اندیشکده راهبردی تبیین- با وجود اقدامات اروپا برای حفظ توافق هسته ­ای و تلاش برای جلوگیری از خروج ایران از برجام، این اقدامات منجر به نتیجه­ ای مطلوب و ملموس برای ایران نشده و امیدها را حتی در اروپا برای حفظ برجام کمرنگ کرده است. تحولات ماه­ های اخیر نشان می­ دهد که کشورهای اروپایی به ویژه انگلستان جهت همراهی با آمریکا و پیگیری توافقی جدید با ایران بی­ میل نیستند. آنها از توافق ترامپ سخن گفته ­اند، از سوی دیگر فرانسه به دنبال مطرح کردن موضوعات منطقه ­ای است. آلمان نیز از تهدیدهای آمریکا جهت اعمال تعرفه بر کالاهای اروپایی در صورت عدم همراهی با آمریکا مواضعی را مطرح کرده است. به نظر می­رسد بررسی چنین موضوعی که هم امکان­سنجی خروج اروپا از برجام را و هم بررسی منافع اروپا در پیگیری چنین اقدامی را در بر می­ گیرد، از اهمیت به­ سزایی برخوردار است که در یاداشت زیر به آن پرداخته شده است.

 

مطلوبیت ­های کشورهای اروپایی در قبال برجام

بعد از خروج آمریکا از برجام، دولت‌های اروپایی تحت‌فشار آمریکا هستند تا ایران را وادار به خروج از توافق و در نهایت، وادار به ایجاد یک توافق جدید نمایند. دولت‌های اروپایی معتقدند تعهدات خود به‌موجب توافق را مراعات کرده و آنچه وعده داده‌اند، به معنی واقعی کلمه «وعده» بوده است و نه تعهدی که از آن سر باز زده باشند. باوجود این، وقتی صحبت از روح برجام، حسن نیت و تسهیل روابط تجاری با ایران به میان می‌آید، تفکیک تعهد از وعده مشکل می‌نماید.[1] در هر صورت اروپاییان در قبال برجام با توجه به یک سری اهداف سیاسی، اقتصادی و امنیتی تصمیم می­گیرند:

الف) مطلوبیت­ های سیاسی: دولت‌های اروپایی برای ورود به توافق جدید با ایران، درصدند تا ایران را وادار کنند تا دست از کاهش تعهدات برجامی خود که وارد گام پنجم شده است، بردارد. (مطابق بیانیه دولت، برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده‌ و تحقیق و توسعه مواجه نیست و برنامه هسته‌ای ایران صرفاً بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت). آنها به نوعی خواهان انزوای دیپلماتیک ایران هستند تا بتوانند سیاست «نرمال‌سازی ایران» را اجرا کنند تا از این طریق بتوانند گامی رو به جلو جهت وادار کردن ایران به قبول مذاکره با آمریکا برای تحقق توافق جدید بردارند. اروپاییان خواهان عدم خروج گام به گام ایران از برجام و بازگشت آن به توافق هسته­ای هستند. اروپاییان خواهان آن هستند تا ایران مواضع خود در چارچوب انقلابی­گری را کاهش دهد و در مقابل رژیم صهیونیستی را به رسمیت بشناسد. همچنین اروپاییان از ایران می ­خواهند که به تعهدات هسته‌ای خود ذیل برجام بازگردد. هدف کشورهای اروپایی از برجام، ایجاد تعادل بین بازیگران قدرتمند است که از طریق تعامل و هماهنگی با یکدیگر و نه تضاد، نظم مورد نظر اتحادیه را قبول کنند.[2]

 

 

ب) مطلوبیت­ های اقتصادی: اروپا به طور سنتی شریک تجاری ایران بوده و بر همین اساس تمایل دارد تا در قالب برجام دوباره روابط تجاری و اقتصادی با ایران را برای خود حفظ نماید؛ تعاملات بانکی با ایران داشته باشد؛ فروش نفت، گاز، میعانات گازی و دیگر فرآورده ­های نفتی ایران برای اروپا تداوم داشته باشد؛ روابط حمل و نقل دریایی، هوایی و… با ایران ادامه پیدا کند؛ همکاری بین شرکت­ های اروپایی و ایرانی تداوم پیدا کند.

ج) مطلوبیت­ های امنیتی: اروپاییان ایران را متهم به حمایت از تروریسم (تعریف شده توسط غرب) می­کنند و خواهان آن هستند تا ایران دست از این حمایت بردارد؛ اروپاییان خواهان آن هستند تا ایران مسئله اقتدار جمعی در منطقه را قبول کند و عمق استراتژیک خود در منطقه را کاهش دهد. آنها معتقدند ایران باید ساخت موشک ­های بالستیک را متوقف سازد.

 

مواضع اروپا (انگلیس، آلمان و فرانسه) در قبال آمریکا پیرامون توافق جدید با ایران

هرچند که اتحادیه اروپا خواهان حفظ توافق هسته ­ای سال 2015 است اما سه کشور اروپایی انگلیس، آلمان و فرانسه خواهان توافق جدید با ایران هستند و به دنبال آن هستند تا ایران برای توافق جدید وارد مذاکره شود. به نظر می‌رسد جانسون نخست وزیر انگلیس کاملاً در توافق جدید همراه ترامپ است و به این اعتقاد دارد که تنها ترامپ به خوبی می­تواند شرایط توافق جدید را محیا سازد. انگلیس به همراه ترامپ خواهان افزایش فشار سیاسی اروپا بر ایران برای تحقق توافق جدید است. به نظر می­رسد انگلیس به دلیل فرایند خارج شدن از اتحادیه اروپا و داشتن سیاست مستقل از اتحادیه، مواضع خود را به آمریکا نزدیک­تر کرده است. بوریس جانسون نخست وزیر انگلیس از ترامپ خواسته است تا توافق هسته ­ای ایران را با یک توافق جدیدی که خود ترامپ پیشنهاد می­ دهد، جایگزین کند تا چنین توافقی تضمین کند که تهران قادر به دست­یابی به تسلیحات هسته­ ای نخواهد بود.[3] این در حالی است که به نظر می‌رسد آلمان نه خواهان تنش با ایران است نه خواهان اتمام برجام. اما باید در نظر گرفت که آلمان به تنهایی قادر به حفظ برجام یا همراه‌کردن هم­پیمانان اروپایی با خود نیست.[4]

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

موضع فرانسه کمی پیچیده ­تر است. این کشور ابتدا با طرح چهاربندی مکرون به عنوان میانجی، خواهان حل اختلاف میان ایران و آمریکا برآمد و حال در کنار انگلیس بیشتر از دیگر کشورهای اروپایی خواهان این است تا درهای مذاکره بین ایران و ایالات متحده را باز نگه دارد تا یک توافق جدید صورت گیرد. وضعیت نابه‌سامان دولت های انگلیس (به دلیل بحران برگزیت) و فرانسه (به دلیل بحران اقتصادی) سبب شده تا سران این کشورها رویکردی مبنی بر برون‌رفت لحظه‌ای از گرفتاری‌های خود، حفظ پرستیژ در عرصه خارجی و ارائه تصویری «قدرتمند» از خود برای معترضان داخلی در نظر بگیرند. از این رو با این توهم، این روزها آشکارتر در کنار آمریکا قرار گرفته‌اند که با مشارکت آشکارتر در سیاست های ضدایرانی ترامپ می‌توانند ایران را مجبور به دست‌کشیدن از قدرت منطقه‌ای و توان موشکی کنند.[5] هر سه کشور می­دانند که فشار حداکثری آمریکا علیه ایران شکست خورده است از این رو، در کنار آمریکا، به دنبال یک توافق هر چند به ظاهر معتدل برای رسیدن به خواسته‌های طرفین هستند. کشورهای اروپایی با ارائه سازوکار حل اختلاف در برجام، نشان دادند که در برابر خواسته­ های آمریکا ناتوان هستند. هر چند اروپایی­ ها، برجام را برای امنیت بین ­المللی مهم می­دانند و ادعای حفظ و تداوم آن را دارند، اما در مقابل، در مسائلی مانند موضوع موشکی، حقوق بشر و منطقه ­ای و بحث غنی‌سازی کاملاً با سیاست­ های ایالات متحده آمریکا همگام و هم­راستا هستند.

 

نقاط اشتراک و افتراق سه کشور اروپایی در قبال توافق جدید با ایران

سه کشور اروپایی انگلیس، آلمان و فرانسه هدف از ایجاد توافق جدید را باز گرداندن ایران به تعهدات برجامی خود پس از کاهش تعهدات ایران می ­دانند. آنها معتقدند که باید در توافق جدید ترتیباتی اتخاذ گردد تا ایران به ثمرات اقتصادی دست یابد، اما در مقابل ایران نیز باید به تعهدات برجامی خود بازگردد.  این سه کشور اروپایی به نوعی خواهان حفظ برجام هستند و معتقدند این مفاد برجام است که می­تواند ایران را در موضوع هسته ای و برنامه‌های موشکی کنترل نماید، بنابراین، در توافق جدید با ایران خواهان پرداختن به این موضوعات هستند تا مواضع ایران را در این حوزه‌ها به ویژه امنیت منطقه ­ای غرب آسیا تعدیل کنند. آنها معتقدند کلید زدن ساز و کار حل اختلاف در برجام، راهی است برای حفظ دیپلماسی و زنده نگه داشتن توافق هسته‌ای، این سیاست سازوکار حل اختلاف با استقبال آمریکا همراه شد و نشان داد که سیاست ­های اروپا چندان از سیاست­ های آمریکا دور نیست.

اما با توجه به اهداف مشترکی که این سه کشور در توافق جدید دارند، اختلاف ­نظرهایی نیز بین آنها وجود دارد. انگلیس با توجه به برنامه خروجش از اتحادیه اروپا عملاً دیگر به کشورهای اتحادیه وابسته نیست و سیاستش به ایالات متحده آمریکا نزدیک می ­شود و این مسئله قطعاً در پیگیری اهداف مشترک انگلیس و آمریکا در توافق جدید تأثیرگذار خواهد بود. فرانسه و آلمان نیز اگرچه سعی می­ کنند خود را از سیاست­ های آمریکا دور نسازند، اما به دلیل ارتباط تجاری و اقتصادی با ایران، در توافق جدید در عین حفظ منافع مستقل خود از آمریکا تمایل بیشتری برای حفظ مفاد برجام و یا تحقق اهداف برجامی دارند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

چشم­ انداز کناره ­گیری سه کشور اروپایی از برجام

از دیدگاه کشورهای انگلیس، آلمان و فرانسه توافق هسته­ ای در جهت کنترل ایران در منطقه و محدود کردن ایران در موضوع غنی­ سازی اورانیوم، برنامه موشکی و… بوده است. اگر این کشورها از برجام کناره­ گیری کنند، چیزی جز اقدام متقابل ایران و توقف همه تعهدات از جانب ایران حاصل نمی ­شود. نتیجه این اقدام، بالا رفتن درصد غنی­ سازی اورانیوم بدون نظارت آژانس بین ­المللی است، کما این­که در حال حاضر نیز ایران به دلیل عمل نکردن اروپاییان به تعهداتشان وارد گام پنجم کاهش تعهدات برجامی شده است. اروپاییان در مقابله با تحریم‌های آمریکا ناکارآمد بودند و تنها حضور لفظی در برجام داشتند. با این­حال خروج آن­ها از برجام، نه تنها بازگشت به قبل از سال 2015 است، بلکه زمینه گسترش برنامه‌های هسته­ ای توسط کشورهای منطقه را که اروپا از طریق برجام مدعی نظارت و کنترل آن بود، فراهم می­ کند. فعلاً اروپا به صورت کج­دار و مریض درصدد حفظ برجام است تا ایران را وارد به مذاکره کند، اگر سه کشور از برجام خارج شوند، یقیناً دیگر نمی ­توان اروپا را مانند آمریکا در افزایش فشار بر ایران کنترل کرد. از سوی دیگر، این سه کشور اروپایی عملاً در جبهه ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و رژیم صهیونیستی قرار می­ گیرند.

خروج این کشورها از برجام به معنای از دست دادن تجارت با ایران است، در واقع ایران در بخش­هایی نظیر استخراج انرژی، پتروشیمی و خودروسازی با اروپا در حال همکاری بود، با از دست دادن این همکاری، ایران عملاً به موتور محرک اقتصاد چین و مسکو تبدیل خواهد شد. در نهایت می­ توان اظهار داشت که خروج اروپا از برجام قانونی نیست مگر آنکه آن­ها نیز همانند آمریکا خلاف قانون و به صورت یک طرفه عمل کنند و از برجام خارج شوند.

 

تضادها و جهت ­گیری­ های مشترک اروپا و آمریکا در قبال توافق جدید با ایران

کشورهای اروپایی نشان دادند که همانند آمریکا بیش از آن­که در پی تنش ­­زدایی و هم­زیستی باشند درصدد تسلیم و تمکین ایران هستند. فعال کردن مکانیسم حل‌ اختلاف -راه­ حلی که اروپاییان برای برجام درنظر گرفتند و آمریکا نیز از آن حمایت کرد- نشان از جهت­ گیری مشترک اروپا و آمریکا برای تسلیم ایران است. اروپا ادعا می­کند که برای حفظ برجام دست به چنین کاری زده است و معتقد به «فشار حداکثری» علیه ایران برای انجام توافق جدید نیست. اما تفاوتی که در این بین وجود دارد، این است که اروپا و آمریکا در زمینه شیوه برخورد با موضوع، اختلاف ­نظر دارند، اروپاییان، معتقدند شیوه حل اختلاف مبتنی بر همان توافق قبلی خواهد بود در حالی که خواسته آمریکا از اروپا این است که از توافق خارج شده و به دیپلماسی آمریکا بپیوندد تا توافق جدیدی صورت گیرد. اما اروپاییان این موضوع را که توافق جدید مبتنی بر اهداف آمریکا باشد قبول نمی­ کنند. با این حال، اروپا بعد از کاهش تعهدات برجامی ایران طی گام ­های اول تا پنجم، بیش از گذشته به آمریکا متمایل شده‌ است ولی در عین حال در توافق جدید چند خواسته را دنبال می‌کند:

– توافق جدید مبتنی بر حفظ مفاد برجام بوده و منجر به انزوای کامل ایران نشود؛

– در توافق جدید کانال­ هایی ایجاد شود تا ایران بتواند به فعالیت­ های تجاری و اقتصادی خودش ادامه دهد؛

– در توافق جدید، اروپا بتواند ایران را به عنوان شریک استراتژیک پروژه ­های اقتصادی داشته باشد؛

– اروپا بتواند در توافق جدید سیاستی مستقل در جنوب خلیج فارس و منطقه غرب آسیا برای خود دنبال کند.

خواسته­ های اروپاییان زمانی می­تواند عملی شود که دولت ترامپ توافق جدید را مبتنی بر خواسته­ های خود ببیند، در حالی که این دولت توافق برجام را قبول نداشت و از آن خارج شد و معتقد بود که برجام نمی­ تواند ایران را با توجه به اهداف مدنظر آمریکا کنترل نماید و باید اروپاییان از برجام خارج شوند و توافقی شکل بگیرد که مبتنی بر اهداف آمریکا باشد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

جمع­ بندی

اروپا به ویژه سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان، از یک طرف تلاش می­ کنند تا استقلال عمل خود را از سیاست‌ها و فشار آمریکا حفظ کنند و از طرف دیگر، به دنبال این هستند تا ضمن تأمین منافع خود، ایران را در برجام نگه دارند. اما نگه داشتن ایران در برجام منوط به تأمین خواسته­ های ایران به ویژه در زمینه برداشته شدن تحریم­ ها، تضمین فروش نفت و همچنین برقراری مناسبات بانکی است. این­ها مسائلی هستند که اروپا و آمریکا بر سر آن اختلاف­ نظرهایی دارند. اروپاییان از آنجا که توان مقابله با آمریکا را ندارند، با تهدید ایران قصد کنترل و مهار آن را دارند. این تهدید تا جایی پیش خواهد رفت که ایران را وادار به مذاکره برای توافق جدید نمایند. طرح مذاکرات مجدد با ایران از سوی این سه کشور اروپایی به معنای این است که تعهدات آمریکا را نیز به نوعی تقبل کرد­ه­ اند، مذاکرات مجدد لزوماً به معنای این نیست که اروپا قطعاً خواهد توانست درخواست­ های ایران را محقق سازد. در حال حاضر اروپا به دنبال مدیریت ایران است و معطل کردن ایران در این مدت (بعد از خروج آمریکا از برجام) را راهی برای حفظ برجام و وادار کردن ایران به مذاکرات جدید مبتنی بر خواسته­ های جدید طرف اروپایی-آمریکایی می­داند. در این میان انگلیس بیش از دو کشور آلمان و فرانسه هم­سو با سیاست­ های ایالات متحده در تقابل با ایران، لزوم بازنگری در توافق هسته ­ای را مطرح می­ کند. چرا که لندن برای جبران بازار اقتصادی از دست رفته خود در اتحادیه اروپا سعی می­کند تا خود را از لحاظ اقتصادی، سیاسی و حتی دیپلماتیک به آمریکا نزدیک سازد. فرانسه نیز که رؤیای تسلط و نفوذ در منطقه خلیج فارس و غرب آسیا را دارد، با نزدیکی به آمریکا درصدد تحقق اهداف خود است تا بتواند با سیاستی مستقل به عنوان یک بازیگر بین‌المللی و تاثیرگذار عمل نماید. شاید بتوان گفت آلمان تنها کشور اروپایی است که ضمن رعایت تحریم­ های آمریکا علیه ایران، سعی بر بازگشودن تجارت با ایران دارد، البته این تا زمانی است که آمریکا کالاهای اروپایی را مورد تحریم قرار ندهد و یا بر کالاهای اروپایی تعرفه جدید اعمال نکند.

 

منابع

[1] . گلچین، سهیل(1398). «رجوع به مکانیسم حل اختلاف از سوی سه کشور اروپایی؛ روندها و پیامدها»، اندیشکده راهبردی تبیین، شناسه خبر:35575، 19 بهمن 1398، قابل بازبینی در پیوند زیر:

رجوع به مکانیسم حل اختلاف از سوی سه کشور اروپایی؛ روند و پیامدها

[2] . حاجی مینه، رحمت، اکرم صالحی(1397). «تجزیه و تحلیل دو گفتمان متعارض اروپا و آمریکا در قبال برجام»، پژوهش ­های روابط بین ­الملل، دوره 8، شناره اول، ص 230.

[3] . «خرسندی آمریکا از اقدام برجامی اروپا»، خبرگزاری تسنیم، 25 دی 1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/10/25/2182352

[4] . «تغییر تاکتیک اروپا؟ / سران انگلیس، آلمان و فرانسه علیه ایران بیانیه دادند»، کد خبر: 6202، 3 مهر 1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://sazandeginews.com/News/6202

[5] . «تکیه بر باد/ چرا سران اروپا بر مذاکره مجدد با ایران اصرار دارند؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر: ۷۰۸۲۵۲۱، 5 مهر 1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.yjc.ir/fa/news/7082521