اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین –کنار گذاشتن و عبور از گفتمان اسلام‌گرایی سیاسی در اشکال مختلف آن و یا ارائه قرائت‌های متفاوت از اين گفتمان را می‌توان یکی از اصلی‌ترین عوامل تأثیرگذار بر تحولات جهان اسلام و به‌خصوص منطقه غرب آسیا قلمداد کرد. اگرچه مؤلفه‌هایی چون اعتقاد به قرآن، سنت پیامبر اسلام (ص) و صحابه او در میان اهل سنت و مضاف بر آن اعتقاد به معصومیت و امامت اهل‌بیت (ع) در میان شیعیان دال‌های مرکزی این گفتمان را شکل می‌دهد؛ اما تنوع و تفاوت در نوع نگاه به هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی اسلامی، طیف وسیعی از پیروان گفتمان اسلام سیاسی و اسلام غیرسیاسی را پدیدار ساخته و باعث شده تا پیروان هر یک از این گفتمان‌ها، با جذب شباهت‌ها و ایجاد مرزبندی میان خود با دیگران، اقدام به ایجاد بلوک بندی های منطقه ای و بین‌المللی نمایند.

در این راستا، تأسیس سازمان ها و نهادها و یا برگزاری نشست ها و اجلاس‌های سالانه؛ همواره یکی از مظاهر وجود بلوک بندی های منطقه‌ای و بین‌المللی در جهت همکاری‌های بیشتر و کاهش اختلافات بوده است. البته این تدابیر همواره موفق نبوده و عواملی مانند بروز اختلاف میان کشورهای عضو و یا تلاش برخی کشورها برای سوءاستفاده از امکانات و سیطره سازمان، باعث شده تا کارکرد این سازمان ها و اجلاسیه ها دچار ضعف و یا دچار تغییر ماهیت بشوند.

در این میان، سازمان همکاری اسلامی، اتحادیه عرب، شورای همکاری (خلیج‌فارس) و یا برگزاری نشست های سالانه و اجلاسیه هایی نظیر نشست اسلامی مالزی، فروم قطر و یا حتی نشست گفتگوهای تهران را می توان به‌عنوان برخی از مهم‌ترین ابزارهای کشورهای اسلامی و جهان عرب در جهت تقویت روابط چندجانبه، ایجاد بسترهای جدید گفتگو و یا تلاش برای تشکیل بلوک بندی های جدید منطقه‌ای و فرامنطقه ای برشمرد.

طبعاً هر یک این سازمان ها و اجلاسیه ها دارای ارکان، وظایف، سازوکارها و مخاطبان مشخصی هستند؛ اما آنچه معمولاً اعتبار و اهمیت این سازمان ها و اجلاسیه را برجسته می سازد، میزان همنوایی اعضا با تصمیمات، توان عملیاتی کردن آن و میزان حضور سران کشورهای موثرِ عضو در نشست های مهم این سازمان ها و اجلاسیه ها است. به این معنا که معمولاً، عدم پیگیری تصمیمات اتخاذ شده و یا عدم حضور سران کشورها در نشست های مخصوص به مقامات عالی رتبه؛ به عدم اهتمام کشورهای عضو به سازمان و اجلاسیه مورد نظر تعبیر می شود.

در میان جوامع اسلامی، سال هاست که سازمان همکاری اسلامی به‌عنوان اصلی‌ترین اجتماع کشورهای مسلمان، هم از لحاظ کارایی و هم از جهت اعتبار در نزد برخی از مهم‌ترین کشورهای عضو، دچار نقصان شده است. این سازمان ۵۰ سال پیش تحت عنوان «سازمان کنفرانس اسلامی» و در واکنش به آتش گرفتن بخشی از مسجدالاقصی و در جهت مقابله با فتنه صهیونیست ها شکل گرفت. این در حالی است که امروزه برخی از مهم‌ترین کشورهای این سازمان سخن از روابط پنهانی و گاهاً آشکار با رژیم صهیونیستی می‌زنند و عملاً یکی از کارکردهای مهم این سازمان را دچار خدشه کرده‌اند.

اختلافات دوجانبه میان کشورهای عضو و سوءاستفاده از این سازمان برای فشار به کشورهای دیگر نیز، باعث شده تا به جامعیت این سازمان هم آسیب وارد بشود. عربستان سعودی سال هاست که به محور این اختلافات تبدیل شده و همواره سعی داشته تا از طریق این سازمان، فشارهای سیاسی خود را بر ایران، قطر، ترکیه، سوریه، لبنان، مردم یمن و برخی دیگر از کشورها وارد کند. این اتفاق حتی در شورای همکاری خلیج‌فارس نیز رخ داده و عربستان و امارات با انحصاری کردن این سازمان، به منافع قطر و حتی کویت و عمان نیز آسیب وارد ساخته و این شورا را دچار ناکارآمدی کرده‌اند.

تا جایی که عربستان اخیراً برای جبران این ناکامی و ایجاد بلوک جدیدی، با حضور كشورهاي مصر، اردن، سودان، (دولت مستعفی) یمن، اریتره، جیبوتی و سومالی به تأسیس «شورای دولت‌های عربی-آفریقایی مشرف بر دریای سرخ و خلیج عدن[1]» پرداخته و مقر آن را ریاض قرار داده است.

این رویکردهای عربستان باعث شده تا به‌تدریج، کشورهایی که حاضر به سعودی سازی سازمان همکاری اسلامی و شورای همکاری نیستند، ضمن حفظ جایگاه خود در این سازمان ها و عدم خالی کردن صحنه، به فکر بسترهای جایگزین هم باشند.

در این میان، نشست اسلامی مالزی در میان کشورها، سازمان ها و اندیشمندان مسلمان یکی از بسترهای جدیدی هستند که امکان گفتگوهای چندجانبه در میان کشورهای مسلمان را فراهم آورده و با تمام نقاط ضعف و قدرت خود، در مراحل ابتدایی خود به سر می برد.

نشست کشورهای اسلامی در مالزی

نشست کوالالامپور[2] از سال ۲۰۱۴ با تدبیر مالزی و ماهاتیر محمد در سطح کارشناسان و اندیشمندان کشورهای اسلامی و با هدف گفت‌وگو برای حل مشکلات جهان اسلام برپا شد[3]. اولين نشست سران اين ابتکار جدید تحت عنوان «نقش توسعه در تحقق حاکمیت ملی» در اواخر آذرماه 98 با حضور سران جمهوری اسلامی ایران، مالزی، ترکیه، قطر و نمایندگانی از اندونزی، دفتر سیاسی حماس و دها تن از شخصیت‌ها و نخبگان کشورهای اسلامی در پایتخت مالزی برگزار شد. گفته می‌شود جرقه نشست امسال کوالالامپور به ابتکار مالزی، ترکیه و پاکستان و در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل در ماه سپتامبر سال جاری زده شده است و سپس ایران و قطر نیز به شرکت در این نشست دعوت شده‌اند.

پرجمعیت‌ترین کشورهای اسلامی غیر عرب یعنی مالزی، اندونزی، ایران، ترکیه و پاکستان با حدود 600 میلیون نفر جمعیت به همراه قطر، مهم‌ترین کشورهای عضو این اجلاسیه هستند که به‌طورکلی بر 7 بنیان مهم ازجمله: توسعه و حاکمیت، یکپارچگی و حکومت خوب؛ فرهنگ و هویت، عدالت و آزادی؛ صلح، امنیت و دفاع، تجارت و سرمایه‌گذاری و مدیریت اینترنت و فناوری متمرکزشده‌اند[4].

از دستاوردهای مهم این اجلاسیه طرح مسائلی مانند لزوم تأسیس واحد پولی مشترک معاملات تجاري بر پایه طلا (دینار طلایی) و ساختار مبادلات پایاپای، پی‌ریزی مکانیزمی جهت اجرای آن در میان این کشورها به‌منظور در امان ماندن از تحریم‌های آمریکا و همچنین پیشنهادات جمهوری اسلامی ایران در 3 محور ذیل، از ویژگی‌های مثبت این نشست بوده است:

1-تأسیس «صندوق مشترک نشست کوالالامپور برای تأمین مالی همکاری‌های فناوری میان کشورهای اسلامی» به‌منظور ورود قوی به زنجیره ارزش‌های جهانی؛

2-تأسیس «مرکز تحقیقات مشترک در حوزه فناوری‌های هوش مصنوعی» و «امنیت سایبری» برای پیش‌گامی در فناوری‌های میان‌رشته‌ای اطلاعاتی و ارتباطی؛

3-تأسیس «بازار مشترک کشورهای اسلامی در حوزه اقتصاد دیجیتال» و همکاری و تبادل تجربیات در زمینه ارزهای دیجیتال[5]؛

چالش‌ها و محدودیت های اجلاسیه کوالالامپور

محدودیت ساختاری: هم‌اکنون اجلاس کوالالامپور صرفاً محفلی برای گفتگو و تبادل‌نظر مقامات و اندیشمندان بخشی از کشورهای جهان اسلام است و لذا برای تبدیل شدن به یک سازمان مؤثر و تدارک سازوکارهای چندجانبه، راه طولانی در پیش دارد.

عنوان و رئیس هیئت‌مدیره اين اجلاسيه یعنی ماهاتیر محمد و اغلب مسئولان اجرایی آن، مالزیایی هستند[6] ولازم است که برای کارآیی بیشتر، افرادی از کشورهای دیگر ازجمله ایران در امور اجرایی این اجلاسیه مشارکت کنند. اجلاسیه کوالالامپور از ژانویه 2020، با عنوان بنیاد گفتگوهای تمدنی پردانا[7] نامیده خواهد شد. این عنوان نیز نشان می دهد که اجلاسیه مالزی همچنان محفلی برای گفتگو است و نیازمند سازوکارهای اجرایی و تأمین ضمانت اجرا برای تصمیمات خود است.

رقابت در زعامت جهان اسلام: عربستان سعودی تشکیل هر سازوکاری که در رقابت با سازمان همکاری اسلامی، اتحادیه عرب و یا حتی شورای همکاری خلیج‌فارس بنا شود را نوعی تهدید براي خود ارزیابی می کند. عكس العمل این رویکرد را می‌توان در جریان برگزاری اجلاسیه اخیر کوالالامپور مشاهده کرد. باوجوداینکه دفتر نخست‌وزیر مالزی با صدور بیانیه‌ای تأکید کرد که هدف از برپایی این اجلاس، دامن زدن به دسته‌بندی و تشکیل «بلوک» جدید در جهان اسلام نبوده و این اجلاس صرفاً گامی برای طرح مسائل کنونی جهان اسلام است اما عربستان سعودی به اشکال مختلفی مخالفت خود با این ابتکار جدید را اعلام و اعمال کرد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

واقعیت این است که عربستان برای تقویت انحصار خود در سازمان همکاری اسلامی و طرح مسائل موردنظر خود در این سازمان و همچنین به دلیل رقابت منطقه‌ای با ترکیه، تحریم قطر، فشار بر ایران و نارضایتی از مالزی؛ به‌خصوص در مسائلی مانند خروج نیروهای نظامی مالزی از ائتلاف عربی علیه یمن[8] و يا لغو طرح ساخت «مرکز سلمان» در کوالالامپور[9]، از برگزاری این نشست ناراضي بوده است.

حتی به نظر مي رسد انصراف عمران خان نخست‌وزیر پاکستان و جوکو ویدودو رئیس‌جمهور اندونزی از حضور در این نشست، ناشی از تهدید و فشار عربستان بوده است. تا جایی که به گفته رجب طیب اردوغان، «حاکمان سعودی‌، عمران خان را به اخراج کارگران پاکستانی از عربستان و جایگزینی آن ها با کارگران بنگلادشی و پس گرفتن کمک های مالی و سپرده های بانکی خود[10]» تهدید کرده و باعث انصراف او از حضور در نشست کوالالامپور شده اند. این در حالی است که عمران خان، موکّداً گفته بود قصد دارد موضوعات مهمی مانند برخورد دولت هند با مسلمانان کشمیر را در نشست کوالالامپور مطرح کند.

لازم به ذکر است که کشورهای مصر، سودان، الجزایر، عراق و برخی دیگر از کشورهای عرب نیز از غایبان اين نشست بودند و برخی دیگر از کشورها و مقام‌های عربی نیز مسیر عربستان را برای تضعیف اجلاس کوالالامپور دنبال کردند. یوسف العثیمین دبیر کل سعودی تبار سازمان همکاری اسلامی و مقامات كشورهاي بحرین و امارات[11] واکنش‌های مشابهی در این زمینه از خود داشتند. آن‌ها برگزاری چنین نشست‌هایی را بدون عربستان و سایر کشورهای هم پیمان آن را، «شکست خورده» و موجب «تضعیف اسلام» توصیف کردند[12] و در رسانه‌های خود با هشتگ‌های «قمه-الضرار» و «قمه-الفتنه» (یعنی نشست ضرار؛ اشاره به مسجد ضرار و نشست فتنه‌گران) به تخریب این نشست پرداختند.

چالش آمریکا، چین و هند: واشنگتن هر اتحاد اسلامي که تحت کنترل سعودی ها نباشد را نمی‌پسندد و علاوه بر آن، در مقابل حضور ایران در هر نهاد و سازمانی، کارشکنی می کند. هند نیز تقویت توان چانه زنی رقیب منطقه ای خود یعنی پاکستان و مطرح ساختن مسائلی مانند وضعیت مسلمانان کشمیر را در اجلاسیه کوالالامپور و یا هر بستر مشابهی را برنمی تابد. چین نیز ترجیح می‌دهد که جمعیت اقلیت و البته قابل‌توجه مسلمان خود را از ورود به سازوکارهای شبه سیاسی-دینی دور نگه دارد و مطرح شدن وضعیت مسلمانان اویغور در هر سازمان و نهادی را دخالت در امور داخلی خود تلقی می‌کند. درمجموع به نظر می رسد که قدرت‌های بزرگ، حاضر به پذیرش هیچ سازوکاری، خارج از دایره نفوذ خود نیستند.

فرصت‌های اجلاسیه کوالالامپور

سابقه ی دی8: سازمان همکاری اقتصادی دی8 با عضويت هشت کشور مسلمانِ درحال‌توسعه، ازجمله کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان، بنگلادش، اندونزی، مالزی، مصر و نیجریه، به‌عنوان يك پیمان فرامنطقه‌ای شناخته می‌شود. ایده اولیه تشکیل گروه دی8 به‌عنوان یک اتحادیه اقتصادی برای اولین بار از سوی نجم الدین اربکان رهبر حزب اسلام‌گرای رفاه ترکیه که نخست‌وزیر وقت ترکیه نیز بود، اعلام شد و این گروه رسماً در تاریخ 25 خردادماه 1376 با برگزاری اولین اجلاس سران این گروه در استانبول آغاز به کار کرد[13]. 22 سال تجربه سازمان دی8 را که اغلب اعضا و اهداف آن شبیه به اجلاسیه مالزی است را می توان میراث ارزشمندی برای این سازوکار جدید در نظر گرفت.

مقابله با سعودی سازی جهان اسلام: کوالالامپور، مستعد ایجاد بلوکی در برابر جبهه عربستان است همچنان که آقای ماهاتیر محمد گرایش‌های اسلام‌گرایانه دارد و در جهان اسلام، تقریباً به بلوک اخوان‌المسلمین به‌خصوص آن بخش از بلوک اخوان که روابط خوبی هم با ایران دارند، نزدیک است؛ از سویی دیگر با توجه به اینکه ماهاتیر ضدیتی هم با شیعه‌گرایی ندارد، موجب قرابت مالزی با جمهوری اسلامی ایران نیز شده است. ماهاتیر محمد در دوره دوم به قدرت رسیدن خود، جای شخصی به نام «نجیب رزاق» را گرفت که رسماً به دریافت پول از محمد بن سلمان اعتراف کرده بود این درحالی است که ماهاتیر از زمان به قدرت رسیدن، روابط خود با عربستان را کاهش و با ایران را افزایش داد[14].

بازگشت به خویشتن: قرن ها است که کشورهای اسلامی به اشکال مختلفی خود را تحت سلطه استعمار، دخالت و نفوذ کشورهای غربی یافته و با انواع اختلافات، جنگ ها و رقابت ها، دست و گنجه نرم کرده اند. این دشواری ها باعث شده تا کمتر امکان گفتگو میان اندیشمندان اسلامی فراهم شود و سوءتفاهم و برساخته های ذهنی رسانه های غربی تا حدودی جایگزین حقیقت دین اسلام شود. این در حالی است که کشورهای غربی با تأسیس انواع نهادها، سازمان‌ها و اندیشکده ها، بسترهای موفقی را برای گفتگو و حل اختلافات خود فراهم کرده اند و این اقدام آن‌ها می تواند درس خوبی برای کشورهای اسلامی باشد.

شاید لزوم بازگشت به خویشتن و اهتمام به گفتگو میان کشورهای اسلامی، دلیل درج جمله معروف محمد عبده در وب سایت اجلاسیه کوالالامپور با این عنوان بوده که: «به غرب رفتم، اسلام دیدم ولی مسلمان ندیدم و به شرق بازگشتم، مسلمان دیدم و اسلام ندیدم.»[15]

نتيجه‌گیری

نشست کوالالامپور را می توان ظرفیت جدید گفتگو میان اندیشمندان و سران کشورهای اسلامی و فرصتی برای تأمین منافع جمهوری اسلامی ایران در نظر گرفت. استفاده از این فرصت نیازمند تدارک نشست‌های مشابه در ایران و برقراری روابط مستمر میان اندیشمندان و اساتید ایرانی با سایر کشورهای عضو است. نگاه به این سازمان را می‌توان در چهارچوب نگاه به شرق و تأسیس سازوکارهای جدیدِ خارج از جهان غرب در نظر گرفت. البته باید توجه کرد که مشارکت در ابتکارهای جدید، نباید موجب غفلت و مقابله با خصم دشمنان در سایر سازوکارهای منطقه ای و بین‌المللی شود.

منابع

[1] The Arab and African Countries of The Red sea and The Gulf of Adan

[2] kl summit

[3] About KL Summit 2019, https://klsummit.my/

[4] https://klsummit.my/about/

[5] https://www.mfa.gov.ir/portal/newsview/569179/

[6] https://klsummit.my/members/

[7] The Perdana Foundation for Civilisational Dialogue

[8] https://www.aljazeera.com/news/2018/06/malaysia-withdraw-troops-stationed-saudi-arabia-180628115443070.html

[9] https://www.aljazeera.com/news/2018/08/malaysia-shuts-saudi-backed-anti-terrorism-centre-180807085850321.html

[10] https://dailytimes.com.pk/524269/saudis-blackmailed-imran-khan-over-malaysia-summit-erdogan/

[11] http://saudigazette.com.sa/article/585483