اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین- در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ایالات‌متحده آمریکا در موارد متعددی شهروندان به‌خصوص نخبگان ایرانی را که در آمریکا اقامت داشته یا به این کشور سفرکرده‌اند مورد بازداشت و تحت آزار و اذیت قرار داده است. در بسیاری موارد بازداشت‌ها بدون اتهام مشخص و برگزاری دادگاه صورت گرفته است. در سال‌های اخیر نیز این سیاست تداوم داشته و به نظر می‌رسد آمریکا چنین اقداماتی را مکمل سیاست‌های خصومت‌ورزانه خود در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی علیه ایران می‌داند. مورد بازداشت بی‌دلیل دکتر مسعود سلیمانی از دانشمندان ایرانی طی سفر سال گذشته خود به آمریکا و هم‌زمان با تشدید فشارهای این کشور علیه ایران را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد. البته دلایل دیگری نیز برای این اقدامات آمریکا می‌توان برشمرد که ازجمله آنها تلاش برای تخلیه اطلاعاتی این افراد است. درهرصورت با توجه به اهمیت این موضوع بررسی دلایل و پیامدهای این سیاست آمریکا در ابعاد حقوقی و سیاسی ضروری به نظر می‌رسد.

چرایی اقدامات سلبی دولت آمریکا در خصوص شهروندان ایرانی

سؤالی که در این رابطه مطرح می‌شود این است که چرا دولت آمریکا اقدام به بازداشت و آزار شهروندانی ایرانی به‌خصوص نخبگانی که به این کشور سفر می‌کنند، می‌نماید؟

در پاسخ باید گفت که ظرف سالهای اخیر این اقدام تبدیل به یک رفتار نهادینه در دولت آمریکا نسبت به جمهوری اسلامی ایران شده است. دولت آمریکا از همان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، از هیچ اذیت و اقدام ایذایی نسبت به ایران و شهروندانش مضایقه نکرده است. ازجمله این اقدامات می‌توان به بلوکه کردن سرمایه‌های ایران در آمریکا، همراهی و حمایت از رژیم بعث عراق در جنگ تحمیلی، رویارویی مستقیم نظامی با جمهوری اسلامی ایران در خلیج‌فارس و از همه مهم‌تر اقدام به ساقط کردن هواپیمای مسافربری ایرباس[1] اشاره کرد که منجر به شهادت 290 مسافر این هواپیما شد. [2]

دلیل دیگری که می‌توان برای این رفتار دولت آمریکا ارزیابی کرد، این است که این کشور می‌خواهد به هر طریق ممکن مانع از توسعه علمی جمهوری اسلامی ایران شود. چرا که طیف نخبگانی شهروندان ایرانی می‌توانند نقش به سزایی در پیشرفت علمی ایران داشته باشند. لذا دولت آمریکا از چنین ابزارهایی برای اعمال فشار به ایران در این زمینه استفاده می‌کند.

از این منظر می‌توان به تحریم‌های گوناگونی که آمریکا در بخش علمی علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال کرده، اشاره کرد. همچنین می‌توان به اقدامات خرابکارانه این کشور در بخش‌های علمی – صنعتی ایران، نظیر تلاش برای رسوخ بدافزار استاکس‌نت[3] به تأسیسات هسته‌ای نظنز اشاره کرد.[4]

در این رابطه می‌توان گفت که آمریکا به دنبال این است که آن دسته از شهروندان نخبه ایرانی که می‌توانند در پیشبرد برنامه‌های علمی جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشند را، از میدان خارج کرده تا بتواند حتی یک‌قدم رو به جلو در جهت توقف رشد علمی ایران بردارد. همچنین می‌توان دلیل اقدام دولت آمریکا را در تلاش برای ممانعت از انتقال علم و فن‌آوری توسط دانشمندان ایرانی به جمهوری اسلامی ایران ارزیابی کرد.

ابعاد گوناگون سیاست آمریکا در حوزه شهروندان ایرانی

سیاست آمریکا در حوزه شهروندان ایرانی دارای ابعاد مختلفی نظیر نقض حقوق ایرانیان و بدعت‌گذاری نابه‌جا در محیط بین‌الملل می‌باشد، چراکه این رفتار تبدیل به رویه‌ای برای سایر کشورها می‌شود که اتباع کشورهای دیگر را به بهانه‌های واهی بازداشت نمایند. در ادامه به برخی از ابعاد این قبیل بازداشت‌ها اشاره می‌شود:

1-محرومیت نخبگان زندانی ایرانی از ارتباط با دنیای خارج از زندان: برای مثال اخبار مربوط به خانواده این افراد به اطلاعشان نمی‌رسد و یا دولت آمریکا به این افراد اجازه نمی‌دهد تا به خدمات بهداشتی و پزشکی دسترسی داشته باشند. [5]

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

2-بازداشت بلا وجه و بدون اتهام نخبگان ایرانی: در این زمینه می‌توان به بازداشت رضا دهباشی دانشجوی مقطع دکترای دانشگاه کوئینزلند[6] استرالیا اشاره کرد، بدون اینکه اتهام فرد مربوطه ثابت شود، صرفاً بنا به درخواست دولت آمریکا، ممکن است که یک شهروند ایرانی مدت‌های مدیدی را در زندان‌های آمریکا یا کشورهای دیگر سپری کند.[7]

3-بازداشت طولانی‌مدت فرد بدون تفهیم موارد اتهامی: برای مثال در موارد متعددی نظیر بازداشت دکتر مسعود سلیمانی به آن‌ها تفهیم اتهام نشده و برای مدت طولانی در بازداشت موقت به سر برده و یا زمان برگزاری دادگاه آن‌ها مکرراً به تأخیر می‌افتد. [8]

اهمیت نخبگان ایرانی در جامعه آمریکا

در مورد اهمیت حضور نخبگان ایرانی در آمریکا موارد متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها به شرح ذیل پرداخته می‌شود:

طبق آمار صندوق بین‌المللی پول هم‌اکنون بیش از 25 هزار نفر مهندس و پزشک ایرانی در آمریکا مشغول به کار هستند. از سوی دیگر، بنا بر آمار موسسه سیاست‌گذاری مهاجرت و Medicus Firms در سال 2015، 354000 پزشک و جراح مهاجر در آمریکا مشغول به کار بوده‌اند، در این میان حدود 9000 پزشک و جراح مهاجر، ایرانی بوده‌اند.[9]
امروزه بسیاری از نخبگان ایرانی در سازمان‌ها و مراکز علمی آمریکا مانند سازمان هوافضای ناسا مشغول به کار هستند. بسیاری از این دانشمندان ایرانی علاوه بر اینکه در مراکز علمی آمریکا حضور مؤثری دارند، همچنان ارتباط خود با فرهنگ ایرانی را حفظ کرده که این موضوع می‌تواند موجب معرفی فرهنگ ایرانی–اسلامی در جامعه آمریکا ‌شود.
همچنین دانشمندان ایرانی می‌توانند به مثابه کانالی جهت تبادل علم و دانش میان جامعه علمی ایران و آمریکا محسوب شوند. به‌بیان‌دیگر آن‌ها عملاً دارای این توانایی هستند که تبدیل به سفیران علمی جمهوری اسلامی ایران در جامعه آمریکا شده و خط دیپلماسی عمومی ایران را در میان مردم و طیف نخبگانی آمریکا پیگیری نمایند.
از سوی دیگر لازم به ذکر است که این افراد در طی سالیان حضور خود در آمریکا، عموماً علاوه بر تولید دانش، به تولید ثروت هم پرداخته‌اند و ضمن اینکه خود آن‌ها از این تولید ثروت بهره‌مند شده‌اند، منابع مالی خوبی را در اقتصاد آمریکا به جریان انداخته‌اند. بنابراین نخبگان ایرانی حتی به لحاظ اقتصادی هم برای آمریکا حائز اهمیت هستند.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

الزامات و بایسته‌های جمهوری اسلامی ایران در مقابله با اقدامات آمریکا علیه شهروندان ایرانی

در خصوص اقدامات جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با این سیاست، باید گفت که ایران به‌منظور مقابله با اقدامات آمریکا در زمینه برخورد با نخبگان ایرانی اقدامات متنوعی را می‌تواند انجام دهد. ازجمله این اقدامات می‌توان به این موارد اشاره کرد:

1-می‌توان کشورهای دیگر را جایگزین آمریکا به‌ عنوان مقصد نخبگان ایرانی کرد. در حال حاضر قدرت‌های نوظهوری نظیر چین و روسیه، در حال تلاش برای کسب سهم و جایگاه قابل‌توجه در بازار بین‌المللی برای جذب دانشجویان و افراد مستعد هستند.

کشور چین اخیراً برنامه‌هایی را ترتیب داده است که علاوه بر بازگشت دانشجویان چینی از کشورهای خارجی، بتواند دانشجویان و متخصصان کشورهای آسیای و حتی اروپایی را جذب کند. همین روند موجب شده است کشور چین که تا 15 سال پیش، سهم قابل‌توجهی در جذب دانشجویان نداشت، اکنون به دنبال این باشد که نزدیک به هشت درصد از بازار بین‌المللی جذب دانشجویان و افراد نخبه را در دست خود بگیرد.[10]

2- اقدام دیگری که جمهوری اسلامی ایران باید در این زمینه به کار ببندد، این است که هرچه بیشتر زمینه جذب و ماندگاری نخبگان را در داخل کشور فراهم نماید تا سرحد امکان این افراد به آمریکا مسافرت نکنند که درگیر معضلاتی که پیش‌تر به آن اشاره شد، نشوند.

به نظر می‌رسد طی سال‌های اخیر اقدامات مناسبی توسط نهادهای متولی امر جهت حفظ نخبگان در کشور صورت گرفته است. مشاور رئیس بنیاد ملی نخبگان می‌گوید: «روند بازگشت متخصصان و کارآفرینان ایرانی فعال در مؤسسات شاخص یا شرکت‌های خارجی مورداستفاده قرار گرفت و بیش از 47000 نفر از متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی خارج از کشور با فرآیندی طراحی‌شده، همکاری خود را با کشور آغاز کردند که بازگشت ۱۳۰ کارآفرین تنها در ۴ ماه نخست امسال از ۱۰۰ دانشگاه برتر را در بر داشت؛ تاسیس ۲۰۰ شرکت دانش‌بنیان و فناور توسط نخبگان بازگشته به کشور و ایجاد فرصت اشتغال برای ۷ هزار متخصص بخشی از روند بازگشت نخبگان به کشور است.»[11]

3- از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران باید برای آزادی نخبگانی که در حبس دولت آمریکا هستند، اولاً با بهره‌گیری از یک رویکرد منسجم در دیپلماسی عمومی، پرده از اقدام ضد انسانی دولت آمریکا نزد افکار عمومی دنیا، بردارد و از این طریق، با ایجاد جریانی رسانه‌ای بر دولت آمریکا فشار وارد نماید. ثانیاً باید در مواردی مانند بازداشت جاسوسان آمریکایی مانند نزار زکا و جیسون رضائیان، با جدیت و قاطعیت بیشتری رفتار نماید تا ضمن اینکه با دولت آمریکا مقابله‌به‌مثل می‌نماید، از این بستر به‌عنوان فرصتی برای آزادی شهروندان ایرانی بهره‌ گیرد. موضوعی که در جریان آزادی دکتر مسعود سلیمانی شاهد آن بودیم.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

بر این اساس در آخرین تحولی که در خصوص دستگیری دکتر مسعود سلیمانی اتفاق افتاد، جمهوری اسلامی ایران در اقدامی متقابل، رهایی ژائو ونگ شهروند آمریکایی چینی‌تبار را که چندی پیش به اتهام جاسوسی برای دولت آمریکا بازداشت‌شده بود، صرفاً منوط به آزادی دکتر سلیمانی کرد. بنابراین دولت آمریکا تحت این شرایط ناچار به آزادی دانشمند ایرانی شد.[12]

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

موضوع برخوردهای سلبی با شهروندان و نخبگان ایرانی نظیر تحت تعقیب قرار دادن و بازداشت آن‌ها در آمریکا و سایر کشورها شامل همین وضعیت است. جمهوری اسلامی ایران به‌منظور مقابله با این شرایط، باید در مرحله اول تلاش کند تا کشورهای تاحدودی همسو نظیر چین که دارای مواضع به‌ مراتب دوستانه‌تری در مقابل جمهوری اسلامی ایران و شهروندانش هستند، جایگزین آمریکا به‌عنوان مقصد دانشجویان و نخبگان ایرانی کند. ثانیاً ایران باید تا جایی که می‌تواند زمینه را برای بازگشت نخبگان ایرانی خارج از کشور و اشتغال آن‌ها در داخل فراهم کند و موانع حضور آن‌ها را از میان بردارد. در آن صورت می‌توان نسبت به خنثی‌سازی اقدامات آمریکا در قبال شهروندان ایرانی امیدوار بود.

منابع

[1] Airbus

[2] Max Fisher, The forgotten story of Iran Air Flight 655, 16/09/2013, https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2013/10/16/the-forgotten-story-of-iran-air-flight-655/

[3] Stuxnet

[4] Iran builds firewall against Stuxnet computer virus: minister, 16/05/2019, https://www.reuters.com/article/us-iran-israel-stuxnet/iran-builds-firewall-against-stuxnet-computer-virus-minister-idUSKCN1SM116

[5]پایگاه خبری تابناک جوان، «بی خبری دانشمند ایرانی بازداشت شده در زندان آمریکا از فوت مادرش»، 20/06/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://tabnakjavan.com/fa/news/9083/

[6] Queensland

[7] پایگاه خبری جهان نیوز، «سازمان اطلاعات سپاه چگونه نخبه ایرانی در استرالیا را آزاد کرد؟/ رضا دهباشی چگونه به جای واشنگتن از فرودگاه تهران سردرآورد؟»، 14/07/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.jahannews.com/news/703294

[8] پایگاه خبری جهان نیوز، «وزارت خارجه برای آزادی دکتر سلیمانی چه کرد؟»، 27/06/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.jahannews.com/news/701227/