ظرف دو دهه گذشته مسأله عضویت اوکراین و گرجستان هم در رسانه‌های بین‌المللی و محافل آکادمیک مطرح شده و هم درون ناتو مورد ارزیابی قرار گرفته است. اما هیچ‌کدام منجر به عضویت این دو کشور در ناتو نشده است. زیرا روسیه علی‌رغم همکاری‌های گوناگون با ناتو پس از جنگ سرد، عضویت گرجستان و اوکراین را به عنوان خط قرمز سیاست خارجی خود تعریف کرده است. در این یادداشت پژوهشی تلاش می‌شود علاوه بر بررسی روند عضویت گرجستان و اوکراین در ناتو، دلایل و اقدام‌های روسیه در خصوص مخالفت با عضویت این دو کشور در ناتو ارزیابی شود.

 

ملاحظات استراتژیک ذی‌نفعان

گرجستان و اوکراین درصدد برخورداری از پوشش امنیتی ماده ۵ منشور ناتو هستند. طبق این ماده، فلسفه تشکیل پیمان ناتو بر مبنای ایده دفاع دسته‌جمعی بوده و حمله به هریک از اعضای ناتو به مثابه حمله به تمامی اعضا می‌باشد. هدف این دو کشور نیز برخورداری از حمایت ناتو در زمان حمله احتمالی یک کشور ثالث به ویژه روسیه است[1]. زیرا گرجستان و اوکراین با در نظر داشتن تجربه حاکمیت روس‌ها چه تزارها و چه شوروی، در پی این هستند که با الحاق به ترتیبات امنیتی غرب، این احساس دیرینه ناامنی را برطرف نمایند[2]. ناکامی شوروی در تحقق مدینه فاضله‌ای که به مردم خود و جمهوری‌های اقماری‌اش وعده می‌داد، دلیل دیگر تمایل این کشورها برای الحاق به ناتو است. تمایل جوامع اروپای مرکزی و شرقی به مدل اجتماعی و اقتصادی غرب، از دوران جنگ سرد وجود داشته است. ناتو نیز از عوامل رشد اقتصادی اروپای غربی بوده است[3].

ناتو و آمریکا نیز پس از پایان جنگ سرد همواره در تلاش بوده‌اند تا دامنه این سازمان بین‌المللی را به سمت شرق گسترش دهند. ازجمله دلایل این  تمایل می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد[4]:

• تلاش برای ترویج ارزش‌ها و هنجارهای غربی مانند لیبرال‌دموکراسی
• تسلط بر مناطق استراتژیک جهان نظیر غرب آسیا، آسیای مرکزی، قفقاز و اروپای شرقی
• سلطه بر منابع اقتصادی و بازارهای مصرف این مناطق
• تحدید جغرافیای سیاسی روسیه و ممانعت از قدرت‌یابی مجدد این کشور

اما روسیه طی سال‌های اخیر به‌موازات قدرت‌یابی مجدد در محیط بین‌الملل پس از فروپاشی شوروی،‌ نشان داده به شدت نسبت به گسترش ناتو به شرق حساس است و جنس واکنش‌هایش در این خصوص متفاوت از موضع‌گیری دیپلماتیک در دور اول و دوم گسترش ناتو به شرق می‌باشد. روسیه به این نکته واقف است که الحاق گرجستان و اوکراین به ناتو، به معنی تکمیل محاصره روسیه توسط این سازمان می‌باشد. خاصه اینکه موقعیت جغرافیایی این دو کشور دارای اهمیت سوق‌الجیشی فراوانی می‌باشد[5].

 

 

روسیه تاکنون با ابزارهای مختلف با رویکرد جنگ ترکیبی شامل اقدام نظامی روسیه در ۲۰۰۸ علیه گرجستان، دخالت شبه‌نظامی در شرق اوکراین در ۲۰۱۴ و الحاق شبه‌جزیره کریمه اوکراین به روسیه، در پی اخلال در این روند بوده است[6]. این اقدام‌ها از آن رو مؤثر بوده که طبق بیانیه سپتامبر 1995 ناتو، چگونگی حل اختلافات قومی و ارضی یک دولت و به واقع حاکمیت سیاسی آن از جمله عوامل مؤثر در عضویت یک دولت در ناتو بوده و روسیه با نقض عامدانه استقلال این دولت‌ها در این روند تأثیر منفی نهاده است[7]. فاز روانی این نبرد شامل عملیات رسانه‌ای علیه افکار عمومی این کشورها و فاز سیاسی آن شامل حمایت از احزاب و سیاستمداران سمپاتیک روسیه در مقابل احزاب مخالف روسیه است[8].

جناح کلاسیک ناتو مانند فرانسه و آلمان نیز به دلیل وابستگی اروپای غربی به گاز روسیه و عدم تحریک روسیه به نظامی‌گرایی بیشتر تمایلی به تحریک حساسیت روسیه در این خصوص ندارند[9]. اما جمهوری‌های سابق شوروی که اکنون عضو ناتو هستند، در زمره حامیان الحاق آن‌ها به ناتو هستند.

 

ملاحظات ایران

اگر گرجستان و اوکراین به ناتو ملحق شوند، حلقه محاصره ناتو در اطراف دور و نزدیک ایران، به ویژه با توجه به عضویت ترکیه در ناتو و حضور این نیرو در افغانستان و آذربایجان، تنگ‌تر شده و می‌تواند پایگاه‌های جدیدی برای اقدام احتمالی علیه ایران به دست آورد. استراتژی سد نفوذ یا کمربند امنیتی ناتو، تهدیدی برای امنیت ملی ایران تعبیر می‌گردد.  ایران به قفقاز جنوبی به‌عنوان حاشیه امنیتی خود نگریسته و امنیت این منطقه را امنیت خود تلقی نموده است. لذا گسترش ناتو به سمت شرق، امنیت ملی و حتی تمامیت ارضی ایران را با مخاطره جدی مواجه خواهد ساخت[10].

از منظر اقتصادی نیز گرچه گرجستان مرز مشترکی با ایران ندارد، اما نقش تعیین‌کننده‌ای به‌عنوان مسیر جایگزین ارتباطی ایران و اروپا دارد. گرجستان تنها دولت قفقاز است که به دریاهای آزاد دسترسی داشته و با اتصال به کریدور ایران می‌تواند به کانون حمل‌ونقل منطقه‌ای تبدیل شود[11]. حضور ناتو ضمن محروم کردن ایران از دسترسی به راه‌آهن قفقاز و دریای سیاه، سبب تسهیل حضور بیگانگان در مرزهای شمالی و مانع نقش‌آفرینی مؤثر ایران در منطقه می‌گردد. این نکته به ویژه در شرایط تحریم‌های اقتصادی غرب و اتکای ایران به فروش نفت، بسیاری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری در منطقه را نیز از ایران می‌گیرد.

بنابراین در صورت عضویت این دو دولت در ناتو، ایران باید چند اقدام را به شرح ذیل در دستور کار خود قرار دهد:

• تقویت روابط سیاسی و نظامی با کشورهایی نظیر روسیه و چین که از گسترش هرچه بیشتر ناتو به سمت شرق احساس خطر می‌کنند مانند عقد قراردادهای خرید تسلیحات سنگین پس از رفع تحریم در قطعنامه 2231 شورای امنیت در اکتبر 2020[12]
• تقویت روابط با کشورهای قفقاز و اروپای شرقی مانند ارمنستان و بلاروس که متقاضی عضویت در ناتو نیستند، جهت موازنه‌سازی قوا در مقابل گرجستان و اوکراین
• تقویت روابط با سازمان‌های منطقه‌ای و موازی ناتو مانند سازمان پیمان همکاری شانگهای جهت نوعی پیمان امنیت جمعی در جهت موازنه‌سازی هرچه بیشتر مقابل ناتو
• مشارکت در طرح‌های اقتصادی چین و روسیه مانند ابتکار کمربند و جاده چین، جهت ایجاد جایگزین برای کریدورهای گرجستان و اوکراین، در صورت عضویت آن‌ها در ناتو

 

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

وضعیت احتمالی در آینده

اوکراین امیدوار است در آینده نزدیک به ناتو بپیوندد. دسامبر ۲۰۱۹ دمیترو کولبا[13] معاون نخست‌وزیر اوکراین در امور ادغام با اروپا و یورو به عنوان اولین مقام رسمی دولت ولادیمیر زلنسکی[14] به واشنگتن سفر کرد. کولبا در همان زمان گفت پیوستن به ناتو و اتحادیه اروپا در میان درگیری‌های مداوم کشورش با روسیه بسیار مهم است. وی در این رابطه گفت که اگر ناتو واقعاً می‌خواهد علیه روسیه در دریای سیاه توازن استراتژیک ایجاد کند، نمی‌تواند بدون هماهنگی با اوکراین و گرجستان به این هدف دست یابد. زبیگنیو برژینسکی[15] در این زمینه معتقد بود:«اگر شما بگویید ما هرگز اجازه نمی‌دهیم که کشورهایی که مورد حمله روسیه قرار می‌گیرند به ناتو بپیوندند، این فقط یک دعوت از روسیه برای آغاز دشمنی‌ها است». راشل راللوئوس[16] مدیر سابق سیاست اروپا در پنتاگون شک دارد ناتو از دو کشور درگیر با روسیه دعوت به عضویت کند. اما او پیشنهاد می‌دهد این دو کشور بدون الحاق رسمی، با نهادهای اروپایی ارتباط برقرار کنند. مانند مدل نوردیک‌ها[17] یعنی سوئد و فنلاند که عضو ناتو نیستند. اما اینکه درگیری در شمال اروپا اتفاق بیافتد و شامل آن‌ها نشود، یا اینکه همسایگان نزدیک‌شان به آن‌ها کمک نکنند، بسیار بعید است[18].

 

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

جمع‌بندی

گرجستان و اوکراین بیش از بیست سال قبل با پیوستن به برنامه «مشارکت برای صلح» ناتو در زمره شرکای جهانی این سازمان قرارگرفته و از این بستر به‌عنوان فرصتی برای پیوستن به ناتو استفاده کرده‌اند. در طول پانزده سال گذشته این دو کشور بسیاری از مقدمات عضویت در ناتو را طی کرده‌اند. اما روسیه از 2008 با ترسیم الحاق گرجستان و اوکراین به‌عنوان خط قرمز سیاست خارجی خود و اتخاذ کنش تهاجمی در این رابطه مانع از تحقق این امر شده است. زیرا از شرایط داخلی ناتو برای پذیرش اعضای جدید، توانمندی آن‌ها به برقراری حد مناسبی از ثبات و استقلال سیاسی می‌باشد. به همین دلیل گرچه آمریکا و دبیر کل ناتو ینس استولنسبرگ در زمره حامیان عضویت آن‌ها می‌باشند، آلمان و فرانسه نیز نگران از تبعات تهاجمی‌تر شدن روسیه در این زمینه مخالف پیوستن گرجستان و اوکراین به ناتو هستند. باید توجه داشت که سیستم اخذ رأی ناتو در رابطه با پذیرش اعضای جدید بر اساس اتفاق آرا می‌باشد. در محافل آکادمیک و علمی کشورهای غربی و آمریکا نیز اختلاف‌نظر شدیدی در این زمینه وجود دارد. بنابراین با توجه به شواهد و قرائن فعلی، عضویت این دو دولت در ناتو در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

 

منابع

[1] حسن عسگری، چشم‌انداز و دورنمای الحاق گرجستان به ناتو و پیامدهای آن برای کشورهای منطقه، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 61، بهار 1387.

[2] مهدی کردی، «فرآیند گسترش ناتو به شرق، رهیافتی نوین از جنگ سرد جدید»، نشر فرهیختگان دانشگاه، تهران: 1395، ص 76.

[3] How did Nato Survive the Cold war? 2003, www.Nato.int/cps/en/natohg/Opininons-20526.htm?selected Locale=en.

[4] مهدی کردی، «فرآیند گسترش ناتو به شرق، رهیافتی نوین از جنگ سرد جدید»، نشر فرهیختگان دانشگاه، تهران: 1395، ص 81.

[5] Andrew Osborn Putin warns NATO against closer ties with Ukraine and Georgia, 19/07/2018

https://www.reuters.com/article/us-russia-nato-putin/putin-warns-nato-against-closer-ties-with-ukraine-and-georgia-idUSKBN1K92KA

[6] مهدی کردی، «فرآیند گسترش ناتو به شرق، رهیافتی نوین از جنگ سرد جدید»، نشر فرهیختگان دانشگاه، تهران: 1395، صص 227-259.

[7] Steven Pifer, NATO’s Ukraine Challenge, 13/06/2019

https://www.lawfareblog.com/natos-ukraine-challenge

[8] Ryan Bauer, Russia’s Soft Power Development in the 21^st Century

https://smallwarsjournal.com/jrnl/art/russia%E2%80%99s-soft-power-development-in-the-21st-century

[9] محمدرضا محمودی، «ناتو و چالش‌های عضویت گرجستان و اوکراین»، ماهنامه همشهری دیپلماتیک، شماره 25،  بهار 1387، ص 77.

[10] مصطفی قاسمی ، «مسئله عضویت اوکراین و گرجستان در ناتو و اثرات آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه انسان‌پژوهی دینی، شماره 15، بهار 1387.

[11] تفضلی، حسین، وطن‌دوست، مسعود، «عضویت جمهوری آذربایجان و گرجستان در ناتو و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی؛ شماره 13، بهار 1396.

[12] پایگاه خبری مشرق‌نیوز، « اعلام آمادگی روسیه برای آغاز مذاکرات فروش جنگ‌افزار به ایران»، 27/08/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.mashreghnews.ir/news/1011298/

[13] Dimitro Colba

[14] Vladimir Zelensky

[15] Zbigniew Brzezinski

[16] Rachel Ralleaus

[17] Nordic

[18] Aaron Mehta, Ukraine sees two paths for joining NATO. Will either work? 13/01/2020, https://www.defensenews.com/smr/nato-2020-defined/2020/01/13/ukraine-sees-two-paths-for-joining-nato-will-either-work/