اندیشکده راهبردی تبیین- امارات با 83 هزار و 600 کیلومتر مربع از جمله کشورهای کوچک منطقه غرب آسیا محسوب می‌شود. دولت امارات از درآمدهای نفتی و همچنین جذب سرمایه خارجی برای توسعه این کشور به خصوص در بخش‌های ساخت و ساز، گردشگری و عمرانی بهره گرفته و چهره این کشور را تغییر داده است. در همین حال، دولت امارات به خصوص در یک دهه اخیر حضور پررنگی در سیاست‌های منطقه‌ای داشته که عامل اصلی این حضور نیز منابع اقتصادی آن است. مداخله امارات در یمن، مصر، لیبی، سوریه و عراق، ایجاد پایگاه نظامی در شاخ آفریقا بیش از همه ناشی از توانمندی اقتصادی این کشور کوچک عربی است. با این حال، با گذشت 9 سال از آغاز قیام‌های عربی، تبعات جاه‌طلبی‌های سیاسی-نظامی امارات دامن اقتصاد این کشور را گرفته و ضمن بروز اختلاف‌های داخلی در خصوص سیاست منطقه‌ای آن، نگرانی‌هایی را نیز برای مقامات ابوظبی رقم زده است. تلاش شهروندان عرب ساکن کشورهای اروپایی برای متقاعد کردن شرکت‌های خارجی به عدم مشارکت در نمایشگاه بین‌المللی اکسپو 2020 که قرار است در امارات برگزار شود، نگرانی شرکت‌های صاحب سرمایه از وضعیت امنیتی امارات و تصمیم آن‌ها به خارج کردن سرمایه خود را می‌توان بازخوردی از سیاست مداخله‌گرایانه امارات در امور منطقه‌ای عنوان کرد. در این نوشتار به اختصار تأثیرات متقابل اقتصاد و سیاست خارجی امارات بررسی می‌شود.
مروری بر ساختار و شاکله اقتصادی امارات
اقتصاد امارات به درآمدهای نفتی وابسته است. پیش از کشف نفت، اقتصاد امارات به ماهیگیری، صنعت دریانوردی و صنعت مروارید وابسته بود. نفت در سال 1958 در امارات کشف و تولید نفت نیز از سال 1962 با 14 هزار بشکه کشف شد. در سال 1980 بخش نفت 63 درصد و بخش غیرنفتی نیز 36 درصد تولید ناخالص داخلی امارات را تشکیل می‌داد. (Shadab, 2018: 58) امارات اکنون هفتیمن ذخایر اثبات شده نفت و گاز دنیا را در اختیار دارد. امارات در سال 2018، 5.2 درصد صادرت نفت جهان معادل 58.4 میلیارد دلار را داشته است. امروز یک سوم اقتصاد امارات را بخش نفت‌وگاز تشکیل می‌دهد (Medleva, 2019: 4) و بخش غیرنفتی نیز حدود 70 درصد تولید ناخالص داخلی امارات را تشکیل می‌دهد که شامل صنایع تولیدی، هتل و بازرگانی، املاک، ساخت و ساز، حمل و نقل و فاینانس و بیمه است. متوسط رشد تولید ناخالص داخلی امارات از 2011 تا 2016، 4.6 درصد بود. (Al Hashimi, 2018: 7-9)
رتبه 13 جهانی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی متعلق به امارات است. (Al Hashimi, 2018: 12) توریسم نیز از جایگاه و نقش مهمی در اقتصاد امارات برخوردار بوده و دوبی بعد از لندن، پاریس و بانگوک، چهارمین شهر بزرگ به لحاظ جذب توریست است. برآورد می‌شود که صنعت توریسم در سال 2020 حدود200 میلیارد درهم به اقتصاد امارات کمک کند و بیش از 750 هزار شغل در این بخش ایجاد شود. (John, 31 December 2018). امارات همچنین دو ایرلاین در سطح جهانی به نام اتحاد و امارات دارد و صنعت هوانوردی این کشور با اختصاص 15 درصد از تولید ناخالص داخلی به خود توانسته است نقش مهمی در اقتصاد امارات ایفا کند. اگرچه امارات متنوع‌ترین اقتصاد در شورای همکاری خلیج فارس را در اختیار دارد، اما با این حال هنوز وابستگی زیادی به درآمدهای نفتی دارد. شیخ محمد بن زاید آل نهیان، ولیعهد امارات اعلام کرد که اقتصاد این کشور تا سال 2050 دیگر به نفت وابسته نخواهد بود. (Medleva, 2019: 5)
بررسی نقش اقتصاد در اتخاذ سیاست توسعه‌طلبانه امارات
به طور کلی سیاست خارجی امارات متاثر از چند فاکتور است که عبارتند از: ثبات و امنیت داخلی، هویت عربی، ارتقاء روابط با دولت‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس، تأمین منافع اقتصادی و سایز و موقعیت جغرافیایی. (Hellyer, 2001: 162-163) امارات متحده عربی به خصوص از سال 2011 به بعد سیاست منطقه‌ای فعال را اتخاذ کرد، اما راهبردهای سیاست خارجی این کشور با شرایط ذکر شده تناقض دارد. امارات از جمله کشورهای عربی است که سیاست منطقه‌ای آن همسو با سیاست منطقه‌ای عربستان سعودی است. امارات مانند عربستان در بحران مصر، حامی نظامیان این کشور بوده و در سال 2013 از کودتای نظامیان علیه دولت اخوانی حمایت و به دولت نظامی این کشور کمک مالی کرده است. امارات از مخالفان اصلی و مهم اخوان‌المسلمین در منطقه است. این کشور در بحران‌های لیبی، سوریه و یمن نیز نقش پررنگی دارد. در بحران لیبی در مقابل دولت وقت معمر قذافی و در جبهه ناتو قرار داشته، و اکنون نیز در بحران لیبی از خلیفه حفتر، فرمانده ارتش ملی لیبی حمایت می‌کند. ابوظبی در بحران سوریه از حامیان اصلی گروه‌های تروریستی بوده و علیه نظام سوریه عمل کرده، اما این کشور اواخر سال 2018 سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرد تا به نوعی ناکامی در بحران سوریه را پذیرفته باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
امارات اصلی‌ترین متحد عربستان سعودی در جنگ علیه یمن محسوب می‌شود که از 26 مارس 2015 آغاز شد. اگرچه اختلاف میان عربستان و امارات در تابستان 2019 علنی شد و این کشور اعلام کرد نظامیان خود را از جنوب یمن خارج می‌کند، اما ابوظبی هم‌چنان نقش پررنگی در جنوب یمن دارد و توسعه نفوذ خود در یمن و تسلط بر مناطق راهبردی این کشور را پیگیری می‌کند. (عمادی، 20 مرداد 1398) در همین حال، امارات از ژوئن 2017 همسو با عربستان سعودی با دولت قطر دچار اختلاف شده و روابط دیپلماتیک خود را با دوحه قطع کرده است.
امارات بیش از 9 میلیون نفر جمعیت دارد، اما 89 درصد از جمعیت این کشور را خارجی‌ها تشکیل می‌دهند. (Edarabia, 2019) بنابراین، امارات نیروی انسانی کافی برای نقش‌آفرینی در منطقه به خصوص در بحران‌های آنرا ندارد. در همین حال، اگرچه امارات از واردکنندگان اصلی سلاح در جهان است، اما ارتش قوی ندارد و با آسیب‌پذیری زیادی مواجه است. مهم‌ترین دلیل حضور پررنگ و توسعه‌طلبانه امارات در بحران‌های منطقه غرب آسیا، اقتصاد قوی این کشور است. در واقع، امارات فاقد مولفه‌های قدرت منطقه‌ای است، اما از توانمندی اقتصادی خود برای مداخله در بحران‌های جهان عرب و همچنین برای تقویت نفوذ خود در کشورهای عربی بهره می‌گیرد.
نکته حائز اهمیت این است که نداشتن مولفه‌های یک قدرت منطقه‌ای و اقتصاد تجاری امارات که به شدت به امنیت وابسته است، عامل مهمی در شکل‌گیری اختلاف میان امارات و عربستان در بحران یمن است چرا که امارات با درک تهدیدها به خصوص پس از افزایش تنش میان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا و انفجار در الفجیره، تصمیم به خارج کردن نظامیان خود از جنوب یمن گرفته است. در واقع، امارات به این جمعبندی رسید که نه تنها امکان پیروزی در این جنگ برای ائتلاف سعودی فراهم نیست بلکه با توجه به تقویت توانمندی موشکی و پهپادی ارتش و کمیته‌های مردمی یمن، امکان آسیب زدن به تأسیسات نفتی، فرودگاهها و مناطق راهبردی امارات فراهم شده است. این وضعیت می‌تواند آسیب جدی به اقتصاد امارات وارد کند زیرا اقتصاد این کشور، تجاری است و برقراری امنیت نیز شرط اصلی پیش بردن چنین اقتصادی است، در حالی که موشکها و پهپادهای یمنی، سبب هراس امارات از کاهش امنیتش می‌شود. (عمادی، 20 مرداد 1398)
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بررسی و احصاء تأثیرات سیاست مخرب منطقه‌ای امارات بر اقتصاد این کشور
سیاست منطقه‌ای امارات از جمله مشارکت در جنگ یمن و تنش با قطر سبب کاهش امنیت به خصوص امنیت سرمایه‌گذاری در امارات شده است. به عبارت دیگر، سیاست مخرب منطقه‌ای امارات بر اقتصاد این کشور تاثیر منفی داشته است. برخی از شاخصه‌ها و نشانه‌های این تاثیر منفی که به خصوص در سال 2019 بروز کرده، عبارتند از:
- بین سال‌های 2009 تا 2018 کمترین تولید ناخالص داخلی امارات به سال‌های 2015، 2016 و 2018 اختصاص دارد که این کشور درگیر جنگ علیه یمن شد. (Medleva, 2019: 6) به عبارتی، جنگ یمن سبب کاهش میزان تولید ناخالص داخلی امارات شده است.
- تصمیم دولت امارات برای کاهش سوبسید انرژی و اجرای 5 درصد مالیات بیشتر بر کالاها و خدمات.
- ناچار شدن شرکت‌ها به کاهش شمار کارمندان‌شان که به خصوص در سال 2019 با شدیدترین سرعت از سال 2009 به بعد انجام شد.
- بروز تاخیر در تکمیل پروژه‌های اقتصادی به خصوص پروژه‌های عمرانی که سبب عقب‌ماندگی شرکت‌ها در اجرای تعهدات‌شان می‌شود.
- در سال گذشته میلادی 486 شرکت از جمله در حوزه املاک در شیخ‌نشین دوبی تحت تاثیر مشکلات اقتصادی و هراس از ایجاد ناامنی به فعالیت خود پایان دادند. (Batrawy, 5 March 2019) در همین حال، هراس سرمایه‌گذاران از افزایش سرمایه‌گذاری به خصوص در بخش‌های املاک و هوانوردی امارات افزایش یافته است. (Emirates leaks, 7 November 2019) دولت امارات برای ممانعت از تعطیلی شرکت‌ها، مصوبه‌ای را تصویب كرده كه به موجب آن صددرصد مالکیت مشاغل مستقر در امارات توسط سرمایه‌گذاران خارجی كه در خارج از مناطق آزاد فعالیت می‌كنند، امكان‌پذیر است. (Batrawy, 5 March 2019) یکی از دلایل این مصوبه دولت امارات این است که نگران خروج سرمایه از این کشور است و دولت تلاش می‌کند با دادن امتیاز به سرمایه‌گذاران خارجی از خروج سرمایه جلوگیری کند.
- بانک مرکزی امارات متحده عربی اعلام کرد دارایی‌های خارجی این کشور در سه ماهه سوم سال 2019، 8 صدم درصد کاهش یافت و به 374.3 میلیارد درهم (101.91 میلیارد دلار) رسید.
- کاهش بیش از 84 درصدی اوراق بهادار خارجی.
- سقوط سهام املاک و بانک‌ها به خصوص در بازار مالی دوبی و ابوظبی. ارزش سهام بزرگ‌ترین بانک امارات 2.2 درصد سقوط داشته است. ارزش بزرگ‌ترین بانک ابوظبی سقوط 8 صدم درصدی و ارزش سهام بانک اسلامی ابوظبی سقوط 4.7 درصدی داشته است. (Emirates leaks, 7 November 2019)
- پائین‌ترین رشد تولید ناخالص داخلی دوبی از سال 2010 به بعد در سال 2018 با 1.9 درصد رقم خورد. (Saudi Gazette, 30 November 2019)
تنزل شاخص‌های اقتصادی در امارات بیش از همه ناشی از افزایش ناامنی در محیط منطقه‌ای غرب آسیا، افزایش احساس ناامنی در محیط داخلی امارات به خصوص پس از انفجارهای الفجیره و هشدارهای ارتش و کمیته‌های مردمی یمن و همچنین تداوم تنش درون عربی میان قطر و چهار کشور عربستان سعودی، امارات، بحرین و امارات است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
پیش‌بینی آینده اقتصادی امارات
با توجه به تداوم جنگ ائتلاف سعودی علیه یمن، افزایش تنش‌ها در محیط منطقه‌ای غرب آسیا در قالب تنش میان ایران و امارات و افزایش تهدیدها علیه آمریکا از سوی گروه‌های مقاومت که «خون‌خواه» سردار سپهبد قاسم سلیمانی هستند، تداوم تنش درون عربی میان قطر و چهار کشور عربستان سعودی، امارات، بحرین و امارات و همچنین احتمال احیا یا افزایش قدرت گروه تروریستی داعش در پی شهادت سردار سپهبد سلیمانی، به نظر می‌رسد که اقتصاد امارات در سال 2020 متاثر از ناامنی و تهدیدها شاهد ادامه روند نزولی شاخص‌ها باشد. بنابراین، پیش‌بینی می‌شود که:
- رشد بخش غیرنفتی امارات در سال 2020 نیز در سطح پائینی باشد.
- رشد تولید ناخالص داخلی امارات هم‌چنان آهنگ کندی داشته باشد.
- رکود در بازارهایی نظیر املاک و حمل و نقل در سال 2020 نیز ادامه داشته باشد.
- بخش توریسم در امارات متحده عربی هم‌چنان با چالش‌های ناشی از ناامنی منطقه‌ای و تهدیدهای داخلی مواجه باشد. (Saudi Gazette, 30 November 2019)
- روند توقف فعالیت شرکت‌ها افزایش می‌یابد و یا روند فعالیت آن‌ها مانند سال 2019 با مشکل‌های جدی مواجه خواهد بود. (Batrawy, 5 March 2019) توقف فعالیت شرکت‌ها به منزله خروج سرمایه از امارات خواهد بود.
- پیش‌بینی می‌شود که قدرت رقابتی بانک‌ها در امارات کاهش یابد و بانک‌ها برای حفظ قدرت رقابت خود به روند ادغام شدن روی آورند.
این وضعیت می‌تواند با کاهش سیاست خارجی مداخله‌گرایانه و تهاجمی امارات از جمله خروج از ائتلاف سعودی در جنگ علیه یمن، درک حاکمان این کشور از تهدیدهای ذاتی آن و همچنین اجتناب از همسویی با سیاست خارجی تنش‌زای عربستان سعودی تغییر پیدا کند و اقتصاد امارات به وضعیت قبل از سال 2015 و رشد بیشتر بازگردد.
فهرست منابع
1-عمادی سید رضی، (20 مرداد 1398)، درگیری‌های جنوب یمن؛ تفاوت در اهداف و دستورالعمل‌ها، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل دسترسی در آدرس زیر:
2-Al Hashimi Nada, (2018), the UAE and the World’s leading Economies: Managing Challenges and Opportunities Amidst Global Change, available at: https://www.economy.gov.ae/EconomicalReportsEn/The%20UAE%20and%20the%20worlds%20leading%20Economies.pdf
3-Edarabia, (2019), Population of the UAE, available at: https://www.edarabia.com/population-uae/
4-Batrawy Aya, (5 March 2019), UAE non-oil companies cutting jobs at fastest rate in decade, available at: AP News, https://apnews.com/4fa29ab753d34431914332f6e42dd7e2
5-Emirates Leaks, (17 November 2019), UAE’s Economic Crisis Is Reflected In the Country’s Foreign Assets Decline, available at: https://emiratesleaks.com/en/uaes-economic-crisis-reflected-countrys-foreign-assets-decline/
6-John Issac, (2018), UAE aviation set to scale new heights in 2019, available at: https://www.khaleejtimes.com/business/aviation/uae-aviation-set-to-scale-new-heights-in-2019
7-Hellyer Peter, (2001), the Evolution of UAE Foreign Policy, available at: https://www.researchgate.net/publication/242563410
Medleva Valerie, (2019), Economy of the UAE: from a sandy desert into a global phenomenon, available at: https://capital.com/economy-of-the-uae
8-Saudi Gazette, (30 November 2019), UAE non-oil sector slowdown to weigh on Dubai, Sharjah, available at: http://saudigazette.com.sa/article/583838
9-Shadab Saima, (2018), Economic Diversification in GCC Countries: A Case Study of the United Arab Emirates, available at: https://www.researchgate.net/publication/336406945_Economic_Diversification_in_GCC_Countries_A_Case_Study_of_the_United_Arab_Emirates
