم هم شعار سال 2011 «الشعب یرید اسقاط النظام» را سر می‌دهند و این یعنی انقلاب سال 2011 مصر همچنان ادامه دارد.

در شرایطی که اعتراضات مردمی در مصر وارد فاز تازه‌ای شده، باید دید آیا عبدالفتاح السیسی به وعده‌ی خود عمل می‌کند؛ وی بارها اعلام کرده است که در صورت وجود اراده‌ی مردمی برای کناره‌گیری وی از قدرت، سریعا ریاست‌جمهوری را کنار خواهد گذاشت. اکنون که دامنه‌ی بالای اعتراضاعت مردمی نشان‌دهنده این اراده است، باید دید آیا السیسی به وعده خود عمل می‌کند یا این‌که همانند حسنی مبارک رئیس‌جمهور سابق مصر با مشت آهنین با این تظاهرات برخورد خواهد کرد؟ این وعده‌ها در ماه می سال ۲۰۱۴ و دسامبر سال ۲۰۱۵ مطرح شد و وی سه بار در سخنرانی ۲۰۱۵ خود با لفظ جلاله سوگند یاد کرد که اگر اراده‌ی مردم، فردی غیر از وی را در حاکمیت مصر بخواهد، از قدرت کنار خواهد رفت. آوریل ۲۰۱۷ دیگر زمانی بود که وی تاکید کرد که ضد اراده‌ی مردمی در این کشور به حاکمیت خود ادامه نخواهد داد. می سال ۲۰۱۸ نیز در پی افزایش انتقادات از اوضاع اقتصادی مردم، السیسی بار دیگر این وعده را مطرح کرد. ژانویه سال ۲۰۱۹ نیز در دیدار با امانوئل مکرون همتای فرانسوی خود این موضوع را برای پنجمین بار مورد تاکید قرار داد و گفت که اگر مردم مصر من را نخواهند، من فورا قدرت را ترک خواهم کرد. از این‌رو ناظران سیاسی، آینده دشواری را برای حاکمیت کنونی مصر پیش‌بینی می‌کنند[8]. شاید قیام مردم علیه السیسی در شرایط کنونی به نتیجه نرسد اما بدون شک این مسئله می‌تواند السیسی را وادار به دادن امتیازات زیادی به مخالفان خواهد کرد.

منابع:

[1] Azhar Sukri & Zaheena Rasheed, “’We’re a mess’: Egypt’s economic woes fuel anger against el-Sisi24” Aljazeera,  Sept 2019, available at:

https://www.aljazeera.com/ajimpact/mess-egypt-economic-woes-fuel-anger-sisi-190922080307319.html

[2] مصطفى عبدالسلام، «5 أرقام صادمة عن الاقتصاد المصري في 2019»، العربیه، 3 يناير 2019، قابل دسترسی در:

https://www.alaraby.co.uk/economy/2019/1/3/5-%D8%A3%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%85%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A-%D9%81%D9%8A-2019

[3] الخلیج اونلاین، «إنفوجرافيك: الاقتصاد المصري بين مرسي والسيسي»‎، قابل دسترسی در:

https://alkhaleejonline.net/%D8%A5%D9%86%D9%81%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D9%83/%D8%A5%D9%86%D9%81%D9%88%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D9%83-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D9%85%D8%B1%D8%B3%D9%8A-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%B3%D9%8A%E2%80%8E

[4] خبرگزاری آنا، «مرگ خاموش ۶۰ هزار زندانی اخوان‌المسلمین مصر در زندان»، 3 تیر ۱۳۹۸، قابل دسترسی در:

https://ana.ir/fa/news/35/400275/%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B4-60-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%B5%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86

[5] Azhar Sukri & Zaheena Rasheed, “’We’re a mess’: Egypt’s economic woes fuel anger against el-Sisi”, aljazeera, Sept 2019, available at: https://www.aljazeera.com/ajimpact/mess-egypt-economic-woes-fuel-anger-sisi-190922080307319.html.

[6] I bid

[7] خبرگزاری فارس، «تحلیل تحلیلگر مصری از وضع کنونی و اعتراض‌ها در مصر»، 3 مهر 1398، قابل دسترسی در:

https://www.farsnews.com/news/13980702001041/%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA%E2%80%8C%D9%88%DA%AF%D9%88-%D8%A8%D8%A7-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%7C-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84%DA%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B5%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%88%D8%B6%D8%B9-%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B6%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1

 

[8] محمدرضا مرادی، «2 راه پیش روی السیسی؛ سیلی انقلاب یا عمل به سوگند جلاله»، کیهان، 10 مهر 1398، قابل دسترسی در:

http://kayhan.ir/fa/news/171448/2%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D9%BE%DB%8C%D8%B4-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%B3%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8-%DB%8C%D8%A7-%D8%B9%D9%85%D9%84-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D9%88%DA%AF%D9%86%D8%AF-%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87