اندیشکده راهبردی تبیین- شعله‌ور شدن اعتراضات مردم عراق بر ضد فساد و ناکارآمدی دولت این کشور که از اکتبر سال 2019 میلادی تا کنون این کشور را درگیر خود کرده، اثرات بسیاری را بر فضای داخلی عراق گذاشته است. استعفای دولت عادل عبدالمهدی، تغییر قانون انتخابات و تلاش مرجعیت برای برگزاری انتخابات زودهنگام را می‌توان از جمله مهم‌ترین دستاوردهای معترضان عراقی در این دوره از تظاهرات دانست.
در این میان، کنشگری مقتدی صدر در این اعتراضات باعث شده بود که معترضان بتوانند با استفاده از پایگاه مردمی این جریان، فشار بیشتری را به دولت و نظام سیاسی این کشور وارد سازند و از توانایی بیشتری برای تحقق خواسته‌های خود برخوردار باشند. در پی شهادت سردار سلیمانی توسط نیروهای آمریکایی، صحنه سیاسی عراق شاهد تغییر شیوه کنشگری جریان صدر در فضای سیاسی عراق و پررنگ شدن دوباره گفتمان ضد آمریکایی این جریان در مواجهه با نیروهای اشغالگر بود که تظاهرات ضد اشغالگری گسترده مردم عراق و حضور جریان صدر در آن از نشانه‌های مهم این تغییر شیوه است.
جریان صدر و کنشگری سیاسی
جریان صدر به دلیل تکیه بر توده‌های فقیر و به حاشيه رانده شده عرب شیعه به عنوان بخش بزرگی از جامعه عراق، همواره یکی از قدرتمندترین جریانات سیاسی عراق محسوب می‌شود. اين مردمی بودن سبب شده است که صدری‌ها سیاست چندگانه و بعضا متضادی را در قبال تحولات سیاسی و امنیتی عراق دنبال کنند. ولی در تمامی این تحولات از 2003 تا کنون می‌توان دو مؤلفه ثابت را در رفتار این جریان، رصد کرد: تلاش برای توجه به اولویت‌های سیاسی پایگاه مردمی خود و تلاش برای سهم‌خواهی از فضای سیاسی عراق.
صدری‌ها به سهم‌خواهی از فضای سیاست داخلی عراق به منظور به دست آوردن منابع مالی، قدرت، امکانات و مشاغل و توزیع بخشی از آن در میان پایگاه مردمی خود نیاز دارند. ولی از سوی دیگر نمی‌توانند در برابر خواسته‌های توده‌های محروم حامی خود مبنی بر مبارزه با فساد، بروز و ظهور بیشتر هویت عربی شیعی، بیگانه‌ستیزی و … بی‌تفاوت باقی بمانند؛ چراکه ممکن است به مانند دیگر احزاب سنتی با ریزش پایگاه مردمی مواجه شوند. از این‌رو رویکردهای ملی و منطقه‌ای جریان صدر از سال 2003 تاکنون ازجمله کنش‌های در ظاهر سینوسی این جریان را می‌توان در راستای حفظ توازن میان الزامات سیاست‌ورزی پراگماتیک و حفظ پایگاه مردمی ارزیابی کرد. در این راستا جریان صدر از ابتدای سقوط صدام تاکنون سابقه مقابله با نیروهای آمریکایی، حضور فعالی در کنش‌های سیاسی، جنگ با نيروهاي امنيتي در دوره نوری مالکی در سال 2008، حضور در دولت، انتقاد از حشدالشعبی با وجود استفاده خود صدری‌ها از گروه‌های نظامی، مشارکت کادرهای جریان صدر در رانت‌خواری و سردادن شعارهای ضد رانت و فساد را در کارنامه خود دارد و با هوشمندی تمام از همه این موقعیت‌ها در راستای تحکیم و ارتقای جایگاه خود در ساختار قدرت در عراق استفاده کرده است.
اعتراضات سال 2019 میلادی موسوم به ثوره التشرین نیز در همین راستا مورد اقبال جریان صدر و رهبر آن قرار گرفت. تظاهرات عراق مطالباتی را دنبال می‌کرد که جریان صدر به دلیل پایگاه مردمی خود نمی‌توانست در قبال آن بی‌تفاوت باشد، یا با آن‌ها از سر دشمنی درآید و از این‌رو با وجود نقش برجسته این جریان در تشکیل دولت عبدالمهدی و سهم قابل توجه آن در دولت، خیلی زود با رها کردن کشتی دولت، به صف معترضان پیوست و توانست با مشارکت معترضان، دولت عبدالمهدی را سرنگون کرده و قانون انتخابات را تغییر دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تأثیر ترور سردار سليماني و المهندس بر کنشگری صدری‌ها
ترور قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس در دی ماه سال جاری اثرات فراوانی را بر فضای سیاسی و افکار عمومی عراق گذاشت. ترور ناجوانمردانه فردی که کمک‌های بسیاری به مردم عراق در شکست داعش ارائه داده بود و مهمان دولت عراق محسوب می‌شد که با نقض حاکمیت ملی عراق و ترور يكي از مقامات رسمي دولت عراق همراه بود، احساسات ملی‌گرایانه بسیاری از مردم عراق حتی بسیاری از منتقدان جمهوری اسلامی را جریحه‌دار کرد.
این موضوع سبب شد که احساسات ضد آمریکایی در عراق بیش از گذشته در میان مردم شعله‌ور شود. از جانب دیگر بی‌تفاوتی و حتی سکوت رضایت‌مندانه برخي گروه‌های سیاسی و لیدرهای اعتراضات از این اقدام نیز سبب شد که شکاف عقیدتی میان طرفداران جریان صدر و معترضان دیگر آشکار گردد و بدگمانی‌ها نسبت به حمایت‌های برخی کشورهای بیگانه از جمله ایالات متحده و عربستان‌سعودی از معترضان، بیش از پیش عیان شد. تحولی که آزادی عمل و فضای مانور بیشتری را برای کنش سیاسی به رهبری جریان صدر اعطا کرد و باعث شد که این جریان با کنار گذاشتن اختلافات پیشین با جمهوری‌اسلامی و گروه‌های همسوی با آن، با آنان در مطالبه خروج نیروهای آمریکایی، تصویب قانون خروج نیروهای آمریکایی و تظاهرات بزرگ ضدآمریکایی همراه شود.
تظاهرات ضد آمریکایی مردم عراق در ماه جاری را می‌توان نقطه عطف در روابط میان جریان صدر و معترضان دانست. حضور گسترده مردم عراق در تظاهرات ضد آمریکایی نشان داد که اکثریت با وجود مطالبات به حق، از نقض حاکمیت ملی عراق توسط آمریکایی‌ها ناخرسندند و جریان صدر به عنوان یکی از گروه‌های اصلی دعوت‌کننده به این تجمع، جایگاه خود را به عنوان نیرویی ملی که مخالف اشغالگری و دخالت خارجی است، تقویت کرد.
کنشگری جریان صدر پس از تظاهرات ضد امریکایی
پس از تظاهرات بزرگ ضد آمریکایی مردم عراق در اواخر ژانویه سال گذشته، جریان صدر تلاش کرد با استفاده از موقعیت به وجود آمده، به تحکیم دستاوردهای سیاسی خود بپردازد و با خروج از میدان التحریر، اصطکاک با معترضان موجود و حمایت از انتخاب نخست‌وزیر جدید، از افکار عمومی برانگیخته شده بر ضد معترضان استفاده کند و موقعیت خود را در فضای سیاسی عراق تحکیم بخشد. حمایت جریان صدر از نخست‌وزیری محمد توفیق علاوی و گسیل داشتن طرفداران جریان صدر موسوم به کلاه آبی‌ها به محل‌های اعتراض نیز به همین منظور صورت گرفته است. امری که منجر به تسخیر ساختمان نمادین موسوم به رستوان ترکی از جانب جریان صدر و بروز درگیری‌های خونین در نجف شده‌‌است.
تلاش کلاه آبی‌ها براي كنترل ميادین اعتراضات به درگیری‌های متعددی با سایر معترضان منجر و باعث شده مخالفان صدر، گروه‌هایی به نام کلاه قرمزها را تأسیس کنند. از سوی دیگر با وجود اینکه گروه‌های سیاسی دیگر در برابر درگیری‌ها میان جریان صدر و دیگر طیف‌های معترضان سکوت کرده‌اند، شواهدی موجود است که نسبت به کنترل جریان صدر بر خیابان‌های بغداد و شهرهای بزرگ بدبین‌اند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در نگاه نخست به نظر می‌رسد جریان‌صدر و رهبری آن توانسته‌اند با هوشمندی از موقعیت‌های به وجود آمده به دلیل اعتراضات مردمی ضد فساد و اعتراضات ضد آمریکایی استفاده کرده و موقعیت خود را در فضای سیاسی عراق ارتقا بخشد؛ اما می‌توان گفت در سایه اختلافات عمیق حل نشده صدری‌ها با ایران و متحدان عراقی آن، نزدیکی به مواضع محور مقاومت نمی‌تواند بیش از یک تاکتیک سیاسی کوتاه‌مدت و یا میان‌مدت باشد و افزایش اختلاف نظرها و رقابت میان این دو گروه بسیار محتمل است.
از سوی دیگر جدا شدن صف جریان صدر از تظاهرات ضد فساد سبب شده است که این جریان مورد عتاب و دشمنی بسیاری از گروه‌ها، جریانات و دولت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی همچون سعودی و آمریکا قرار بگیرد. بنابراین به‌نظر می رسد تلاش‌های جریان صدر برای اعمال کنترل بر خیابان‌ها از طریق کلاه آبی‌ها اختلافات میان این گروه و محور مقاومت از یک‌سو و نیروهای معترض از سوی دیگر را تشدید خواهد کرد. مقتدی صدر می‌تواند با هوشمندی تمام از این مسأله به عنوان برگی برنده در عرصه افکار عمومی استفاده و خود را به‌عنوان یکی از معدود سیاست‌مداران مستقل عراقی به مردم معرفی کند. موضوعی که به افزایش جایگاه وی و جریان مورد حمایتش در فضای سیاسی عراق منجر خواهد شد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
جریان صدر عراق با تکیه بر میراث خاندان صدر و طرفداری توده‌های فقیر و حاشیه‌نشین عرب شیعه که از این خاندان پیروی می‌کنند، همواره از آزادی عمل چشمگیری در اتخاذ تاکتیک‌ها و راهبردهای سیاسی مختلف برخوردار بوده است. موضوعی که چرخش‌های مختلف سیاسی صدر و جریان وی و حتی ریزش در کادرها، نتوانسته است خللی در پایگاه مردمی آن ایجاد کند. با این وجود جریان صدر نیز در هنگام اتخاذ مواضع و راهبردهای خود همواره نیم‌نگاهی به اولویت‌های سیاسی پایگاه مردمی خود دارد.
در مجموع به‌نظر می‌رسد که جنبش صدر سیاست سابق خود مبنی بر استفاده از تحولات سیاسی و اجتماعی به منظور کسب منافع سیاسی و محبوبیت بیشتر را ادامه دهد. با این وجود، فضای سیاسیِ بسیار متغیرِ عراق و افزایش بی‌اعتمادی نسبت به جریان صدر در میان دیگر بازیگران عمده داخلی و منطقه‌ای هزینه ادامه دادن این سیاست را بیش از گذشته افزایش داده و بروز چالش‌های جدید بر سر راه جنبش صدر را محتمل کرده است.
