اندیشکده راهبردی تبیین- بازدارندگی در مفهوم عام خود به معنای تأمین توانمندی‌های لازم در کشور بازدارنده به‌منظور متقاعد کردن طرف مقابل یا مجبور ساختن آن به چشم‌پوشی از رفتاری معین یا وادار کردن آن کشور به صرف‌نظر کردن از اهدافی است که تعقیب می‌کند.[1] از سوی دیگر سایبردیپلماسی[2]  به مفهوم اعمال دیپلماسی عمومی است که مخصوص ارتباط‌گیری با افکار عمومی است و در بستر شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد.[3] در این یادداشت پژوهشی تلاش می‌شود به بررسی ارتباط این دو مفهوم با یکدیگر و تأثیر متقابل آن بر روی هم پرداخته شود.

 

نقش سایبردیپلماسی در ارتقای سطح بازدارندگی کشورها

همان‌گونه که مردم در جوامع مختلف طی سالیان اخیر از رسانه‌های سنتی مانند نشریات به رسانه‌های دیجیتال و مجازی تغییر جهت داده‌اند، مفهوم بازدارندگی هم با تحول معنای عمیقی روبه‌رو شده است. اگر قبلاً بازدارندگی صرفاً در عرصه‌های نظامی‌امنیتی میان دولت‌ها دیده می‌شد، امروزه در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات و نقش رسانه‌های دیجیتال[4] در اوقات فراغت شهروندان، بازدارندگی به این عرصه نیز ورود یافته است. با توجه به این تغییرات فرهنگی‌اجتماعی، سایبردیپلماسی به وسیله روش‌ها و شگردهای خود که همانا جانمایی و نقش‌آفرینی دیپلماسی عمومی در فضای مجازی است، نقش مهمی در پیشبرد سطح بازدارندگی کشورها دارد. یک دولت با انتشار ترکیبی از قدرت سخت و نرم؛ یا چنان‌که جوزف نای بیان می‌دارد قدرت هوشمند[5]؛ می‌تواند در فضای سایبری به دو هدف دست یابد.

• بازداشتن دولت‌های رقیب و مخالف از نقشه‌های خرابکارانه‌شان
• افزایش منزلت دولت در محیط بین‌الملل

در خصوص بازدارندگی سایبردیپلماسی باید آن را مصونیت‌بخشی شهروندان کشور از کارزارهای تبلیغاتی دشمنانش در رسانه‌های اجتماعی نامید. در مقایسه سطح بازدارندگی نیروهای مسلح با سایبردیپلماسی، گزینه دوم به مراتب مقرون‌به‌صرفه‌تر است. زیرا اولاً مستلزم هزینه‌های گزاف مادی و انسانی نیست. ثانیاً برخلاف گزینه نظامی، بُعد زمان و مکان در آن مطرح نیست. بنابراین سایبردیپلماسی با هزینه‌های اقتصادی بسیار کمتر می‌تواند سطح مطلوبی از بازدارندگی را محقق نماید.

برای مثال تلفیق مراسم تشییع پیکر شهید سردار سلیمانی[6] به عنوان یک قدرت نرم و حمله به پایگاه عین‌الاسد[7] به مثابه قدرت سخت باعث به وجود آمدن یک قدرت هوشمند بسیار موثر و کارا برای جمهوری اسلامی ایران گردید[8]. به گونه‌ای که باعث بهت و حیرت مقامات آمریکایی شد.

بازدارندگی در سایبردیپلماسی در دو سطح تجلی پیدا کرده است. بازدارندگی به مفهوم قدرت نرم و بازدارندگی به مفهوم امنیت سایبری[9]. امروزه 25 کشور با تشکیل دپارتمان سایبردیپلماسی در وزارت خارجه در حال تلاش برای نقش‌آفرینی در امنیت بین‌المللی و تحقق بازدارندگی از طریق مبارزه با جرایم سایبری هستند[10]. در ادامه این دو حوزه تبیین می‌شود.

 

سایبردیپلماسی به مثابه قدرت نرم

در این زمینه چین و آمریکا دو کشور پیشگام هستند. دولت چین از 1999 اقدام به تأسیس اداره دیپلماسی عمومی در وزارت امور خارجه نمود و از میانه دهه اول سده 2000 میلادی، رسماً وارد فضای سایبری گردید. امروزه مدیریت واحد تمامی صفحات اجتماعی وابسته به دولت چین، به عهده این اداره می­باشد. همچنین مدیریت وب‌سایت وزارت امور خارجه و نمایندگی‌های این کشور در اقصی‌نقاط دنیا توسط این مرکز انجام می­شود. هدف از تأسیس این مرکز، تبیین مواضع سیاست خارجی چین برای افکار عمومی دنیا و ترویج جذابیت­های گردشگری چین مانند هنرهای رزمی مدرسه شائولین در صفحات اجتماعی وابسته می­باشد.

 

 

علاوه بر این، وزارت امور خارجه اقدام به انجام مصاحبه مستقیم آنلاین با مردم چین نموده تا نظرات آن‌ها را به دستگاه دیپلماسی چین ارائه نماید. یکی از مؤثرترین این برنامه‌ها «اجازه دهید درباره دیپلماسی صحبت کنیم» می‌باشد که توسط دفتر دیپلماسی عمومی به‌طور منظم برگزار می‌شود. این برنامه از 2012 تا 2013 بیش از یازده بار برگزار شد. مدیران بخش‌های مختلف وزارت خارجه چین از طریق این برنامه صحبت‌های شهروندان را شنیده و به پرسش‌های آن‌ها پاسخ می‌دهند[11].

سطح دوم دیپلماسی سایبری چین توسط ادارات دولتی چین کنترل می‌شود و رسانه‌های رسمی چین مثل شین‌هوا به بیان مواضع دولت می‌پردازند. از سوی دیگر، سایبردیپلماسی تلاش می‌نماید تا فرهنگ و تاریخ این کشور را به افکار عمومی دنیا معرفی نماید. مثلاً صفحه اجتماعی شبکه «چاینا دیلی[12]» اقدام به معرفی هنر رزمی چینی و معابد چوبی این کشور نموده است. دولت چین در حال توجه بیشتر به تصویرسازی سیاست خارجی خود در فضای مجازی است. با این حال، بهبود دیپلماسی سایبری چین بستگی به توسعه و مشارکت مرتبط با جامعه مدنی و ترویج حکمرانی خوب در امور داخلی دارد[13].

دولت آمریکا نیز از 2011 با تشکیل دپارتمان سایبردیپلماسی در وزارت امور خارجه اقدام به فعالیت در فضای سایبری نمود. ازجمله وظایف این دپارتمان می­توان به تشکیل اتاق فکر و ارائه مشاوره به وزیر خارجه، مدیریت وب‌سایت وزارت امور خارجه و نمایندگی­های آمریکا در سراسر جهان، ایجاد و راه‌اندازی شبکه­های اجتماعی نظیر فیس بوک، یوتیوب^[14]، توئیتر، فیلکر^[15] و مای‌اسپیس^[16]، راه‌اندازی برنامه­ای به نام نسخه دوم جامعه مدنی با هدف ارتباط‌گیری با نیروهای اپوزیسیون کشورهای رقیب آمریکا نظیر ایران، روسیه و چین مانند راه‌اندازی سفارت مجازی آمریکا در تهران با زبان پیش‌فرض فارسی اشاره نمود. به‌طورکلی هدف آمریکا از تأسیس این اداره، انجام فعالیت واحد و منسجم دیپلماسی عمومی در فضای سایبری است.[17]

 

سایبردیپلماسی به مثابه امنیت سایبری

در حوزه بازدارندگی به مثابه امنیت سایبر دولت‌ها با الگوسازی و تعریف استانداردهای سایبردیپلماسی، هنجارهای مطلوب خود را تعیین می‌کنند تا وضعیت مطلوب خود را ایجاد کنند و کمترین آسیب‌پذیری را از این ناحیه متحمل شوند. در این حوزه نیز دولت چین یک قدرت برتر است. فوریه 2014 شی‌جین‌پینگ[18] رئیس‌جمهور راهبرد دولت چین برای تبدیل‌شدن به یک قدرت سایبری را اعلام کرد. دامنه‌های جهانی این برنامه توسعه‌طلبانه در اولین کنفرانس جهانی اینترنت در نزدیکی شانگهای، به نمایش گذاشته شد. کنترل اینترنت به‌عنوان نقطه تمرکز اصلی سایبردیپلماسی با هدف مقابله با تروریسم تلقی شده است. در این راستا چین در پی همکاری فزاینده با دیگر دولت‌ها از جمله روسیه به منظور گشایش کانال‌های جدید گفت‌وگو درباره طرح‌های مشترک در مقابله با تروریسم است. برای نمونه به دنبال طرح‌های امنیت سایبری چندجانبه با سازمان پیمان همکاری شانگهای[19]، سازمان همکاری اوراسیایی[20] و انجمن مبارزه با تروریسم[21] است[22].

سپتامبر 2014 وانگ‌یی[23] وزیر خارجه چین طی اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل، مذاکرات متعددی برای اتخاذ یک برنامه واحد در امنیت سایبری صورت داد و روشن ساخت که این رویه را ادامه خواهد داد تا این طرح را تبدیل به مبنایی برای ساخت یک اجماع بین‌المللی نماید. در ژوئن 2014 چین ائتلافی از هشت کشور را به دنبال قطعنامه شورای حقوق بشر در مورد حقوق متعادل‌تر آنلاین[24]، با تأکید بر اینکه چگونه از اینترنت برای ترویج دیدگاه‌های نفرت‌آور و افراطی استفاده می‌شود، تشکیل داد[25].

در واقع این قطعنامه اشعار به این نکته دارد که فضای اینترنت نباید بستری برای ترویج اندیشه‌های خشونت‌بار و نفرت‌انگیز مانند تروریسم و نژادپرستی شود. چراکه سرعت انتقال اطلاعات که از طریق فضای اینترنت صورت می‌پذیرد، می‌تواند باعث تسریع فوق‌العاده در جریان جا به جایی و دست‌به‌دست شدن این افکار و عقاید شود. بنابراین کاملاً ضروری است که باید به‌منظور جلوگیری از این وضعیت، اقدامات ویژه‌ای انجام شود.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

از سوی دیگر با وجود افشار عملیات جاسوسی سایبری چین در سال 2014، چین در ماه سپتامبر همان سال، با صدور بیانیه‌ای محکم در شورای حقوق بشر ضمن محکومیت حمله به حاکمیت دولت از طریق برنامه‌های نظارت جمعی بر فضای دیجیتال و تکرار خواسته‌های خود برای ایجاد یک الگوی رفتاری برای دولت‌ها گردید.[26]

این وضعیت بیانگر آن است که کشورهای مختلف علاوه بر اینکه به دنبال تأمین حداکثری بازدارندگی خود حتی از طریق عملیات خرابکارانه سایبری هستند، از ظرفیت دیپلماسی چندجانبه در سطح جهانی و فرا حاکمیتی نظیر سازمان ملل غافل نیستند.

همچنین دولت‌های مختلف سعی می‌کنند با برقراری همکاری با یکدیگر نقاط قوت خود را تقویت و نقاط ضعف را برطرف کنند. همکاری چین و آمریکا در این خصوص؛ نمونه قابل ذکری است. آمریکا و چین توافق امنیت سایبری عمده‌ای را طی دیدار رئیس‌جمهور چین از واشنگتن در 25 سپتامبر 2014 به امضا رساندند. در این قرارداد به برخی از تعهدات و مکانیزم اجرای روابط آمریکا و چین در زمینه امنیت سایبری به خوبی اشاره شده است. توافق دو طرف شامل همکاری به‌منظور جلوگیری از جرایم اینترنتی است. ازجمله مفاد این سازوکار می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• برگزاری سالانه دو بار ملاقات بین مقامات مربوطه
• ارائه پاسخ به‌هنگام در زمان درخواست اطلاعات هر طرف درباره جرائم سایبری
• سطح بالای گفت‌وگوی مشترک در خصوص جرایم سایبری
• خودداری از انجام یا حمایت از جاسوسی سایبری یا تجاری
• ترویج هنجارهای مناسب رفتاری در فضای مجازی

مدتی بعد اولین جلسه مذاکرات سطح عالی این دو در خصوص جرایم سایبری و مسائل مربوطه اول دسامبر 2014 در واشنگتن صورت پذیرفت و طرفین توافق کردند مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های زیر را اجرا کنند.

• چگونگی درخواست کمک و ارائه پاسخ در جرایم اینترنتی
• توسعه دامنه، اهداف و سازوکار خط تلفن مشترک
• سناریوهای حفاظت از شبکه به‌منظور تعمیق درک متقابل طرفین از یکدیگر و فرایندها و روش‌های جاری
• توافق برای توسعه بیشتر همکاری در مورد جرائم اینترنتی از جمله سرقت اسرار تجاری[27]

توافق امنیت سایبری آمریکا و چین تصویری از سایبردیپلماسی نشان می‌دهد که طبق آن ابزارهای دیپلماسی سنتی برای رسیدگی به امنیت و جرایم سایبری مورد استفاده قرار می‌گیرد[28].

 

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

ارتقای بازدارندگی توسط سایبردیپلماسی

سایبردیپلماسی نوعی دیپلماسی اقناعی مبتنی بر محیط هوشمند رسانه‌ای را که بسیار ضروری است، امکان‌پذیر می‌نماید و به طرز تأثیرگذاری موجب ارتقای سطح بازدارندگی دولت‌ها می‌شود. زیرا

• از بحران‌ها جلوگیری می‌کند
• اعتمادسازی می‌کند
• به ایجاد اتحاد می‌انجامد
• اولین خط دفاعی را پایه‌گذاری می‌کند
• بهترین تصویر را برای سیاست خارجی تبلیغ می‌کند
• یک محیط بین‌المللی باثبات و امن‌تر پدید می‌آورد

در واقع این سنخ از دیپلماسی، با اینکه جایگزین کارکرد نیروهای مسلح نیست، اما به مکمل غیرقابل‌اجتنابی برای آن تبدیل‌شده است[29]. این سیاست به‌طور روزافزون جایگاه مهم‌تری در دستور کار جلسات امنیت ملی و بین‌المللی دولت‌ها به خود اختصاص می‌دهد. در وضعیت جدید، شفافیت و پاسخ‌گویی به افکار عمومی خارج از مرزها،  از جمله عمده توفیق‌ها در بخش سیاست‌های امنیتی هستند. در محیط مجازی امروز، فضای فکری برای آحاد جامعه باز است. دامنه‌های نفوذ و تأثیرگذاری می‌تواند بدون ابزار سخت‌افزاری، اما فارغ از کاهش اهمیت راهبردی آن‌ها، انجام شوند[30].

 

نتیجه‌گیری

امروزه با توجه به اینکه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش بی‌بدیلی در زندگی مردم پیدا کرده‌اند، این ضرورت برای دولت‌ها به وجود آمده که از سایبردیپلماسی به عنوان یک اهرم برای تحقق بازدارندگی خود در مقابل سایر دولت‌ها و یا گروه‌های رقیب خود بهره ببرند. تحقق بازدارندگی به‌وسیله سایبردیپلماسی هزینه‌های کمتری نسبت به بازدارندگی نظامی دارد. اکنون بسیاری از دولت‌ها در حال اجرای بازدارندگی خود در دو سطح قدرت نرم و امنیت سایبری هستند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

در سطح اول کشورها به دنبال ساختن چهره‌ای موجه از خود نزد افکار عمومی سایر جوامع و مشارکت‌جویی مردم و گروه‌های غیردولتی در پروژه سایبردیپلماسی هستند. در واقع سایبردیپلماسی به عنوان شاخه‌ای از دیپلماسی عمومی مورد نیاز دولت است. اما در فرایند اجرای آن، جامعه مدنی باید بخش عمده‌ای را به عهده بگیرد. زیرا عموماً دولت‌ها در بیان مواضع خود ضعیف می‌باشند. در مقابل سازمان‌های غیردولتی می‌توانند به‌عنوان بازیگران مناسب‌تری در راه اجرای دیپلماسی عمومی در نظر گرفته‌ شوند.

در سطح دوم دولت‌ها به‌منظور جلوگیری از آسیب‌های فضای سایبری مانند جاسوسی و خرابکاری‌های سایبری در حال تلاش برای تعریف هنجارها و استانداردهای مطلوب خود در همکاری با یکدیگر و سازمان‌های فراحاکمیتی مانند سازمان ملل و سازمان‌های بین‌المللی مانند پیمان همکاری شانگهای هستند.

 

منابع و پی نوشت

[1] زابلی زاده، اردشیر، وهاب پور، پیمان، «قدرت بازدارندپی در فضای سایبر»، فصلنامه رسانه و فرهنگ، بهار و تابستان 1397، شماره 15، ص 66.

[2] Cyber Diplomacy

[3]  بنی هاشمی، سید سعید، سایبر دیپلماسی، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه، 1397، ص 25

[4] Digital

[5] جوزف اس نای، «آینده قدرت»، ترجمه احمد عزیزی، تهران: نشر نی، چاپ اول، ص 120

[6] Julia Conley, staff writer, ‘Sea of Endless People’ Mourns Soleimani Across Iran, Vowing Trump Will Be Held Accountable for Assassination, 06/01/2020,

https://www.commondreams.org/news/2020/01/06/sea-endless-people-mourns-soleimani-across-iran-vowing-trump-will-be-held

[7] Iran attack: US troops targeted with ballistic missiles, 08/01/2020, https://www.bbc.com/news/world-middle-east-51028954

[8] TOM NICHOLS, Iran’s Smart Strategy, 10/01/2020, https://www.defenseone.com/ideas/2020/01/irans-smart-strategy/162379/

[9] بنی هاشمی، سید سعید، سایبر دیپلماسی، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه، 1397، ص 130

[10] CHRIS PAINTER, June 2018, https://www.afsa.org/diplomacy-cyberspace

[11] Wang, Weijin, Analysis on chaina,s Cyber Diplomatic, 2014, Pdf

[12] China Daily

[13] Ibid

[14] You Tube

[15] Filcker

[16] My Space

[17] بنی هاشمی، سید سعید، سایبر دیپلماسی، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه، 1397، ص 90

[18] Xi Jinping

[19] Shanghai Cooperation Treaty Organization

[20] Eurasian Cooperation Organization

[21] Anti-Terrorism Association

[22] بنی هاشمی، سید سعید، سایبر دیپلماسی، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه، 1397، چاپ اول،  ص 105

[23] Wang Yi

[24] On Line

[25] Sonya Sceats, China is showing its readiness to make and not just take international rules, 15/01/2015, https://www.chathamhouse.org/expert/comment/china-s-cyber-diplomacy-taste-law-come

[26] Sonya Sceats, China’s Cyber Diplomacy: a Taste of Law to Come?, https://thediplomat.com/2015/01/chinas-cyber-diplomacy-a-taste-of-law-to-come/

[27] Franz-Stefan Gady, What Does 2016 Hold for China-US Relations in Cyberspace? 29/01/2016, https://thediplomat.com/2016/01/what-does-2016-hold-for-china-us-relations-in-cyberspace/

[28] Thomas Renard, US-China cybersecurity agreement: a good case of cyber diplomacy, 01/10/2015, http://www.egmontinstitute.be/us-china-cybersecurity-agreement-a-good-case-of-cyber-diplomacy/

[29] خرازی آذر، رها، «سایبر دیپلماسی در محیط هوشمند نوین رسانه‌ای»، فصلنامه رسانه، بهار 1392، شماره 90، ص 64.

[30] همان