اندیشکده راهبردی تبیین- کشور عراق که به درستی «آوردگاه منطقه‌ای و جهانی» نامیده شده، مسلما نمی‌تواند بدون یک دولت قدرتمند که استقلال رأی آن را از قدرت های بیرونی تضمین کند، چندان امیدوار به ثبات درازمدت باشد. به همین دلیل از سال 2003 تا امروز، چندین حادثه و جریان مهم در این کشور رخ داده که هرکدام در کشورهایی خارج از منطقه یا حتی داخل آن، شاید برای یک دهه بی‌ثباتی کفایت کند. سلسله تحولات شگرف در عراق حالا به اعتراضات اکتبر رسیده که برخی از معترضان، آن را «ثوره التشرین» (با نگاه به ثوره العشرین) نامیده‌اند. اعتراضاتی که بزرگترین در نوع خود، پس از سقوط صدام است[1]. این اعتراضات که برآمده از بستر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عراق است، در آینده این کشور تأثیر فراوانی خواهد داشت. هنوز اعتراضات به پایان نرسیده، قول اجرای اصلاحاتی داده شده که شاید پیش از اکتبر 2019، سیاسیون برای آن چند دهه زمان می‌خواستند. در کنار این‌ها، تشتت جریان‌های سیاسی به حدی بالا رفته که شاید در تاریخ عراق بی‌سابقه باشد. از این رو شناخت دقیق عوامل بروز این تحول، نقش قدرت‌های خارجی در آن و جایگاه ایران در میان بازیگران این روند برای ترسیم افق پیش روی سپهر سیاست عراق ضرورت می‌یابد.
بررسی دلایل داخلی اعتراضات در عراق
قلم‌فرسایی در رابطه با ریشه اعتراضات با وجود آن که تنها یک ماه از آن گذشته، تکرار مکررات خواهد بود. این امر تنها به دلیل حساسیت بالای رسانه‌ها نسبت به دوره فعلی اعتراضات نیست بلکه از عوامل دیگری نظیر تشابه ریشه این دوره از اعتراضات با دوره‌های پیشین هم ریشه می‌گیرد. با این حال شایسته است به منظور انسجام محتوایی، برخی دلایل داخلی خشم عمومی عراقی‌ها را برشمریم. به صورت کلی فساد، بیکاری و فرصت‌طلبی جناح‌های سیاسی مطرود و موجود را می‌توان بخشی از دلایل اعتراضات اخیر در عراق دانست.
فساد: قلب تپنده اعتراضات عراق، میدان التحریر بغداد است[2]. گسترش شهرنشینی، آگاهی سیاسی و نفوذ اینترنت در میان جوانان از عواملی بوده که اعتراض به فساد را در میان معترضان تشدید کرده است. فساد در عراق به راستی لجام گسیخته است. برخی برآوردها از هدر رفتن 450 میلیارد دلار در عراق پساصدام خبر می‌دهند[3]. در میان مردم کاخ‌نشینی مسئولین طیف‌های مختلف (شیعه و سنی، سکولار و اسلام‌گرا) در منطقه خضراء یک خبر صادق دانسته می‌شود. در یک نمونه، حکیم و العبادی هر دو در کاخ‌های بازمانده از صدام و طارق عزیز زندگی می‌کنند.[4] در سطوح پایین‌تر هم شایعات زیادی در رابطه با فساد بسیاری از مسئولین دیگر، خاصه استانداران و نمایندگان مجالس استانی وجود دارد که برخی اثبات نیز شدند. در تازه‌ترین مورد، هیئت پاکدستی استاندار پیشین دیوانیه را که به تازگی برکنار شده، به جرم هدر دادن 2 میلیارد دینار بازداشت کرده است[5]. انباشت چنین فسادهایی باعث شده «سازمان شفافیت بین‌المللی»، سال 2017، عراق را دوازدهمین کشور فاسد در جهان بداند[6]. البته در دوره عادل عبدالمهدی این رتبه 6 پله بهبود یافت (18)[7] اما در هر حال نتوانست از اعتراضات جلوگیری کند.
بیکاری: این دور از اعتراضات هم از اکتبر 2019، با حضور جمعی از فارغ‌التحصیلان بیکار شروع شد[8] و به مرور با گسترش سطح مطالبات خود به ضدیت با فساد، افکار عمومی و جوانان را به خود جلب کرد. سطح بیکاری کلی در عراق حدود 8% [9]، و بیکاری جوانان حدود 16% [10] است که خود یکی از عوامل نارضایتی مهم‌ترین قشر سنی جامعه محسوب می‌شود.
فرصت‌طلبی جناح‌های سیاسی مطرود و موجود: برخی جناح‌های سیاسی شکست خورده در انتخابات پیشین عراق (نظیر ائتلاف نصر، منبر العراقی و جبهه نجات) و البته برخی جناح‌های طالب قدرت بیشتر (نظیر سائرون) با بروز اعتراضات کوشیدند از آن برای امتیازگیری به نفع خود بهره ببرند. همین فرصت‌طلبی‌ها باعث ادامه جریان اعتراضات و گاه حتی خشن شدن آن شده است. در کنار این‌ها نباید از نفوذ بازمانده‌های بعثی چشم پوشید. مسلما تحریک جوانان یکی از سوی حامیان بعث یکی از عوامل خشونت در اعتراضات و ادامه آن بوده است.
بررسی نقش بازیگران خارجی در شکل‌گیری یا سودهی اعتراضات در عراق
بازیگران منطقه‌ای به دلیل بالا گرفتن انزجار عمومی عراقی‌ها از دخالت خارجی در کشورشان، در هر جناحی بایستند، تا حد امکان ردپایی از خود به جا نمی‌گذارند. به همین دلیل سخن گفتن از دخالت قدرت‌های خارجی در سودهی به اعتراضات بیشتر بر مبنای استدلال است تا استناد. با توجه به سیاست‌های دولت عادل عبدالمهدی و البته استراتژی‌های کلان بازیگران خارجی، می‌توان سه بازیگر عمده معرفی کرد که منافعی در اعتراضات دارند:
امریکا: دلایل متعددی می‌توان برای همسویی بروز آشوب‌ها در عراق با منافع واشنگتن برشمرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: عدم همراهی با تحریم برق و گاز ایران، باز کردن پای چین به بازار عراق، عدم همراهی با شرکت‌های امریکایی برای تولید برق در عراق، به حاشیه نراندن حشدالشعبی[11]، بازگشایی گذرگاه مرزی البوکمال، احتمال تلافی حملات به پایگاه‌های حشدالشعبی و … در همین راستا هشدارهای چندین باره مقامات امریکایی (مثل بریان هوک و پمپئو) به دولت عراق و فعالیت‌های مشکوک شبکه الحره قابل تحلیل است. سطح فعالیت آشوب‌طلبانه الحره به حدی بالا بود که دست آخر دولت تصمیم به بستن دفتر آن گرفت. شایان یادآوری است پیش از این دوره از اعتراضات قیس خزعلی علنا در رسانه‌ها از وجود طرح آشوب در عراق خبر داده بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
رژیم صهیونیستی: از ابتدای وقوع ناآرامی‌های اکتبر، سخن از دست داشتن اسرائیل در آن یا حداقل نفع بردن این رژیم از این موضوع، در میان بوده است.[12] هرچند بسیاری طرح چنین موضوعی را توهم توطئه دانستند اما کنار هم قرار دادن قطعه‌های پازل معرفی اسرائیل به عنوان عامل حمله به پایگاه‌های حشدالشعبی[13]، حمایت فعال ایدی کوهن افسر مجازی اسرائیلی از ناآرامیها[14]و سخنان تلویحی نتانیاهو در رابطه با دفاع از امنیت رژیم صهیونیستی در هر نقطه‌ای، منطق این ادعا را تقویت می‌کند.
عربستان سعودی: سعودی‌ها در دوره عادل عبدالمهدی رفت و آمد زیادی به بغداد داشته‌اند و پروژه بازگشایی گذرگاه عرعر، حضور در نمایشگاه کالاهای عربستان را در دوره کوتاه همین نخست‌وزیر پیش برده‌اند. به همین علت شدت عمل خاندان سعودی در تلاش برای دمیدن در آتش اعتراضات چندان منطقی به نظر نمی‌رسد ولی به هر حال همان عوامل بروز شکاف میان نخست وزیر فعلی با امریکا، می‌تواند باعث واگرایی میان خاندان سعودی و وی باشد. مشی خبری العربیه، الحدث و فعالان توئیتری مستقر در ریاض، اثبات‌کننده غالبیت نگاه برانداز آن‌ها نسبت به اعتراضات عراق است. به همین خاطر فعالیت العربیه و الحدث غیرقانونی اعلام شد[15].
ارزیابی میزان ضدیت اعتراضات اخیر با سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در عراق
بافتار فعلی اعتراضات عراق به‌شدت چندپاره و متکثر و گاه حتی متناقض است. با رصد تصاویر میدانی اعتراضات، ضد دین‌ها، روحانی‌ها، طرفداران مرجعیت، حامیان حشدالشعبی و پیروان صدر قابل رویتند و در مقابل شعارهای ضد مرجعیت و ضد صدر هم شنیده می‌شود. تکثر در نگاه معترضان به بازیگران و جبهه‌های داخلی، در مورد موضعشان پیرامون بازیگران خارجی هم وجود دارد. در این دوره از اعتراضات، هم شعار ضد امریکا، اسرائیل و سعودی شنیده شده و هم شعارهای ضد ایران. هم پرچم امریکا و اسرائیل سوزانده شده و هم پرچم ایران.
با توجه به حجم خبرپراکنی جبهه رسانه‌ای و مجازی ضد مقاومت در میان عراقی‌ها، طبیعی است شماری افراد از هر اعتراض برای ضربه به ایران استفاده و یا هر اقدامی را ضد ایران تفسیر کنند. اعتراض تیرماه سال گذشته هم که بر سر قطعی آب و برق بود، از سوی رسانه‌هایی نظیر الحره«اعتراضات ضد ایرانی»[16] خوانده شد. چنین سناریویی در رابطه با این تظاهرات‌ها هم صادق است. در ریشه‌یابی این دور از ناآرامیها «حنان غدار» در «فارین‌پالیسی» نوشته است: «این اعتراضات به ایران و محور مقاومتش است که نتوانسته‌اند پیروزی نظامی را به کارآمدی اقتصادی و سیاسی تبدیل کنند. مردم فهمیده اند که ایدئولوژی مقاومتی ایران برای آن‌ها نان و آب نمی‌شود»[17]. همسو با همین تحلیل، بی‌بی‌سی عربی از تحلیلگرانی استفاده می‌کند که می‌گویند: «ایران قطعا در عراق دخالت دارد و این خیزش‌ها در رد همین موضوع است»[18]. روزنامه «العرب» هم در یادداشتی به قلم «خیرالله خیرالله»، مدعی شد نقطه آغاز اعتراضات، انتقال عبدالوهاب الساعدی، «قهرمان مبارزه با داعش» و استعفای وی بوده که «تحت فشار ایران بر عادل عبدالمهدی صورت گرفته است»[19]. به موازات این فعالیت‌های رسانه‌ای برای ضد ایرانی کردن اعتراضات عراق، فعالیت‌های مجازی به ویژه توئیتری هم با راه‌اندازی هشتک‌هایی نظیر «العراق_تتنفض» و «اطردوا_ایران_من_العراق» راه افتاد که دائما تصاویر شعارها و اقدامات ضد ایرانی شماری از معترضان را بازتاب می‌دهد. همچنین پویشی با عنوان «ولش کن تا بگندد» با هشتک‌زنی در توئیتر راه افتاد که عراقی‌ها را به تحریم کالاهای ایرانی، به ویژه محصولات کاله، فرا می‌خواند. در این میان تصریحات برخی سیاسیون عراقی نظیر احمد الجبوری، فائق الشیخ علی[20] و تلویحات العبادی ضد قاسم سلیمانی هم موتور محرکی در تولید ضدیت با ایران شده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
استناد رسانه‌های ضد مقاومت به زاویه معترضان با ایران هم بیشتر به برخی تصاویر مربوط به آتش زدن پرچم ایران، شعارهایی نظیر «ایران برو بیرون»، پاره کردن تصاویر امام خمینی در معابر شهری و حمله به دفاتر بدر، عصائب و برخی احزاب شهره به نزدیکی با ایران است. اما مداقه در اقدامات، شعارها و فعالیت‌های ضد ایرانی ضمن اعتراضات، واقعیت کم رمق بودن چنین جریانی را روشن می‌سازد. در تمامی ویدئو‌هایی که معترضان شعار ضد ایرانی می‌دهند، شمار همراهی‌کنندگان از 100 نفر فراتر نمی‌رود. حمله به دفاتر بدر و عصائب، از سوی کمتر از 100 نفر انجام شده (بعدا تصاویری از حمله مسلحانه مهاجمان به تظاهرات‌کنندگان بیرون آمد که اغتشاشگری آن‌ها را ثابت می‌کرد). تجمع در مقابل کنسولگری ایران در کربلا، تقریبا زود جمع شد و همه معترضان شعار ضد ایرانی ندادند. پاره کردن و آتش زدن نمادهای مربوط به ایران هیچگاه بیش از حدود 50 مشارکت‌کننده نداشت و گاه حتی با 2 نفر انجام شد. هشتک‌های فالش ضد ایرانی مانند «اطردوا ایران من العراق» نیز عمدتا از سوی ایرانیان ضد انقلاب استفاده می‌شوند. در کم رمق بودن گرایشات ضد ایرانی در اعتراضات اخیر عراق همین بس که فعالان فضای مجازی ضد مقاومت، هر روز تصویر تازه‌ای برای انتشار ندارند. عمدتا یک تصویر را در چندین روز منتشر کرده‌اند.
اما در مقابل گرایش به سوی نهادهایی که ضدیتی با ایران ندارند، نظیر مرجعیت بسیار بالاتر بوده است. شعارها در حمایت از آیت‌الله سیستانی از سوی چندین هزار نفر داده می‌شود. شعار ضد امریکا و اسرائیل، اگر نگوییم بیشتر از شعار ضد ایران مورد استقبال قرار می گیرند، کمتر هم با همراهی معترضان مواجه نمی‌شود. به این ترتیب به نظر می‌رسد اعتراضات عراق با توجه به بافتار متکثر و گاه متناقض خود، گرایشات ضد ایرانی کم رمقی در خود داشته باشد که این به معنای نبود گرایش حامی مقاومتی در آن نیست. نگارنده خود با شماری از اهالی ناصریه که جزو نخستین معترضان بودند، نشست و برخاست دارد که اتفاقا به شدت حامی ایران هستند.
پیامدهای اعتراضات اخیر بر جایگاه ایران در عراق
نفوذ جمهوری اسلامی ایران پیش از هر چیز برآمده از تشابه اجتماعی-مذهبی است که سابقه شکل‌گیری آن از هزار سال فراتر می‌رود. به همین خاطر حاکمیت بیش از نیم قرنی بعثی‌ها و تبلیغات دائم ضد ایران و ایرانی، مانع از آن نشد که به محض سقوط صدام، افراد و احزابی که سال‌ها مقیم ایران بودند، در عراق قدرت نگیرند. از 2003 تاکنون علی‌رغم تبلیغات سنگین علیه ایران و انتساب هرگونه ناکارآمدی سیاسیون عراقی (که عمدتا سیاست انقلابی ایران را طرد کرده و معتقد به داشتن همزمان تهران و واشنگتن هستند)، به همسایه غربی، همچنان نفوذ ایران در عراق یک واقعیت است. روزگاری بسیاری از رسانه‌ها داعش را «زائیده سیاست سرکوب نخست‌وزیر نزدیک به ایران» دانستند. اما باز در نخستین انتخابات پساداعش، جناح حامی مقاومت و نزدیک به ایران شگفتی‌ساز شد. امروز جایگاه ایران در افکار عمومی و عرصه سیاسی عراق، نه تنها از 2003 بلکه از 2014 هم بهتر است. علاوه بر تبادلات شهروندی در ابعاد میلیونی میان دو کشور، پیوندهای مذهبی، حمایت‌های زیرساختی ایران از عراق و البته حشدالشعبی، عواملی است که خواه ناخواه، جایگاه ایران در عراق را بالا نگه می‌دارد. با حوادث اخیر هم گرچه موجی از ضد ایران‌گرایی در رسانه‌ها و فضای مجازی به راه افتاده اما نباید آن را به افت چشمگیر نفوذ ایران در عراق تعبیر کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اکنون تهران نه تنها در بیت شیعی، بلکه در بیت سنی و کرد هم با بازیگران فعال روابط عمدتا حسنه‌ای دارد. تغییر قانون انتخابات، انتخابات زودهنگام، برکناری نخست‌وزیر، حتی تغییر سیستم سیاسی باعث کاهش نفوذ ایران نمی‌شود. جایگاه ایران در معادلات عراق وابسته به سیستم سیاسی، شخص نخست‌وزیر و … نیست. پیش از شکل‌گیری سیستم سیاسی فعلی هم، نفوذ ایران در عراق برای پیروان امریکا مشکل‌آفرین بوده است. هر سه نخست‌وزیر عراقی که پس از صدام آمده‌اند، با وجود فشار سیاسی-اقتصادی شدید ایالات متحده، به خاطر مخالفت جبهه‌های اجتماعی و سیاسی داخلی، نتوانسته یا نخواسته‌اند ایران را به حاشیه برانند. فارغ از این مسائل، شاید اگر ایران بتواند به درستی اوضاع را مدیریت کند، پیامدهای اعتراضات فعلی در نهایت به ارتقای جایگاه آن نیز منجر شود. حشدالشعبی برونداد روندی است که بسیاری آن را «پایان عراق نزدیک به ایران» می‌دانستند. همین سازمان، نزدیکی ایران به عراق را بسیار مستحکم‌تر کرد. اکنون تغییر قانون انتخابات شاید به بیشتر شدن شمار کرسی‌های ائتلاف فتح بینجامد. شاید در نتیجه کنار رفتن نخست‌وزیر فعلی و روی کار آمدن نخست‌وزیری کاریزماتیک (که مطالبه بسیاری از معترضان است)، فردی با گرایشات مقاومتی روی کار بیاید. تمامی این ها البته احتمال است اما باید دانست اعتراضات فعلی عراق هرگز نمی‌تواند به صورت جدی از سطح جایگاه ایران در عراق بکاهد چراکه این جایگاه برآمده از شبکه‌ای پیچیده و چند لایه از پیوندهای سیاسی، ایدئولوژیک، مذهبی، اجتماعی و حتی اقتصادی است که برخی از آن‌ها تاریخی بالغ بر هزار سال دارند. پیوندهایی که قطع آن با یک اعتراضات یک یا حتی چندماهه، غیرممکن است.
نتیجه‌گیری
به هرروی اعتراضات اخیر در عراق نشان داد حداقل بخش مهمی از مردم این کشور نسبت به مسائلی نظیر فساد، بیکاری و فرصت‌طلبی جناح‌های سیاسی مطرود و موجود، انتقادات جدی و مهمی دارند. اگرچه در میان این اعتراضات مردمی، تلاش گسترده‌ای از سوی برخی بازیگران منطقه‌ای و رسانه‌های آن‌ها برای سودهی آن علیه جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شود، اما نمی‌توان جریان این اعتراضات را ضد ایرانی توصیف کرد؛ چه‌اینکه واقعیت میدانی، این موضوع را اثبات می‌کند. در مجموع اما اگرچه ارتباط جمهوری اسلامی ایران و عراق به عنوان دو کشور همسایه از ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اقتصادی بیش از آن است که با برخی تحرکات تضعیف شود، اما باید برای تقویت اثرگذاری فرهنگی و رسانه‌ای ایران در عراق تلاش بیشتری انجام داد.
منابع
[1]«ارتفاع سقف المطالب.. العراقيون يتدفقون إلى الشوارع للمشاركة بأكبر احتجاج منذ سقوط صدام»(1/11/2019). الجزیرة، أونلاین موجود في:
https://www.aljazeera.net/news/politics/2019/11/1/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D%D9%88%D981%
[2] کاظم، مصطفی (7/10/2019) «مظاهرات العراق: ما أسبابها و لماذا اتسع انطاقها؟»، بي بي سي عربي، أونلاین موجود في:
https://www.bbc.com/arabic/middleeast-4996285
[3] العاني، طه (10/10/2019) «مظاهرات العراق.. أسباب التصعید و سبيل الحل»، الجزیرة، أونلاین موجود في:
https://www.aljazeera.net/news/politics/2019/10/10/%D8%A7%D9%84%D8%B9%
[4] «صحیفة تکشف عن عقارات مستولی علیها في بغداد: قصر طارق عزیز للحکیم و عبد حمود للجبوري» (27/7/2017)، بغداد الیوم، أونلاین موجود في:
https://baghdadtoday.news/news/9263/
[5] «النزاهة توضح تفاصیل توقیف محافظ الدیوانیة» (3/11/2019)، الإتجاه برس، أونلاین موجود في:
https://aletejahtv.com/etejah-press/archives/348204
[6] «ماذا یحدث في العراق؟ و ما أسباب المظاهرات؟» (3/10/2019)، یورونیوز عربي، أونلاین موجود في:
https://arabic.euronews.com/2019/10/03/iraq-all-you-need-to-know
[7] “Corruption perception index 2018”, Transparency International, Online URL: https://www.transparency.org/cpi2018?gclid=CjwKCAjw0vTtBRBREiwA3URt7jUI1Hd1IqvNkotPxI-84R_yFoWtoO8PMstPnCcNXyhXfhaCAOWxjBoCdeUQAvD_BwE
[8] شمس آبادی، علی (2/8/98) “نگاهی به دور جدید اعتراضات عراق”، راهبرد معاصر، آنلاین قابل بازیابی در:
https://rahbordemoaser.ir/fa/news/25914/
[9] “Iraq Unemployment Rate1991-2019” Macro Trend, Online URL: https://www.macrotrends.net/countries/IRQ/iraq/unemployment-rate
[10] “Youth Unemployment Rate of Iraq” (3/5/2019), Federal Reserve Bank of ST. Louis, Online URL: https://fred.stlouisfed.org/series/SLUEM1524ZSIRQ
[11] شمس آبادی، علی (7/5/98) «دستورالعمل نخست وزیر عراق درباره حشدالشعبی؛ ابعاد و پیامدها» اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در:
[12] «عادل عبدالمهدی علی المحک: لاحلول سحرية» (5/10/2019) صحیفة العرب، العدد11448
[13] «لاول مرة… عادل عبدالمهدي یتهم إسرائیل باستهداف مواقع حشدالشعبي» (30/9/2019) تي آر تي عربي، أونلاین موجود في:
https://www.trtarabi.com/now/%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84-%D9%85%D8%B1%D8%A9-
[14] «المظاهرات العراق و لبنان برعایة إیدي کوهن» (2019) سکای برس، أونلاین موجود في:
https://www.skypressiq.net/2019/10/19/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%88%D8%B1-
[15] «دولت عراق فعالیت شبکه های العربیه و الحدث را تعلیق کرد» (5/8/2019)، رادیو فردا، آنلاین قابل بازیابی در:
https://www.radiofarda.com/a/iraqsuspended-al-arabyiah/30237984.html
[16] «مظاهرات البصرة.. میلیشیات إیران تزج بالعراق إلی مستنقع العنف» (7/8/2018)، الحره، أونلاین موجود في:
https://www.youtube.com/watch?v=KRguKMRjEDc
[17] Ghaddar, Hannan (22/10/2019) “Iran is Losing Middle East; Protests in Iraq and Lebanon Shows”, Foreign Policy, Online URL: https://foreignpolicy.com/2019/10/22/iran-losing-middle-east-iraq-lebanon-protests-bad-governance/
[18] «مظاهرات العراق: ما الأسباب الحقيقية وراء الإحتجاجات الدامية؟» (10/2019) بي بي سي عربي، أونلاین موجود في:
https://www.bbc.com/arabic/inthepress-49959198
[19] خیر الله، خیر الله (3/10/2019) «أبعد من إزاحة الضابط العراقي»، صحیفة العرب، العدد 11487
[20] «نماینده پارلمان عراق: تک تیراندازان توسط دستیار قاسم سلیمانی معترضان را می کشند»(5/10/2019)، العربیه فارسی، آنلاین قابل بازیابی در:
