اندیشکده راهبردی تبیین- بازدارندگی وضعیتی است که حریف بدون بکارگیری قوه ی قهریه و صرفا با تهدیدِ بکارگیری آن دشمن و رقیب را به اجابت خواسته ی خود وادارد. بعبارتی دیگر بازدارندگی عبارتست از بازداشتن حریف از دست زدن به انجام یک رفتار، با تهدید به اینکه در صورت انجام آن خسارات غیرقابل قبولی رقم خواهد خورد. [1]
تا قبل از آغاز جنگ جهانی دوم در نظریه های استراتژیک و بین المللی کشورها اصطلاحی به نام “بازدارنگی” به چشم نمیخورد؛ بازدارندگي در روابط بين الملل محصول جنگ سرد و ظهور سلاح هاي هسته اي بين دو بلوك غرب و شرق بود. ترس از يك حمله ي گسترده ي اتمي كه عواقب جبران ناپذيري داشت باعث شد كه دو ابر قدرت ضمن افزايش قدرت نظامي خود با پرستيژ قدرت، حريف را از هرگونه حمله ي احتمالي باز دارند.
آغاز كاربرد واژه ي “بازدارندگي” در مطالعات استراتژيك معاصر را معمولا به ديدگاه هاي اولين نظريه پردازان نيروي هوايي در دهه هاي 1920 و 1930 نسبت مي دهند. آن ها از خود مي پرسيدند آيا تنها راه پيشگيري از حملات هوايي، نشان دادن ظرفيت مقابله به مثل به طرف مقابل است؟ آن فرض كه يكي از نخست وزيران وقت بريتانيا مطرح كرد اين بود كه بمب افكن ها در هر صورت از حريم هوايي عبور خواهند كرد به طوري كه هيچ اقدام دفاعي نمي تواند حركت آن ها را متوقف سازد و در اين صورت، صدمات زيادي بر زير ساختارهاي مادي و روحيه ي مردم وارد خواهند آورد. در نتيجه فقط دورنماي احتمال مقابله به مثل مي تواند به مثابه ي نوعي محدوديت عمل كنند.[2]
اگر چه تجربه ي جنگ جهاني دوم آشكار ساخت رابطه ي بين آفند و پدافند پيچيده تر از آن چيزي است كه نظريه پردازان پيش بيني كرده بودند، اما در دنياي پس از جنگ به نظر مي رسيد كه اين صورت بندي اوليه به موقع تر و مناسب تر از هر زمان ديگر است. در نتيجه بازدارندگي به مدت چهار دهه بر مناظرات مربوط به استراتژي هاي كلان در هر دو طرف مسلط شد.
لزوم بازدارندگی در جمهوری اسلامی ایران
بی‌تردید مهمترین و کلیدی ترین عامل در شکل گیری فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران، جنگ تحمیلی عراق بر ایران بود، چراکه بازدارندگی به‌مثابه مفهومی راهبردی، هزینه‌هایی بمراتب کمتر از دفاع دربردارد که مشوق دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در اتخاذ سیاست و راهبردهای بازدارنده است.
اما باید گفت چندین عامل در منطقه برای بازدارندگی در سیاست خارجی ایران دارای اهمیت می‌باشد:
نخست حضور آمریکا در منطقه و دوم هسته‌ای بودن رژیم صهیونیستی است که به دلیل رابطه خصومتی هر دو با ایران عملا منطقه را به درون حوزه بازدارندگی ایران وارد می‌سازد. عامل مهم دیگر کشورهای تازه استقلال‌یافته پس از فروپاشی شوروی هستند که ویژگی امنیتی برای ایران دارند. از طرفی با توجه به ساختهای قومیتی در ایران و آسیای میانه و قفقاز؛ عدم پیوند و ساماندهی روابط و عدم اقدام به همگرایی منطقه‌ای، می‌تواند از سوی دشمنان و معاندین نظام جمهوری اسلامی مورداستفاده قرارگرفته و منشا تهدیدات علیه امنیت و ثبات کشور باشد. [3]
بررسی ابعاد خارجی موفقیت سپاه پاسداران در ایجاد بازدارندگی
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357، و بدنبال آن تاسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ معادلات منطقه ای را دستخوش تحولات تازه ای کرد. ظهور سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با رویکرد استکبارستیزی و مبارزه با صهیونیسم، خواب استعمارگران نوین را آشفته کرد و طرح های توسعه طلبانه آنان را در غرب آسیا نقش بر آب نمود. بلاشک یکی از عرصه های هماوردخواهی میان ایران و آمریکا، عراق بود که به رغم فشارهای فزاینده دشمنان، سرانجام پیروز این معرکه، محور مقاومت به رهبری ایران بود و آمریکایی ها در این عرصه شکست سختی را با هزینه های فراوان متحمل شدند. در حالی که پیش از انقلاب اسلامی، دولت ایران تحت اراده و نفوذ آمریکایی ها قرار داشت، در سال های بعد از انقلاب، این روند معکوس شد و این روزها آمریکایی ها نه تنها در منطقه جایگاهی ندارند، بلکه هزینه های زیادی را نیز پرداخت کرده اند و دونالد ترامپ در رقابت های انتخاباتی سال قبل آمریکا، پرده از بخشی از این هزینه های بیهوده و برباد رفته برداشت.
جمهوری اسلامی ایران با اقتدار نظامی و نفوذ معنوی خود، از دیرباز نقش و جایگاه تعیین کننده ای در منطقه داشته است. پس از حملات نظامی آمریکا و هم پیمانانش به افغانستان و عراق، این نقش پررنگ تر شد، به گونه ای که آمریکایی ها به نقش ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای اعتراف کردند و حتی در مقطعی از ایران برای کمک به امنیت وثبات عراق دعوت به مذاکره کردند.[4]
در واقع جنگ عراق و تحولات پس از آن باعث شد ایران تبدیل به یکی از قدرت های اصلی منطقه شود و نه تنها عراق، بلكه سایر معادلات منطقه نیز از تاثیرات جمهوری اسلامی ایران بدور نماند. البته اشغالگران آمریکایی به خاطر ناکامی های فراوان میدانی و سیاسی در عراق، به فرافکنی روی آورده و به اتهام افکنی علیه کشورهای همسایه عراق خصوصا ایران و سوریه پرداختند و این دو کشور را عامل ناامنی در عراق و منطقه معرفی کردند و یا از مقولاتی چون «هلال شیعی» و بسط نفوذ ایران در منطقه سخن گفتند.
این گونه اتهامات بدون آن که مبنای واقعی داشته باشد، برخاسته از خصومت امریکا با محور مقاومت است و سران کاخ سفید قصد داشتند با این فرافکنی از یک سو شکست های خود را در عراق و منطقه پوشش دهند و از دیگر سو بر تهران و متحدانش اعمال فشار کنند.
مهمترین بخش در نقش آفرینی جمهوری اسلامی و تاثیر گفتمان انقلاب اسلامی در عراق، در عرصه مبارزه با تروریسم تکفیری داعش خود را نشان داد. با درخواست و توافق دولت عراق، مستشاران نظامی سپاه پاسداران با محوریت نیروی قدس به عراق اعزام شده و به یاری ارتش و نیروهای مردمی عراق در کارزار علیه داعش شتافتند.کمک به سازماندهی نیروهای مردمی موسوم به حشدالشعبی بود که با فتوای مرجعیت شیعه شکل گرفته بو از مهمترین دستاوردهای حضور سپاه در مطقه بود. حشدالشعبی خیل عظیمی از داوطلبان عراقی بود که در واقع بر اساس الگوی «بسیج» در جمهوری اسلامی ایران سازماندهی شده و آموزش دیده بودند. این الگو در عراق پس از مدتی نه چندان طولانی، موفقیت خود را نشان داد و گروه تروریستی ـ تکفیری داعش را تار و مار کرد. این در حالی بود که ائتلاف به اصطلاح ضد داعش به رهبری آمریکا با آن همه ادعاهای واهی و تجهیزات پیشرفته، قادر به شکست داعش نبود.[5]
نقش ایران در شکست داعش به حدی برجسته بود که حتی رسانه های معاند نتوانستند آن را مخفی کنند. خبرگزاری آمریکایی آسوشیتد پرس(AP) نیز در آگوست 2015، در تحلیلی از اوضاع عراق نوشت: به گفته فرماندهان شبه نظامیان و مسئولین عراقی، یک ژنرال قدرتمند ایرانی به عنوان سردمدار تاکتیک های جنگی در جنگ عراق علیه تروریست‌های داعش پدیدار شده و در خط مقدم در کنار ۱۲۰ مشاور سپاه پاسداران ایران برای هدایت شبه نظامیان و نیروهای دولت در ریزترین جزئیات جنگ فعالیت می کند. این خبرگزاری در ادامه نوشته است: نقش شگفت آور و عملی ژنرال ایرانی، قاسم سلیمانی، میزان تکیه دولت عراق به متحدش، یعنی تهران را نشان می دهد. این موضوع یک تضاد آشکار با روش و رویکرد محتاطانه آمریکا که رقیب ایران در بدست آوردن نفوذ در عراق است را نشان می دهد. این در حالی است که مسئولین دولتی عراق خشم خود را از کمک نکردن آمریکا بروز می دهند.[5]
شکست مفتضحانه سیاست های امریکایی-صهیونیستی در جنگ عراق و سوریه با گروهک تروریستی داعش، انهدام مقعر گروهک های تروریستی پژاک و پ.ک.ک که قصد ایجاد ناآرامی در کشور راداشتند، افزایش خارق العاده توان نظامی و موشکی، ایجاد نوعی بیداری اسلامی در منطقه تنها بخشی از موفقیت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تحقق بازدارندگی در عرصه سیاسی و نظامی است.
راهکارهای تقویت بازدارندگی در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
رهبر معظم انقلاب؛ 21 مهرماه امسال در مراسم دانش آموختگی دانشگاه تربیت پاسداری امام حسین (ع) با تأکید بر اینکه یک درس دائمی جلوی چشم سپاه وجود دارد و آن عبارت است از آیه‌ی کریمه: وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم. چندین نکته در این خصوص را متذکر شدند:
اوّلاً اِعداد -[یعنی] آماده کردن- به اندازه‌ی استطاعت؛ یعنی هیچ قانع نباشید به یک حدّی؛ هر چه میتوانید، این آمادگی را در بخشهایی که در خود آیه ذکر شده بایستی تأکید بکنید و زیاد کنید. سپاه روزبه‌روز باید آمادگی‌های خودش را بیشتر کند. آنچه درباره‌ی آن باید آمادگی ایجاد کنید،
اوّلاً «قُوَّة» است
ثانیاً «رِباطِ الخَیل» است.
«قُوَّة» یعنی قدرت، یعنی توان و نیرو؛ «رِباطِ الخَیل» یعنی ابزار؛ ابزارهای گوناگون؛ در هر دوره‌ای ابزار متناسب با آن [دوره] است.
هدف چیست؟ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم؛ «تُرهِبون» فقط به معنای این نیست که آنها را بترسانید که از شما بترسند؛ نه، این ترس، بازدارنده است. اگر چنانچه دشمن بیمناک شد از قدرت شما، از آمادگی شما، آن وقت این بیمناکی، بازدارنده‌ی دشمن است. باید کاری کنید که دشمن از هیبت مردان جوان مؤمن فداکار پرُانگیزه احساس بیم بکند؛ و خودِ این مهمترین بخشِ بازدارنده است.
این «قُوَّة» در «اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة» یعنی قدرت؛ این قدرت در جنبه‌های مختلفی خودش را نشان میدهد:
اوّلاً قدرت سازمانی که سازمان، قوی، مستحکم و جامع [باشد]. این قدرت سازمانی جزو مسائلی است که در سپاه باید مورد نظر باشد.
قدرت علمی و تخصّصی؛ همه‌ی حرکتِ موفّقِ مجموعه‌های گوناگونِ بشری ابتدائاً در سایه‌ی علم انجام گرفته؛ در سایه‌ی علم است که به قدرت، به ثروت، به اقتدار بین‌المللی، به عزّت دست پیدا میکنند؛ این همه هم که در اسلام روی علم تکیه شده، به خاطر این است. پس یک بخش مهم از «قُوَّة» عبارت است از علم.
قوّه‌ی در بخش تاکتیک و راهبرد؛ دائم بایستی مجموعه‌ی نظامیِ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در زمینه‌ی مسائل تاکتیکی و مسائل راهبردی و استراتژیکی، آمادگی و حرکت روزافزون و روبه‌پیش داشته باشد.
[قوّه‌ی] در زمینه‌ی بیداری و آماده‌به‌کاری. غفلت مطلقاً مورد قبول نیست، بایستی دائم بیدار بود، دائم بایستی هوشیار بود؛ چون امیرالمؤمنین (علیه السّلام) فرمود: مَن نامَ لَم یُنَم عَنه؛(۴) اگر شما در سنگر خوابت برد، معنایش این نیست که سنگر مقابل شما هم خوابش برده، او ممکن است بیدار باشد؛ باید همواره در سنگر بیدار و آماده‌به‌کار بود. قوّت [یعنی] عزم راسخ و پولادین؛ قوّت [یعنی] ایمان قوی و خالص، قوّت [یعنی] انگیزه‌ی روزافزون؛ اینها همه قوّت است؛ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة، همه‌ی اینها را باید آماده کنید. قوّت، تربیت جوانان بلندهمّت و پُرانگیزه است. [6]
جمع بندی
در پایان باید گفت منویات و راهبردهای امام راحل(ره) مبنی بر صدور انقلاب اسلامی، طی سال های اخیر به برکت انقلاب اسلامی، فرهنگ مقاومت در منطقه نهادینه شده و با توسعه و تحکیم مبانی انقلاب اسلامی به ویژه فرهنگ مقاومت، استکبار جهانی و صهیونیسم طی سالیان گذشته شکست های سختی را در برابر این گفتمان چشیده اند. علاوه بر فلسطین، سوریه و یمن، عراق نمونه بارزی از شکست راهبرد استعماری آمریکا در منطقه غرب آسیا است؛ کشوری که آمریکایی ها پروژه های سهمگینی را علیه آن اجرا کردند؛ از جنگ و اشغالگری گرفته تا ایجاد و حمایت از گروه داعش.[7] اما همه این طرح ها با شکست مواجه شد و البته خود اعتراف دارند که یکی از عوامل مهم و اساسی این شکست ها، نقش و نفوذ جمهوری اسلامی ایران و حضور سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در منطقه با تکیه بر گفتمان انقلاب اسلامی بوده است. ولی با توجه به اینکه تغییر راهبرد توسط دشمن در سال های اخیر منجر به تهدیداتی در عرصه های علمی و اقتصادی و فرهنگی شده است این مهم را می طلبد که با تکیه بر توان داخل و تحقق شعار ما می توانیم زمینه ساز بازدارندگی در این حوزه ها نیز شویم.
منابع
1- عسگری محمود، فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران، نامه دفاع، شماره ۲۶، ۱۳۹۰٫
2- طالبی معصومه، بازدارندگی در سیاست خارجی ج.ا.ا-سایت اندیشکده راهبردی تبیین- 31تیر96
3-ترابی قاسم، فرهنگ راهبردی و بازدارندگی ایران »، در: محمود عسگری به اهتمام ، فرهنگ راهبردی ج. ا. ا.، نامه دفاع، ش ۲۶ ، تهران:مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی ۱۳۹۰٫
4- اسپوزیتو جان، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، تهران انتشارات مطالعات ایران و اسلام، ۱۳۸۲، ص۲۵
5-انقلاب اسلامی و اقتدار منطقه ای جمهوری اسلامی ایران- سایت بصیرت- 16بهمن 96
https://basirat.ir/fa/news/309281
6-بیانات مقام معظم رهبری در مراسم دانش آموختگی دانشگاه تربیت پاسداری امام حسین(ع)-21مهر98
7-اردم نیلوفر، مولفه های راهبردی در تدوین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، سایت دیپلماسی ایرانی، ۴ فروردین ۱۳۹۳
