اندیشکده راهبردی تبیین – منطقه الباقوره یا نهاریم، مثلثی مرزی و محل تلاقی سه کشور اردن، فلسطین و سوریه است که مساحت آن بالغ بر 6 کیلومتر مربع بوده و نقطه اتصال آب‌های دو رودخانه اردن و یرموک به شمار می‌رود. الباقورة در استان شمالی «إربد» و شرق رود اردن واقع شده است و در سال 1950 در حدود 1 میلیون و 390 هزار متر مربع آن به تصرف رژیم صهیونیستی درآمدکه طی معاهده صلح 1994 مجددا به حاکمیت اردن بازگشت.

 منطقه مرزی الغمر یا زوفا که با بیش از 4 کیلومتر مربع مساحت در صحرای وادی عربه  و در 168 کیلومتری پایتخت اردن واقع شده، از توابع استان عقبه است و قریب به 5 کیلومتر از مرزهای اردن با فلسطین اشغالی را تشکیل می‌دهد

معاهده وادی عربه

دو منطقه الباقوره و الغمر در جریان گفتگوهای صلح بین اردن و رژیم صهیونیستی در سال 1994 و بر اساس معاهده وادی عربه برای مدت 25 سال به اجاره رژیم صهیونیستی درآمدند. بر اساس معاهده وادی‌عربة و متون الحاقی آن، دو منطقه الباقوره و الغمر تحت مالکیت و سیادت اردن قرار دارند اما با یک رژیم خاص اداره می‌شوند و از قوانین گمرکی اردن برای تحمیل مالیات بر زمین‌ها و فعالیت‌های کشاورزی تبعیت نمی‌کنند. هیچ شهروند اردنی حق ورود به این مناطق را نداشته و برای مدت 25 سال تحت مدیریت سیاسی، اقتصادی و امنیتی رژیم صهیونیستی قرار خواهند داشت و شهرک نشینان صهیونیست اجازه دارند که بدون حمل اسلحه و با هدف فعالیت‌های کشاورزی، گردشگری و حتی سکونت به این مناطق رفت و آمد داشته باشند. در مقابل، رژیم صهیونیستی نیز متعهد شده است که هرگونه اقدامی ضد امنیت اردن را متوقف و از حمل اسلحه توسط هر شخصی به جز پلیس که با لباس خاص حضور پیدا می‌کند، ممانعت به عمل آورد، اجازه انتقال زباله از دیگر مناطق به الباقوره و الغمر را ندهد و سالانه 50 میلیون متر مکعب آب در اختیار اردن قرار دهد.

 

 

معاهده وادی عربة که از 30 ماده و 5 الحاقیة تشکیل شده بود، توسط پارلمان اردن و بدون اطلاع از ضمائم و برخی مفاد خاص آن به تصویب رسید. همکاری و هماهنگی در مرزها، امور بین‌المللی، مسائل امنیتی، روابط دیپلماتیک، همکاری در حوزه آب و تقسیم آب رودخانه‌های اردن و یرموک، آّب‌های زیرسطحی، روابط اقتصادی، مبادلات علمی- فرهنگی و گردشگری، محیط زیست و انرژی از جمله مفاد توافق وادی عربه میان اردن و رژیم صهیونیستی محسوب می‌شود.

اهمیت الباقوره و الغمر

دولت اردن در ژانویه سال ۱۹۲۸ با اعطای امتیاز تأسیس نیروگاه برق به «میحاس روتنبرگ» بازرگان روس تبار و از رهبران صهیونیسم برای مدت ۷۰ سال موافقت کرد. پس از آن شورای اجرایی نیز مجوز ایجاد یک شهرک در اراضی واقع در نزدیکی «جسر المجامع» را صادر کرد. شهرک «جسر المجامع» بالغ بر شش هزار هکتار و در مجاورت رود اردن و الیرموک قرار داشت. شرکت روتنبرگ در ازای مالکیت این اراضی، مبلغ ۳۶۹۶ پوند مصری به دولت اردن پرداخت کرد اما پس از مدتی بخش‌های زیادی از این اراضی را به یهودیان فروخت. «سلیمان الموسی» در کتاب «تاریخ اردن» اشاره کرده است که این اقدام شرکت روتنبرگ، طرحی صهیونیستی و مقدمه‌ای برای مهاجرت و ضربه زدن به منافع اردن بود. شرکت مذکور در ازای بهره‌برداری از آب‌های رود اردن و یرموک و سودهای کلانی که نصیبش شد، هیچ چیزی به دولت اردن پرداخت نکرد.

در حال حاضر نیز دو منطقه الباقوره و الغمر از اهمیت استراتژیک و بسیار بالایی برای اردن و رژیم صهیونیستی برخوردار بوده و در زمره اندک مناطق حاصل‌خیزی محسوب می‌شود که از امکانات و خدمات ضروری نظیر آب و برق و اماکن تفریحی در درون خود برخوردار است  و به همین دلیل شهرک‌نشینان به مدت ربع قرن در بحث امنیت غذایی به آن تکیه کرده بودند. شهرک کشاورزی «تسوفر» یکی از مهم‌ترین شهرک‌ها در زمینه کشاورزی، گردشگری و تولید خرما است که در منطقه الغمر احداث شده. این شهرک از قوانین فقه یهودی مبنی بر کشت زمین در یک سال و امتناع از زراعت آن در سال بعد پیروی نمی‌کند. این منطقه گزینه‌ بسیار مناسبی برای کشت سبزیجات بوده و بیش از 90 درصد از فلفل کشت شده در آن به خارج صادر می‌شود[1].

الباقوره و الغمر از زمان تأسیس امارت شرق اردن توسط بریتانیا بخشی از خاک اردن بوده‌اند. رژیم صهیونیستی با در اختیار گرفتن این دو منطقه چه از نظر اقتصادی و چه امنیتی بهره زیادی برد. در واقع معاهده وادی عربه و ضمایم و متون الحاقی آن نه یک قرارداد اجاره که یک سند رسمی برای سرپوش گذاشتن بر ضعف دولت اردن در حفظ سیادت و تمامیت ارضی خود و قانونی کردن اشغال‌گری بود. دولت اردن از واژه اجاره برای توجیه معاهده استفاده می‌کند در حالی که در متن معاهده به هیچ وجه اسمی از اجاره برده نشده و اجاره بهایی نیز به اردن پرداخت نمی‌شد. دولت اردن با پنهان کردن زیان‌های اقتصادی و امنیتی ناشی از این واگذاری، سعی داشت تا افکار عمومی جامعه اردن را  متقاعد کند که معاهده وادی عربه باعث آزادسازی تمامی سرزمین‌های این کشور شده و حتی یک وجب را نیز از دست نداده است. در موادی از متن الحاقیه، حق حفر چاهِ بدون مجوز در این اراضی برای شهرک نشینان صهیونیست به رسمیت شناخته شده است در حالی‌که طبق قانون اردن حفر چاه بدون اخذ مجوز رسمی توسط شهروندان اردنی‌ جرم محسوب شده و مجازات خاص خود را در پی دارد. این نشان می‌دهد که مدیریت این مناطق از نظر سیاسی، امنیتی و اقتصادی کاملا در اختیار رژیم صهیونیستی بوده و به هیچ وجه قوانین اردن در این مناطق نافذ نیست. در واقع معاهده وادی عربه نمادی از سیادت و حاکمیت ناقص اردن بر اراضی خود محسوب می‌شود.[2] مهم‌ترین سهم اردن از توافق وادی عربه دریافت سالانه 55 میلیون متر مکعب آب از جانب رژیم صهیونیستی و حق استفاده از بندر حیفا برای تسهیل واردات و صادرات به جای مرزهای سوریه بود که البته هیچ یک از این موارد نیز به طور دقیق محقق نشد[3].

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

شرایط و دلایل لغو معاهده وادی عربه

مدت زمان توافق وادی عربه 25 سال بوده و در صورت رضایت و تمایل طرفین قابل تمدید است. چنان‌چه یکی از طرفین خواهان پایان بخشیدن به این توافق باشد، می‌بایست از یکسال قبل به طرف مقابل اطلاع دهد.

موضوعی که از اکتبر سال 2018 توسط ملک عبدالله پادشاه اردن به مقامات رژیم صهیونیستی اطلاع داده شد. البته از مدت‌ها قبل و به دنبال درخواست اتحادیه‌ها، احزاب، نمایندگان پارلمان و گروه‌های مستقل اردنی از دولت برای پایان دادن به رژیم خاص اداره الباقوره و الغمر، گفتگوهایی میان وزارت خارجه رژیم صهیونیستی با مسئولان اردنی درباره این دو منطقه شکل گرفته بود.

موضوع مرزها یکی از پیچیده‌ترین پرونده‌های مورد گفتگو در معاهده وادی عربه بود و یکی از الحاقیه‌های مهم این معاهده نیز به نحوه سازماندهی و مدیریت دو منطقه الباقوره و الغمر اختصاص یافت. حرف و حدیث‌های موجود پیرامون طرح موسوم به معامله قرن، وعده نتانیاهو برای ضمیمه کردن کرانه باختری و دره اردن به مناطق اشغالی، استمرار سیاست‌های اشغال‌گرانه صهیونیست‌ها و تلاش آن‌ها برای نادیده گرفتن تولیت اردن در قدس و توقف پروژه مشترک انتقال آب از طریق کانال بحرین(دریای سرخ به بحرالمیت) از جمله عواملی بودند که نگرانی اردن در نادیده گرفته شدن معاهده وادی عربه توسط رژیم صهیوئیستی و در نهایت اشغال کامل الباقوره و الغمر را افزایش داده بود[4].

«إیال بلوم» رئیس شورای اقلیمی رژیم صهیونیستی به دنبال اعلام بازگشت الباقوره و الغمر به حاکمیت اردن، این امر را یک فاجعه زراعی برای ساکنان تسوفر دانسته که با تعطیلی  بیش از 30 مزرعه مهم در این منطقه زندگی آن‌ها را به شدت متأثر خواهد ساخت.

 در مجموع مهم‌ترین دلایل تصمیم پادشاهی اردن به بازگرداندن الباقوره و الغمر به  دامان حاکمیت و سیادت این کشور شامل موارد ذیل است:

1-‌ فشارهای مردمی

شاید بتوان مهم‌ترین عامل برای تصمیم تاریخی پادشاهی اردن را فشارهای روزافزون افکار عمومی و نمایندگان پارلمان این کشور دانست که به دلیل شرایط نامطلوب اقتصادی و معیشتی و بدهی خارجی 40 میلیارد دلاری اردن، خواهان عدم تمدید توافق وادی عربه بودند. چرا که بازگرداندن این دو منطقه ضمن تأمین بخش مهمی از نیاز غذایی اردن، نمایشی از اقتدار ملی است که باعث کاهش خشم و نارضایتی عمومی در جامعه اردن و تقویت اعتماد بین مردم و پادشاهی خواهد شد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

2-‌ نارضایتی اردن از سیاست‌های رژیم صهیونیستی

سیاست‌های اخیر رژیم صهیونیستی در مناطق اشغالی و قدس شریف، بی‌اعتنایی به پیشنهاد و راه حل دو دولتی اردن، اقدام آمریکا در به رسمیت شناختن قدس به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی و مشروع دانستن شهرک سازی این رژیم  و همچنین اظهارات و تصمیمات تحریک کننده نتانیاهو در رابطه با مدیریت اردن بر مقدسات اسلامی و مسیحی در قدس، نصب گیت‌های الکترونیکی در ورودی مسجدالأقصی، اجازه ورود یهودیان افراطی به مسجد الأقصی در سایه حمایت سربازان صهیونیستی، کنار گذاشتن اردن از گفتگوهای سیاسی با فلسطینیان و تلاش برای ضمیمه کردن کرانه باختری به مناطق تحت سلطه این رژیم از جمله دلایلِ ناراحتی و عصبانیت پادشاه اردن و تصمیم وی برای خارج کردن دو منطقه الباقوره و الغمر از مدیریت رژیم صهیونیستی بوده است.

3-‌ طرح کنفدرالی جرد کوشنر

 طرح پیشنهادی جرد کوشنر به محمود عباس مبنی بر  ایجاد نظام کنفدرالی با اردن، آن هم پیش از  هرگونه نظرخواهی از ملک عبدالله و جلب موافقت وی، سبب شد تا پادشاه اردن به شدت از خطری که آینده سیاسی اردن را تهدید و احتمال تبدیل اردن به موطنی جایگزین برای فلسطینیان را تقویت می‌کند، نگران و عصبانی شود. این امر ملک عبدالله را بر آن داشت تا به دنبال فرصتی برای ضربه زنی به طرح کوشنر و تقویت سیادت و حاکمیت خود باشد.

4-‌ توقف کمک‌های ترامپ به آنروا

 موضع ترامپ در توقف کمک‌ها به آژانس آنروا سبب شد تا زندگی میلیون‌ها پناهنده فلسطینی در اردن به مخاطره افتاده و بار اقتصادی مضاعفی را بر پادشاهی اردن که علاوه بر آوارگان فلسطینی میزبان  یک و نیم میلیون پناهنده سوریه‌ای و هزاران پناهنده عراقی است تحمیل نماید. این امر در میانه کسری بودجه شدید اردن و افزایش بدهی خارجی این کشور قابل تحمل نبود. به همین دلیل ملک عبدالله در تلافی این تصمیمِ ترامپ و در راستای ایجاد منبع  جدید درآمد و تأمین مواد غذایی  مورد نیاز اردن، نسبت به بازگرداندن سرزمین‌های حاصل‌خیز الباقوره و الغمر به دامان اردن مصمم‌تر شود[5].

 پیامدهای سیاسی و بین المللی لغو معاهده وادی عربه

در رابطه با تأثیرات سیاسی و بین المللی تخلیه الباقوره و الغمر دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. «إیلیت نحیماس» رابین عضو کمیته امنیت در امور خارجی کنیست، این قدم اردن را بیانگر عدم موفقیت در سیاست خارجی نتانیاهو و تفسیر شکل‌گیری حالتی از تقابل به جای گفتگوی دو جانبه میان اردن و رژیم صهیونیستی و هم‌چنین بی‌توجهی این رژیم به موضوع فلسطین دانسته است. وی می‌فزاید: نتانیاهو به جای تفکر درباره راه‌کارهای حل منازعه فلسطین به توسعه روابط با آفریقا و آمریکای جنوبی مشغول است که به رغم مهم بودن نمی‌تواند جای‌گزینی مناسب برای گفتگو با هم‌پیمانان منطقه‌ای رژیم صهیونیستی همچون اردن باشد. بنابراین تصمیم اردن می‌تواند مورد مناسبی جهت تحلیل و فهم تأثیرات ناشی از سیاست‌های رژیم صهیونیستی بر این تصمیم اردن باشد[6].  برخی دیگر هم بر این باورند که حملات اسرائیل برای بستن درب‌های مسجد الأقصی بر روی نمازگزاران، حمله به کارمندان اداره اوقاف اسلامی در قدس شریف و ممانعت از فعالیت آنان، اجازه دادن به یهودیان تندرو برای ورود به محوطه مسجد الأقصی، سرکوب نمازگزاران و تلاش برای تحت‌الشعاع قرار دادن مدیریت قانونی اردن بر اماکن مقدسه سبب شد تا اردن ضمن اتخاذ رویکردی جدید در تعامل با اقدامات رژیم صهیونیستی، با بکارگیری توأمان گزینه‌های دیپلماتیک، رایزنی‌های بین‌المللی و اظهارات تند مقامات خود، زمینه را برای فشار بین‌المللی و منطقه‌ای بر رژیم صهیونیستی فراهم و در نهایت این تصمیم مهم و استراتژیک خود را جامه عمل بپوشد. محمد المؤمنی سخنگوی رسمی دولت و مسئول امور رسانه‌ای اعلام کرد که رژیم صهیونیستی یک رژیم اشغال‌گر است، بنابراین لازم است که متوجه حد و اندازه یک رژیم اشغال‌گر و الزامات قانونی خود باشد، چرا که اقدامات تنش‌زای این رژیم در شهر قدس، تمامی معاهدات صلح و توافق معروفِ وادی عربه را تهدید می‌کند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

شهرک نشینان صهیونیست به رغم تمامی اقدامات تنش‌زای رژیم صهیونیستی در قدس که موقعیت و جایگاه اردن را تحت‌الشعاع قرار داده بود اما، هیچ‌گاه فکر نمی‌کردند که قرارداد اجاره الباقوره و الغمر به پایان برسد و پادشاه اردن از تمدید این توافق امتناع ورزد. به همین دلیل پس از اعلام رسمی این موضوع از آن به رعد و برقی ویرانگر در روز صاف و غیر ابری تعبیر کردند و احتمال می‌دادند که واکنش مقامات این رژیم در برابر تصمیم اردن بسیار تند و در حد شروع یک جنگ باشد، اما رژیم صهیونیستی متأثر از جو حاکم بر فضای سیاسی بین‌المللی، نیاز خود به عادی سازی روابط با اعراب، پیش‌برد معامله قرن، زنده نگه‌داشتن امید خود برای جلب رضایت و همراهی اردن با معامله قرن و نیاز به حفظ روابط دیپلماتیک خود با اردن به ناچار با تصمیم اردن کنار آمده و با ممانعت از ورود شهرک نشینان به دو منطقه الباقوره و الغمر، این مناطق را تخلیه و تحویل اردن داد.  

این موفقیت تأثیر بسیار مهمی بر موقعیت داخلی و منطقه‌ای اردن به جای گذاشته و ضمن تحکیم پیوند جامعه و حاکمیت در اردن، سلطه و سیادت سرزمینی این کشور را نیز هویتی دیگر بخشیده است. از طرفی با چشم‌اندازهای گردشگری الباقوره امکان ارزآوری در تمام فصول سال وجود داشته، بخش مهمی از نیاز غذایی اردن با کشت و زرع در این مناطق حاصل‌خیز تأمین خواهد شد و حتی این امکان وجود دارد که با بکارگیری مدیریت صحیح و فناوری نوین، نسبت به کسب درآمد ارزی و کاهش دیون خارجی خود اقدام نماید.

منابع

[1] – عماد عدنان« الباقورة و الغمر.. رحلة ربع قرن من الهیمنة الإسرائیلیة إلی السیادة الأردنیة، نون بوست، 11/11/2019، الرابط للوصول:

http://www.noonpost.com/content/34838

[2] – توجان فیصل«قضیة الباقورة و مخفیات اتفاقیة وادی عربة، الجزیرة نت، 30/3/2018، الرابط للوصول:

 https://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2018/3/30/%d8%a7%d9%84%d8%a8%d8%a7%d9%82%d9%88%d8%b1%d8%a9-%d9%88%d8%a7%d9%84%d8%ba%d9%85%d8%b1-%d9%88%d9%85%d8%ae%d9%81%d9%8a%d8%a7%d8%aa-%d8%a7%d8%aa%d9%81%d8%a7%d9%82%d9%8a%d8%a9-%d9%88%d8%a7%d8%af%d9%8a-%d8%b9%d8%b1%d8%a8%d8%a9

[3] – الوقت، «نفس‌های آخر صلح وادی عربه؛ اردن در آستانه تصمیم بزرگ، 30 مهر1398، قابل دسترسی در پیوند زیر:

http://alwaght.com/fa/News/165337

[4] – محمود أبو ندی«وادی عربة: ربع قرن من انصیاع الرسمی و الرفض الشعبی»، نون بوست، 26/10/2019، الرابط للوصول:

http://www.noonpost.com/content/29952

 

[5] – ماهر القدرات«أسباب و تداعیات استرجاع الأردن للباقورة و الغمر و مستقبل علاقتها مع اسرائیل»، المرکز الدیمقراطی العربی للدراسات الاستراتیجیة، الأقتصادیة و السیاسیة، 12 نوفمبر 2019، الرابط للوصول:

https://democraticac.de/?p=63398

[6] – ساسة بوست، اسرائیل لا ترجع أرضا أخذتها.. هل یکسر الأردن القاعدة و یسترد الباقورة و الغمر؟، 25 أکتوبر 2018، الرابط للوصول:

https://www.sasapost.com/can-jordan-retrieve-albaqora-and-alghamr-from-israel