اندیشکده راهبردی تبیین- مقام معظم رهبری حضرت آیه الله العظمی خامنه‌ای مدظله‌العالی، در دهه فجر سال 1397، با صدور بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، به تشریح راه طی شده جمهوری اسلامی ایران در چهل سالی که از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران گذشته، پرداختند. همچنین معظم له انتظارات و بایدونبایدهای مدنظر خود از مسیر پیش روی جمهوری اسلامی ایران را در این بیانیه احصاء نمودند.
یکی از مهم‌ترین فرازهایی که معظم له در این بیانیه به آن اشاره نمودند، اصول سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران در چهل سال گذشته و دوره پیش رو است. در این یادداشت پژوهشی تلاش می‌شود به تبیین اصول سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران که فرمانده معظم کل قوا در بیانیه گام دوم به آن اشاره نمودند، پرداخته شود.
اصول سیاست دفاعی ایران
بازدارندگی همواره راهبرد اصلی سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران بوده است. بر این مبنا ایران همواره به دنبال این بوده که با تقویت هرچه بیشتر توان دفاعی خود، دشمنان را از هرگونه اندیشه بالفعل و بالقوه تجاوز به خاک خود بازداشته و منصرف نماید.
راهبرد سیاست دفاعی ایران همواره در یک مدار ثابت حرکت کرده است . فرماندهی معظم کل قوا حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی در بیانیه گام دوم انقلاب سه عنصر اساسی در اصول سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران را خودکفایی دفاعی، عدم تجاوز به کشورهای دیگر و اصل اقدام متقابل برشمرده‌اند.[1]
1- خودکفایی دفاعی: خودکفایی دفاعی استناد به مفهوم استقلال‌خواهی دارد که جزء اصول انقلاب اسلامی می‌باشد. همچنین این مبنا و تلاش برای عدم وابستگی به بیگانگان، در اصل نهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرارگرفته است. بر این اساس در چهل سالی که از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد، همواره تلاش‌ها بر این مبنا قرار داشته که کشور در برنامه‌های دفاعی و نظامی خود، به استقلال و خودکفایی برسد.
2-عدم تجاوز به کشورهای دیگر: ایران پس از انقلاب هیچ‌گاه آغازکننده جنگ نبوده و این امر حاکی از ماهیت صلح‌طلب سیاست دفاعی ایران است.[2] در مورد جنگ تحمیلی نیز، آغازگراین جنگ رژیم بعث عراق بود.[3] چنانکه در سال 1370، خاویر پرز دکوئیار[4] دبیر کل وقت سازمان ملل متحد، عراق را به‌عنوان دولت متجاوز و آغازگر جنگ هشت‌ساله میان دو کشور معرفی کرد.[5]
همچنین به‌عنوان مثالی نزدیک و ملموس‌تر می‌توان به قضیه تجاوز پهپاد جاسوسی گلوبال هاوک[6] آمریکا نیز اشاره کرد. تا زمانی که این هواگرد به حریم هوایی جمهوری اسلامی ایران تجاوز نکرده بود، هیچ اقدام تهاجمی از سوی نیروهای پدافندی ایران صورت نگرفت.[7] اما زمانی که وارد حریم هوایی ایران شد، پس از صدور چند مرحله اخطار، سرانجام شبکه پدافندی ایران با شلیک یک فروند موشک از سامانه سوم خرداد آن را ساقط کرد.[8]
3- اقدام متقابل: ایران در راستای پیگیری سیاست دفاعی خود، در مواقعی که مورد تجاوز قرار بگیرد، به اقدام موردنظر در اسرع وقت و با همان میزان تناسب پاسخ می‌دهد.[9] برای مثال در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۹، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با اجرای عملیات کمان 99، به‌وسیله 140 فروند هواپیمای جنگنده خود به تأسیسات زیربنایی عراق حمله کرد و پاسخ دندان‌شکنی به تهاجم رژیم بعث داد.[10] همچنین پس از حمله گروه تروریستی داعش به مجلس شورای اسلامی و حرم امام خمینی (ره) در تاریخ 17 خرداد 1396، نیروی هوافضای سپاه با انجام عملیات موشکی لیله‌القدر و حمله به مقر داعش در شهر دیرالزور سوریه، پاسخ قاطعی به این گروه تروریستی داد.[11]
پیشینه اصول سیاست دفاعی ایران
مهم‌ترین نکته‌ای که در خصوص پیشینه اصول سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران می‌توان به آن اشاره کرد، وضعیت سابقه خودکفایی دفاعی ایران است. خودکفایی دفاعی ایران در بخش‌های مختلفی مانند سازمان‌دهی و نظریه‌پردازی نیروهای مسلح و نیز تجهیز و تولید ابزار و لوازم دفاعی موردنظر است. چنانکه پیش‌تر اشاره شد، بنیاد اساسی اندیشه خودکفایی دفاعی، مفهوم استقلال است. بند 13 اصل سوم قانون اساسی، دولت را موظف به تأمین خودکفایی در حوزه‌های مختلف نظیر علوم، فنون، صنعت، کشاورزی و امور نظامی کرده است.
علاوه بر این ریشه نظری، جمهوری اسلامی ایران از همان دوران ابتدایی استقرار خود، به دلیل ماهیت تجدیدنظر طلبانه ای که در خصوص تسلط قدرت‌های استکباری بر نظام بین‌الملل اتخاذ نمود، مورد تحریمهای تسلیحاتی کشورهایی نظیر آمریکا و شوروی قرار گرفت. با شروع جنگ تحمیلی، خلاء تأمین تسلیحات و قطعات یدکی آن‌ها بیشتر به چشم آمد. بنابراین جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، تجربه گران‌بهای دیگری در ضرورت تحقق آرمان استقلال و خودکفایی کشور است. این تجربه به همراه وضعیت تحریمهای اخیر که طی سالیان متمادی علیه ایران اعمال‌شده، در تشدید گرایش ایران به سمت خودکفایی و کسب دانش و فناوری‌های پیشرفته تولید لوازم جدید، به‌شدت مؤثر بوده است.[12]
نکته دیگری که درباره ضرورت اجرای پروژه خودکفایی دفاعی کشور وجود دارد، سوابق تاریخی تلخ ایران در دویست سال گذشته است. در طول این دوره مناطق مختلفی از خاک کشور در قراردادهای مختلف از دست رفت. دلیل عمده این وضعیت، ضعف مفرط دفاعی ایران است. ازجمله قراردادها می‌توان به مواردی نظیر قرارداد گلستان[15] اشاره کرد. همین ضعف دفاعی ایران منجر به اشغال کشور طی دو جنگ جهانی اول و دوم گردید.[16]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
پیامدهای اصول سیاست دفاعی ایران
در خصوص تأثیر و پیامد اصول سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران باید گفت که به نتایج مطلوب و ملموسی دست‌یافته که این نتایج بر اساس همان راهبرد خودکفایی دفاعی پدید آمده است. به‌گونه‌ای که امروزه جمهوری اسلامی ایران توانسته در ابعاد مختلفی مانند ساخت تسلیحات بومی، تولید ابراز و لوازم نظامی گوناگون و حمایت از گروههای مقاومت منطقه بازدارندگی مطلوبی را برای خود به وجود بیاورد. اکنون جمهوری اسلامی ایران در زمینه ساخت تسلیحات خود توانسته سامانه‌های موشکی را به‌مثابه یک مؤلفه اساسی در مفهوم بازدارندگی‌اش به وجود بیاورد.
ایران پس از جنگ تحمیلی با رژیم بعث عراق، شروع به توسعه برنامه موشک‌های بالستیک نمود. ایران در دهه 2000 میلادی، به‌طور موفقیت‌آمیزی برنامه موشکی خود را توسعه داد و به موشک‌های کوتاه برد بالستیک (تا 1000 کیلومتر)، مانند فاتح 110 و شهاب 2 دست پیدا کرد.[17] همچنین ایران موشک‌هایی با برد متوسط 2000 کیلومتر مانند سجیل را تولید نموده است که می‌تواند کلاهک‌هایی را تا محدوده 750 کیلومتری به سمت رژیم صهیونیستی و حتی بخش‌هایی از جنوب شرق اروپا پرتاب کند.[18]
جمهوری اسلامی ایران از انواع موشک‌ها در طول سالیان اخیر برای افزایش ضریب امنیتی خود و برطرف کردن تهدیدات اطراف خود استفاده کرده است. به‌طوری‌که بر اساس ارزیابی تارنمای ورلد بلیز[19]، ایران در میان ده قدرت برتر جهان در زمینه فناوری موشکی در سال 2018 شناخته شد. [20]
شمه‌ای از برونداد راهبرد خودکفایی دفاعی کشور فقط در سال 1398 به ثمر نشسته،رونمایی و بهره‌برداری از سامانه موشکی باور 373 می باشد.همچنین لازم به ذکر است که جمهوری اسلامی ایران طی چند سال اخیر، به‌شدت با اتکا به توان متخصصان داخلی پیگیر ساخت هواپیمای جنگنده نسل پنجمی قاهر-313 بوده.[25] مراحل طراحی و ساخت این هواپیما باوجود تحریمهای آمریکا و شورای امنیت صورت پذیرفته و از این حیث با هواپیمایی نظیر سوخو پکفای روسیه که قریب به دو دهه از شروع مرحله طراحی‌اش می‌گذرد، قابل‌مقایسه است.[26]
یکی دیگر از پیامدهای اصول سیاست دفاعی ایران، تجهیز و توسعه گروههای جبهه مقاومت در غرب آسیا است. یک وجه حمایت ایران از گروههای فوق، تلاش برای تحقق شعار حمایت از مظلومان عالم است. اما وجه دیگر آن را باید در راستای تحقق راهبرد بازدارندگی سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران ارزیابی کرد. برای مثال در این زمینه می‌توان به حزب‌الله لبنان اشاره کرد. حیات این گروه منجر به تحقق موارد ذیل برای ایران شده است:
1-افزایش عمق راهبردی ایران: در شرایطی که رژیم صهیونیستی با انعقاد قراردادهای گوناگون درصدد افزایش عمق راهبردی خود بوده و تلاش می‌کند به مناطق مجاور ایران برای درگیری احتمالی دست یابد، ایران هم متقابلاً با سرمایه‌گذاری بر روی حزب‌الله در جوار مرزهای رژیم صهیونیستی کوشیده تا به ابزارهای تهدیدکننده امنیت رژیم اشغالگر قدس دست یابد.
2-شکست بازدارندگی رژیم صهیونیستی: یکی از مهم‌ترین پیامدهای اقدامات حزب‌الله در مواجه با رژیم صهیونیستی شکست اندیشه بازدارندگی آن است. حزب‌الله تاکنون با زیرکی تمام و با استفاده از الگوی نبرد نامتقارن و به‌کارگیری عنصر شهادت‌طلبی، ارکان بازدارندگی رژیم صهیونیستی را با پرسش مواجه ساخته و ضمن افزایش توان بازدارندگی خود، موجب ارتقای قدرت بازدارندگی غیرمستقیم منطقه‌ای ایران است. لازم به ذکر است که نمود عینی این وضعیت در عقب‌نشینی رژیم صهیونیستی از جنوب لبنان در سال 2000 و نیز ناکامی این رژیم در جریان جنگ 33 روزه لبنان به‌خوبی متجلی شد.[27]
درباره پیامدهای اصل اقدام متقابل ایران باید گفت که امروزه جمهوری اسلامی ایران به سطح مطلوبی از بازدارندگی رسیده که حتی آمریکا به‌عنوان بزرگ‌ترین قدرت نظامی جهان، توان رویارویی با اقدام متقابل ایران در موشک‌باران پایگاه عین الاسد که به‌تلافی ترور سردار شهید سلیمانی انجام شد، ندارد.[28]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
لوازم پیشبرد اصول سیاست دفاعی ایران
در خصوص ابزار پیشبرد اصول سیاست دفاعی ایران باید گفت که این لوازم به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1-توان علمی درون‌زای کشور
یکی از تأکیدات مقام معظم رهبری درباره سیاست دفاعی کشور در بیانیه گام دوم انقلاب، تکیه‌بر توان درون‌زای علمی کشور بوده است.[29] طی سال‌های اخیر صنعت دفاعی کشور به سمت همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان حرکت کرده است. در این رابطه فرصت مغتنمی پدید آمده تا به‌وسیله هم‌افزایی توان علمی این شرکت‌ها با بخش‌های گوناگون نیروهای مسلح، هم نیاز نیروهای مسلح به دانش و فن‌آوری این شرکت‌ها برطرف شود و هم خود این تشکل‌ها در جریان همکاری با نیروهای مسلح آبدیده و کارآزموده شوند. یکی از اقدامات خوبی که وزارت دفاع در سال جاری در این خصوص انجام داده، این است که مبلغ 1 هزار میلیارد تومان بودجه، جهت تزریق به شرکت‌های دانش‌بنیانی که در همکاری با صنعت دفاعی به سر می‌برند، اختصاص داده است.[30]
این عامل بر اساس اعتماد به نیرو تحصیل‌کرده و متخصصین جوان کشور شکل‌گرفته است. امروزه صنعت دفاعی کشور با استعانت از رهنمودهای مقام معظم رهبری و با اتکا به ایمان و اراده و توانمندی نخبگان و اندیشمندان خود، توانسته در زمینه‌های گوناگون دفاعی به پیشرفت‌های شگرفی دست یابد. از همان سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی جوانان متخصص در برنامه‌های مختلف صنعت دفاعی کشور مشغول فعالیت بوده‌اند. برای مثال می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1-الف- ساخت قطعات هواپیماهای نظامی و غیرنظامی آمریکایی و هم‌زمان طراحی و اجرای طرح ساخت هواپیمای جنگنده آذرخش
1-ب- ساخت تانک ذوالفقار و نفربر کبرا
1-ج- ساخت نمونه مشابه ایرانی موشک هوا به هوای دوربرد ققنوس
1-د- بازسازی بالگردهای آسیب‌دیده از زمان جنگ که منجر به ساخت بالگرد شباویز شد.[31]
اما برونداد تلاش‌های علمی متخصصین جوان صنعت دفاعی کشور تنها محدود به برنامه‌های نظامی سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی نبوده، بلکه در طول این چهل سال همواره ادامه داشته است. برای مثال شمه‌ای کوتاه از برنامه‌های دفاعی که اخیراً باهمت جوانان متخصص به ثمر رسیده، به شرح ذیل است:
1-ذ- طراحی و عملیاتی نمودن هواپیمای آموزشی – رزمی یاسین[32]
1-ر -طراحی و عملیاتی نمودن خودروی زرهی امراپ طوفان[33]
1-ز- طراحی و بهره‌برداری از هواپیمای آموزشی –اطلاعاتی چکاوک[34]
2-ابزار دیگری که جمهوری اسلامی ایران در این رابطه از آن استفاده کرده، ایجاد و توسعه زیرساخت‌های صنعت دفاعی کشور می‌باشد. شرح مختصری از این زیرساخت‌ها به شرح ذیل است:
2-الف- صنایع مخابرات و الکترونیک وزارت دفاع که وظیفه تأمین نیاز دستگاه‌های مخابراتی و الکترونیکی نیروهای مسلح کشور را بر عهده دارد.[35]
2-ب صنایع جهاد خودکفایی بخش‌های گوناگون نیروهای مسلح نظیر ارتش و سپاه پاسداران. برای مثال جهاد خودکفایی ارتش در سال 1373 موفق به ساخت نخستین نمونه تانک ذوالفقار گردید. این تشکیلات در مقاطع مختلف، نوآوری و موفقیت‌های بسیاری را تجربه کرده است که گوشه مختصری از آن‌ها به این شرح است:
2-ج نصب جنگ‌افزار کاتیوشا بر روی بدنه ادوات زرهی
2-د- طراحی و ساخت برجک دیده‌بانی متحرک
2-ذ- دستگاه رفع آلودگی شیمیایی[36]
همچنین مهم‌ترین نقطه عطف در توسعه زیرساخت‌های دفاعی کشور، تأسیس شهرهای موشکی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می‌باشد که نقش بی‌بدیلی در افزایش توان بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران دارد. جالب‌توجه است که این زیرساخت، موجب نگرانی شدید رژیم صهیونیستی شده است. به‌گونه‌ای که مرکز ماهواره‌ای این رژیم در گزارش برآورد اطلاعاتی خود از شهرهای موشکی سپاه اعلام کرد که ایرانی هم‌اکنون دارای یک شبکه بزرگ و پیچیده از پایگاه‌های نظامی موشکی زیرزمینی در اقصی نقاط اراضی ایران هستند.[37]
راهبرد آینده برای تداوم اصول سیاست دفاعی ایران
جمهوری اسلامی ایران ضمن ادامه مسیری که طی کرده، باید اقدامات ذیل را هم در چارچوب وضعیت آینده در دستور کار خود قرار دهد.
1-افزایش همکاری و تبادل تجربه میان ارکان مختلف نیروهای مسلح کشور. به‌خصوص در قسمت‌هایی که در کارکردها و وظایف خود با یکدیگر شباهت دارند. برای مثال می‌توان به تجربه همکاری میان تیپ 65 نیروهای ویژه هوابرد ارتش جمهوری اسلامی ایران با تیپ صابرین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اشاره کرد. [38]
2-بهره‌گیری از علم آینده‌پژوهی هم در جهت پایش وضعیت پیش رو به‌منظور آگاهی از توانمندی‌ها و نقاط ضعف صنعت دفاعی ایران و سایر کشورها در آینده و همچنین بررسی مداوم تحولات نظامی امنیتی محیط بین‌الملل و به‌خصوص محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
3-بهره‌گیری از دیپلماسی عمومی در جهت ترویج این اندیشه در منطقه که سیاست دفاعی ایران تهدیدی برای هیچ کشوری نیست و صرفاً دارای وجه بازدارندگی می‌باشد.
4-ایجاد جذابیت‌های شغلی و مالی برای جذب حداکثری نخبگان در بخش‌های مختلف صنعت دفاعی، به‌ویژه در قسمت‌های پژوهشی و تولیدی. ایجاد ارتباط بهتر میان دانشگاه‌ها و صنعت دفاعی به‌منظور بهره‌برداری حداکثری طرفین از فرصت‌ها و ظرفیت‌های یکدیگر
6-با توجه به اینکه به‌احتمال‌زیاد از مهر 1399، تحریمهای تسلیحاتی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی ایران برطرف می‌شود، لازم است که از هم‌اکنون تمهیدات خرید تسلیحات جدید و افزایش تبادل و همکاری با کشورهایی نظیر چین و روسیه پیش‌بینی شود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
جمهوری اسلامی ایران از بدو تأسیس خود، در راستای پیگیری اصول سیاست دفاعی اش، هیچ‌گاه به دنبال تخاصم جویی نبوده و ماهیت سیاست دفاعی این کشور همواره صلح طلبانه بوده است. از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران با توجه به دو عامل ذیل همواره به دنبال پیگیری سیاست خودکفایی دفاعی بوده است:
۱- استقلال‌طلبی که در اصل ۱۳ بند سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مندرج شده است، دولت جمهوری اسلامی ایران را مکلف می‌کند تا کشور را به خودکفایی دفاعی برساند.
۲-تحریمهای تسلیحاتی وضع‌شده علیه جمهوری اسلامی ایران، از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی که در نتیجه آن خلاء زنجیره تأمین تسلیحات موردنیاز و قطعات یدکی آن‌ها در طول جنگ تحمیلی به‌خوبی به چشم آمد.
اما این دو عامل خود باعث ایجاد پیامدهایی هم به شرح ذیل بوده است:
جمهوری اسلامی ایران از همان ابتدا شروع به پیش بینی و تمهید سیاست خودکفایی دفاعی در جهت بی‌نیازی تسلیحاتی از بیگانگان نمود. ایران از همان زمان با ساخت و مهندسی معکوس تسلیحات غربی و شرقی، سیاست خودکفایی دفاعی خود را آغاز نمود و امروزه به نقطهای رسیده که می‌تواند پیشرفتهترین تجهیزات دفاعی را از نقطه صفر تا ۱۰۰ به‌تنهایی بسازد.
وجه دیگری که سیاست خودکفایی دفاعی جمهوری اسلامی ایران پدید آورده، تشکیل گروههای محور مقاومت در منطقه مانند حزب‌الله لبنان است که عمق بازدارندگی ایران را تا لبه مرزهای این رژیم پیش برده و به‌مثابه سیاست سد نفوذ مانع از رخنه و آسیبرسانی رژیم صهیونیستی به داخل جمهوری اسلامی ایران شده است.
از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران باید از همه ابزار و لوازمی که در اختیار دارد، مانند پیوند بخش‌های همسان نیروهای مسلح خود با یکدیگر، ارتباط صنعت دفاعی با دانشگاه و بهره‌گیری از علوم نوینی مانند آینده‌پژوهی و سایبر دیپلماسی در جهت غنا بخشیدن هرچه بیشتر به سیاست خودکفایی خود بهره ببرد.
منابع
[1] پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، «بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران»، 22/11/1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=41673
[2] همان
[3] CHRONOLOGY OF THE WAR BETWEEN IRAN AND IRAQ, https://www.nytimes.com/1982/05/25/world/chronology-of-the-war-between-iran-and-iraq.html
[4] Javier Perez Decoyar
[5] Said Khaloozadeh, December 1991: Recognizing Responsibility of Iraq in War with Iran, http://www.iranreview.org/content/Documents/December-1991-Recognizing-Responsibility-of-Iraq-in-War-with-Iran.htm
[6] Global Hawk
[7] پایگاه اینترنتی ایسنا، « یک مقام آمریکایی اعلام کرد: احتمال ورود پهپاد گلوبال هاوک به حریم ایران علت لغو دستور حمله ترامپ بود»، 02/04/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/98040201019/
[8] Julian Borger, How a drone’s flight took the US and Iran to the brink of war, 21/05/2019, https://www.theguardian.com/world/2019/jun/21/iran-latest-trump-drone-attack-timeline-airstrikes-called-off
[9]پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، «بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران»، 22/11/1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=41673
[10] J. Pour Rezaie, [Long War Story] Operation Kaman 99: The Biggest IRIAF counteroffensive against Iraq, from the perspective of a seasoned veteran F-4E pilot, https://www.reddit.com/r/hoggit/comments/a8lrd3/long_war_story_operation_kaman_99_the_biggest/
[11] پایگاه اینترنتی ایسنا، « پاسخ دندان‌شکن سپاه به تروریست‌ها در دیرالزور»، 29/03/1396، قابل بازیاب در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/96032916292/
[12] قیصری، نورالله، خضری، خضری، احسان، «سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران؛ بررسی اسناد کلان»، زمستان 1395، ص 66.
[13] پایگاه اینترنتی مشرق نیوز، « متن کامل عهدنامه ننگین گلستان»، 02/02/1393، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mashreghnews.ir/news/303280/
[14] پایگاه اینترنتی مشرق نیوز، « آیا پس گرفتن سرزمین‌های از دست رفته در ترکمنچای ممکن است؟»، 06/05/1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mashreghnews.ir/news/609582/
[15] چیت‌سازیان، محمدرضا، پایگاه اینترنتی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، « روند شکل‌گیری عهدنامه پاریس ، عهدنامه پاریس چگونه امضا شد؟»، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[16] پایگاه اینترنتی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، « گفت‌وشنود با دکتر مصطفی تقوی ایران در جنگ جهانی دوم»، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[17] دهقانی فیروزآبادی، سید جلال، عزیزی بساطی، مجتبی، «توانمندی دفاعی در سیاست موشکی جمهوری اسلامی ایران در غرب آسیا» تابستان 1397، شماره 103، ص 107.
[18] پایگاه اینترنتی دیپلماسی ایرانی، «چهار سلاح ایرانی که امریکا باید از آن‌ها بترسد»، 19/02/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://irdiplomacy.ir/fa/news/1983331/
[19] World Belize
[20] دهقانی فیروزآبادی، سید جلال، عزیزی بساطی، مجتبی، «توانمندی دفاعی در سیاست موشکی جمهوری اسلامی ایران در غرب آسیا» تابستان 1397، شماره 103، ص 107.
[21] JOANNE STOCKER, Iran officially unveils Bavar-373 air defense system, 22/07/2019, https://thedefensepost.com/2019/08/22/iran-bavar-373-air-defense-system/,
[22] پایگاه اینترنتی دیپلماسی ایرانی، « چهار سلاح ایرانی که امریکا باید از آن‌ها بترسد»، 19/02/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://irdiplomacy.ir/fa/news/1983331/
[23] پایگاه اینترنتی خبرگزاری مهر، « حرکات نمایشی جنگنده تمام ایرانی کوثر در رژه روز ارتش»، 29/01/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mehrnews.com/news/4594308/
[24] پایگاه اینترنتی خبرگزاری ایرنا، « خودروی سبک تاکتیکی ضدگلوله «رویین تن» رونمایی شد»، 11/07/1398،
https://www.irna.ir/news/83499325/
[25] پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، « جنگنده قاهر ۳۱۳، یک پنهانکار از نوع ایرانی»، 25/04/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.yjc.ir/fa/news/7002018/
[26] Dan Alex, Sukhoi Su-57 (T-50 / PAKFA), 27/12/2019, https://www.militaryfactory.com/aircraft/detail.asp?aircraft_id=782
[27] گلشنی، علیرضا، باقری، محسن، «جایگاه حزب‌الله لبنان در استراتژی بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران»، تابستان 1391، ص 143.
[28] Grace Shao, Iran wants to show Trump it’s ‘not going to be easy to fight in a war,’ defense analyst says, 08/01/2020,
[29] پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، «بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران»، 22/11/1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=41673
[30] پایگاه اینترنتی ایسنا، « حمایت هزار میلیارد تومانی وزارت دفاع از شرکت‌های دانش‌بنیان برای سال 98»، 23/06/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/98062310753/
[31]پایگاه اینترنتی مشرق نیوز، « صنعت دفاعی موتور پیشران پیشرفت کشور»، 02/06/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mashreghnews.ir/news/986338/
[32] پایگاه اینترنتی تسنیم، « گزارش ویژه تسنیم| گام بلند ایران برای آموزش بهتر خلبانان ارتش با هواپیمای ایرانی/ 25/07/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/07/25/2120083/
[33] پایگاه اینترنتی مشرق، « طوفانِ «MRAP» بومی در اوج تحریم‌ها و بدعهدی‌ها/ ایران هم به جمع تولیدکنندگان یک غول میلیون دلاری پیوست»، 30/08/1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.mashreghnews.ir/news/912905
[34] پایگاه اینترنتی خبر آنلاین، « رونمایی از هواپیمای ۱۹۵ هزار یورویی و فوق سبک اطلاعاتی نیروی دریایی ارتش»، 12/09/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.khabaronline.ir/news/1327233/
[35] پایگاه اینترنتی افکارنیوز، « رسالت اصلی صنایع الکترونیک ایران در وزارت دفاع»، 15/06/1394، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[36] پایگاه اینترنتی خبرگزاری آنا، «جهاد خودکفایی ارتش چه کارکردی دارد؟»، 05/09/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://ana.ir/fa/news/17/446843/
[37] پایگاه اینترنتی خبرگزاری بین‌المللی قدس، « هشدار مرکز اطلاعاتی صهیونیستی درباره شهرهای موشکی ایران؛ چرا اروپا و آمریکا دست بکار شدند؟، 08/12/1397، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://qodsna.com/fa/325271
[38] پایگاه اینترنتی باشگاه خبرنگاران جوان، «صابرین و نوهد نمادی از ید واحده نیروهای مسلح»، 22/09/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.yjc.ir/fa/news/6356179/
