اندیشکده راهبردی تبیین- سال 1398 منطقه غرب آسیا همچون بسیاری از مناطق دنیا، پرالتهاب و پرتنش بود. در این میان اما عراق را می‌توان پیشانی تحولات این منطقه دانست. جدا از معضلات داخلی که در جامعه متکثر عراق، چندان تازه نبود، سال 98 قرین اعتراضات گسترده استان‌های شیعه‌نشین به عملکرد نظام سیاسی شد. گسترش خشونت، کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از شهروندان و نافرمانی مدنی از مهم‌ترین رویدادهای عراق بود که باعث استعفای عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر این کشور نیز شد.
این اما پایان سال پرتنش عراق نبود. ماه‌های پایانی سال نیز عراق روزهای ملتهبی را گذراند که می‌توان به ترور فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نائب رئیس هیئت حشدالشعبی و جمعی از همراهان آن‌ها در فرودگاه بغداد اشاره کرد که البته پاسخ موشکی ایران به پایگاه عین‌الاسد را به همراه داشت. حملات مکرر رژیم صهیونیستی به خاک عراق و نقض حاکمیت این کشور نیز ازجمله رویدادهای مهم سال گذشته بود.
دشواریِ ساختِ دولت در عراق
از منظر تئوریک و فارغ از تحولات سال گذشته عراق، این واقعیت غیرقابل انکار به نظر می‌رسد که فروپاشی، شکست و تضعیف یک دولت در مرزهای سرزمینی‌اش، احتمالاً آن کشور را تا آینده غیرقابل پیش‌بینی، درگیر بی‌ثباتی و ناآرامی خواهد ساخت. به عبارت دیگر هنگامی که دولت مرکزی در یک محدوده سرزمینی، حاکمیت خود را به هر دلیل و با هر عنوانی از دست داده و فرومی‌پاشد، ساخت دولت جدید چندان آسان نیست. به‌ویژه در جوامعی که مختصات اجتماعی ناهنگونی دارند. زیرا فردای سرنگونی ساختار پیشین، مطلوبیت‌ها و اهداف متعارض ظهور و بروز می‌یابد.
وضعیت عراق پس از حمله نظامی آمریکا در سال 2003 و به دنبال آن فروپاشی نظام سیاسی را در همین چارچوب می‌توان ارزیابی کرد. دولت مرکزی عراق با مداخله خارجی سقوط کرد. از این‌رو بدیهی به نظر می‌رسید که این کشور دوره‌ای طولانی از بی‌ثباتی و ناآرامی را پیش رو داشته باشد. زیرا صرف تدوین قانون اساسی و برگزاری انتخابات، نمی‌تواند ثبات را تضمین کند. از این‌رو عراق به دلیل ازدست دادن شاکله دولت در سال‌های اخیر همواره در معرض منازعات قرار داشته است.
با این حال، پس از اعلام شکست داعش در دسامبر 2017، به نظر می‌رسید وضعیت عراق به سمت ثبات و بازسازی حرکت کند. اعتراضات ماه‌های اخیر اما این فرضیه را رد کرد. با این وجود، ناآرامی‌ها و بی‌ثباتی‌های ماه‌های پایانی سال 1398، یک تفاوت عمده با وضعیت سال‌های حضور داعش در عراق داشت و آن اوج‌گیری منازعه ایران و آمریکا در منطقه بود. به عبارت دیگر اگرچه در سال‌های حضور داعش در عراق، مبارزه با آن را تاحدودی می‌توان فصل مشترک سیاست‌ورزی تهران و واشنگتن در عراق ارزیابی کرد، اما حداقل از آغاز ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا و خروج این کشور از برجام و به دنبال آن کارزار فشار حداکثری علیه ایران، منازعه ایران و آمریکا به سطح بالایی از تنش‌زایی رسید. نتیجه این منازعه در عراق نیز دیده شد که ترور فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در خاک این کشور و به دنبال آن، پاسخ موشکی ایران، می‌تواند نشانه آشکار آن باشد. بنابراین به نظر می‌رسد بستر اعتراضات و بی‌ثباتی در عراق، ناتوانی در ساخت دولت به معنای مدرن آن بود که البته این بستر همچنان پابرجاست؛ اگرچه افزایش تنش‌های منطقه‌ای، بر میزان بی‌ثباتی افزود.
پویش‌های سیاست داخلی
علاوه بر اثرپذیری عراق از تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، پویش‌های سیاست داخلی نیز در این کشور، پیچیده بود. در ماه‌های اخیر، اگرچه حدود 20 کشور دنیا، اعتراضات مدنی را تجربه کردند، اما نمونه عراق متمایز از آن‌ها بود. اعتراضات عراق که تا لحظه نگارش این متن بیش از چهار ماه از آغاز آن می‌گذرد، با رهبری غیرمتمرکز و نقش‌آفرینی بازیگران متعدد همراه بوده و تاکنون نیز صدای واحدی از آن شنیده نمی‌شود. آمارهای مختلفی از کشته شدن صدها نفر از شهروندان و نیروهای امنیتی منتشرشده و تاکنون نیز درباره عامل حمله به معترضان، اطلاعات معتبری از سوی حکومت اعلام نشده است.
در اعتراضات ماه‌های اخیر اگرچه کردها و اهل سنت حضوری نداشتند، اما زمزمه‌های تلاش برخی جریان‌های داخلی و حامیان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای آن‌ها نشان می‌دهد آینده عراق شاید همین یکپارچگی سرزمینی را نیز نداشته باشد؛ هرچند که چنین طرحی مخالفان فراوانی نیز دارد. مهم‌ترین چهره اعتراضات ماه‌های اخیر عراق، «همان همیشگی» بود؛ سید مقتدی صدر. این‌بار اما در کنار خود، رقبایی در التحریر و بیرون آن داشت که باعث می‌شد مدیریت اعتراضات گاهی دست به دست شود. چه‌اینکه راهپیمایی گسترده مردمی برای اخراج نیروهای آمریکایی نیز به دعوت وی صورت گرفت.
معرفی توفیق علاوی به عنوان نخست‌وزیر عراق که با حمایت مقتدی صدر و توافق با ائتلاف فتح انجام شد، برگ دیگری از تحولات سیاست داخلی عراق بود. علاوی علاوه بر اینکه حمایت اجماعی معترضان را به دنبال ندارد، در بین احزاب و گروه‌های سیاسی نیز مخالفانی دارد. هرچند که موافقان امروز به‌ویژه صدر نیز بعید نیست در مدت کوتاهی به صف مخالفان بپیوندند. از این‌رو باید به انتظار نشست که آیا علاوی می‌تواند پایه‌های لرزان نخست‌وزیری خود را تقویت کند یا شرایط به گونه دیگری رقم خواهد خورد.
رویداد مهم دیگری که در سال 1398 در عراق به وقوع پیوست، موضوع اخراج نیروهای آمریکایی از عراق بود. با وجود رأی نه‌چندان قاطع پارلمان عراق به این طرح اما به نظر می‌رسد موانع و البته آسیب‌های اجرای آن فراوان است؛ هرچند که به‌ویژه پس از ترور فرمانده نیروی قدس سپاه، بعید است واشنگتن، آرامش گذشته را در خاک عراق داشته باشد. با این وجود باید به انتظار مواجهه حشدالشعبی و البته دولت آمریکا با این خواسته مردم و جریان‌های سیاسی نشست.
فهرست مقالات
بنابراین در سالی که گذشت، روندها و رویدادهای متعددی در سیاست داخلی عراق به وجود آمد که تحلیل و ارزیابی آن‌ها واجد اهمیت بوده و هست که بخشی از آن‌ها به صورت خلاصه مورد اشاره قرار گرفت. به همین منظور، اندیشکده راهبردی تبیین با نگارش مقالات و یادداشت‌های متعدد در زمینه‌های مذکور و سایر موضوعات روز جامعه عراق، تلاش کرد تا تصویری همه‌جانبه، موشکافانه و واقع‌گرایانه از تحولات این کشور ارائه دهد. در زیر فهرست مقالات منتشرشده در سال 1398 به همراه پیوند دسترسی به آن‌ها آمده است و در پایان نیز سه عنوان از مقالاتی که از منظر اهمیت موضوع، پردازش و استقبال مخاطبان مهم بوده، معرفی می‌شود.
نقش‌آفرینی اقتصادی عربستان در عراق؛ اهداف و پیامدها
اختلافات داخلی در عراق؛ چرا کابینه عبدالمهدی تکمیل نشده است؟
اختلافات داخلی در عراق؛ چرا کابینه عبدالمهدی تکمیل نشده است؟
امکان سنجی اقلیم شدن استان بصره
منطق سیاست خارجی عراق در دوران پساداعش
نقش‌آفرینی اقتصادی ترکیه در عراق؛ فرصت‌ها و چالش‌ها، اهداف و پیامدها
نقش‌آفرینی اقتصادی ترکیه در عراق؛ فرصت‌ها و چالش‌ها، اهداف و پیامدها
اختلاف در جریان‌های عراقی؛ بازگشت به نقطه صفر؟
زمینه‌های فشار فزاینده آمریکا به عراق برای مقابله با ایران؛ ابعاد و دلایل
زمینه‌های فشار فزاینده آمریکا به عراق برای مقابله با ایران؛ ابعاد و دلایل
آیا تصمیم جدید نخست‌وزیر عراق به معنای انحلال حشدالشعبی است؟
آیا تصمیم جدید نخست‌وزیر عراق به معنای انحلال حشدالشعبی است؟
حضور نظامی ترکیه در شمال عراق؛ انگیزه‌ها و پیامدها
دستورالعمل نخست‌وزیر عراق درباره حشدالشعبی؛ ابعاد و پیامدها
حمله احتمالی رژیم صهیونیستی به پایگاه آمرلی عراق؛ اهداف و پیامدها
حمله احتمالی رژیم صهیونیستی به پایگاه آمرلی عراق؛ اهداف و پیامدها
دولت جدید اقلیم کردستان؛ مسائل و چالش‌ها
خط لوله نفت عراق- اردن؛ اهداف و پیامدها
حملات به عراق و لبنان؛ راهبرد نظامی جدید رژیم صهیونیستی
ایران و ارتباطات اربعینی؛ اهداف و الزامات
بررسی مقایسه‌ای واکنش عراق و لبنان به حملات رژیم صهیونیستی
اعتراضات در عراق؛ زمینه‌ها و پیامدها
اعتراضات در عراق؛ مواضع و مطلوبیت‌های جریان‌های داخلی
بازنگری در قانون اساسی عراق؛ امکان؛ مواضع و پیامدها
سیاست‌ورزی مرجعیت نجف در اعتراضات اخیر عراق؛ چگونگی و چرایی
تأملی بر تلاش برای خروج نظامی آمریکا از عراق
مقالات برگزیده
یکی از مهم‌ترین خطوط تحلیلی درباره تحولات سال گذشته عراق، ریشه‌شناسی و ارزیابی اعتراضات داخلی در استان‌های شیعه‌نشین این کشور بود و به همین منظور، مقاله «اعتراضات در عراق؛ زمینه‌ها و پیامدها» از سوی اندیشکده تبیین، نگاشته و منتشر شد. نویسنده این مقاله، فساد، بیکاری و فرصت‌طلبی جناح‌های سیاسی مطرود و موجود را بخشی از دلایل اعتراضات در عراق دانسته و سپس به بررسی نقش آمریکا، عربستان و رژیم صهیونیستی در این تظاهرات می‌پردازد. از دیدگاه نویسنده اعتراضات عراق با توجه به بافتار متکثر و گاه متناقض خود، گرایشات ضد ایرانی کم رمقی در خود دارد که البته به معنای نبود گرایش حامی مقاومتی در آن نیست. در بخش پایانی مقاله نیز به پیامدهای اعتراضات عراق بر جایگاه ایران در این کشور اشاره شده و بر این نکته تأکید شده است که ایران نه تنها در بیت شیعی، بلکه در بیت سنی و کرد هم با بازیگران فعال، روابط عمدتاً حسنه‌ای دارد و تغییر قانون انتخابات، انتخابات زودهنگام، برکناری نخست‌وزیر و حتی تغییر سیستم سیاسی باعث کاهش نفوذ ایران نمی‌شود.
یکی دیگر از مقاله‌های مهمی که سال 98 در راستای فهم عمیق‌تر تحولات عراق از سوی اندیشکده تبیین منتشر شد، «بازنگری در قانون اساسی عراق؛ امکان؛ مواضع و پیامدها» بود. نویسنده در این مقاله، پس از بررسی چالش‌ها و نقاط مناقشه‌برانگیز قانون اساسی فعلی عراق، به ارزیابی رویکرد جریان‌های مختلف به موضوع بازنگری قانون اساسی این کشور می‌پردازد. نویسنده همچنین ضمن امکان‌سنجی بازنگری در قانون اساسی عراق، اختلاف بر سر تفسیر مواد ۱۴۲ و ۱۲۶ این قانون را مورد مداقه قرار می‌دهد و البته معتقد است چگونگی و ترکیب کمیسیون قانون اساسی نشان می‌دهد که احتمالاً نباید انتظار اصلاحاتی اساسی از این کمیسیون داشت.
علاوه بر موضوعات مذکور، اندیشکده تبیین در سال 98 به مسئله مهم قرارداد انتقال نفت از عراق به اردن نیز پرداخت؛ خط لوله‌ای که تصمیم ساخت آن از دهه ۸۰ میلادی مطرح شده بود، اما به دلیل سهم‌خواهی ۷۰ میلیون دلاری رژیم صهیونیستی از آن متوقف ماند. «خط لوله نفت عراق- اردن؛ اهداف و پیامدها»، عنوان مقاله‌ای بود که پس از ارزیابی وضعیت فعلی خطوط نفت در عراق و اقلیم کردستان، موضوع انتقال نفت از بصره به بند عقبه اردن را بررسی کرده و ابعاد و زوایای مختلف آن ازجمله قیمت‌گذاری، مسیر، هزینه و ساخت و موارد دیگر را مورد مداقه قرار داه است. نویسنده همچنین به پیامدهای اجرای این طرح برای عراق، اردن و البته ایران نیز پرداخته است. مقاله مذکور، رویکردی انتقادی به تصمیم دولت عراق برای انتقال نفت به اردن دارد و معتقد است دولت باید اقدامات دیگری ازجمله تقویت مسیرهای فعلی انتقال نفت و تقویت بندر فاو و افزایش ظرفیت آن را در دستور کار قرار می‌داد.
نتیجه‌گیری
به هرروی عراق در سال 1398، کشور ناآرامی بود. برخی تحلیلگران روابط بینالملل معتقدند خصلت سیاست بینالملل در دوران گذاری که اکنون در حال تجربه آن هستیم، بازگشت به وضعیت پایدار و باثباتی است که هر کشوری در آن، به مختصات تاریخی خود بازمی‌گردد. از این منظر اگر تحولات عراق نگریسته شود، شاید تاریخ ناآرام این کشور درحال تکرار است. اما همچنان به نظر می‌رسد پرسش‌های مهی وجود دارد که باید درباره آن اندیشید: آیا ساخت دولت در عراق، قوام می‌یابد؟ آیا منازعه طولانی‌شده در عراق، از وضعیت «مدیریت[1]» به وضعیت «دگرگون‌سازی[2]» حرکت خواهد کرد؟ آیا عراق خواهد توانست سیاست خارجی متوازن را در منطقه پرتنش غرب آسیا دنبال کند؟ این‌ها و شاید ده‌ها پرسش دیگر را شاید بتوان درباره آینده عراق مطرح کرد. آنچه می‌توان با احتمال بیشتری از آن سخن گفت این است که ساخت دولت در عراق، مسیر دشواری خواهد داشت و بازتولید بی‌ثباتی در آن، چندان دور از ذهن نیست.
پی نوشت
[1] Conflict management
[2] Conflict transformation
