اندیشکده راهبردی تبیین- ابعاد بین‌المللی برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران با فضاسازی منافقین پیرامون تأسیسات غنی‌سازی نطنز در تابستان 1381 کلید خورد. با فشار کشورهای غربی، ایران ابتدا مذاکراتی را با تروئیکای اروپایی و سپس با اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل به علاوه آلمان آغاز کرد که پس از فرازونشیب‌های فراوان به حصول توافق برجام در تابستان 1394 انجامید. ولی آمریکا بهار 1397 از این توافق خارج و تحریم‌های هسته‌ای بار دیگر اِعمال شد. اردیبهشت 1398 در سالگرد خروج آمریکا از برجام، در شرایطی که امیدها به اجرایی‌شدن اینستکس رنگ می‌باخت، ایران اولین گام کاهش تعهداتش در توافق هسته‌ای مبنی بر عدم فروش اورانیوم غنی‌شده و آب‌سنگین را اعلام کرد. با پایان مهلت دوماهه ایران به اروپا برای اجرایی‌شدن اینستکس، تیر 1398 گام دوم مبنی بر افزایش سطح خلوص اورانیوم غنی‌شده به بیش از 4% را اعلام نمود. گام سوم در شهریور 1398 با گازدهی به سانتریفیوژهای آی‌آر6 کلید خورد. با کاهش تعهدات ایران، اهمیت امنیتی برجام برای آمریکا روشن‌تر شد و ترامپ اعلام کرد حاضر است در اجلاس عمومی سازمان ملل بدون پیش‌شرط با دکتر روحانی دیدار کند. تروئیکای اروپایی نیز تلاش زیادی برای تحقق این ملاقات به عمل آورد ولی عدم اراده آمریکا بر رفع تحریم‌ها مانع چنین گفتگویی شد. به همین دلیل آبان 1398 گام چهارم مبنی بر تزریق گاز هگزافلوراید اورانیوم به سانتریفیوژها آغاز شد. هم‌چنان امیدی به برخی میانجیگرها مانند ژاپن و فرانسه می‌رفت که با شهادت سردار سلیمانی توسط نیروی تروریستی سنتکام، این امیدها به محاق رفت و بلافاصله پنجمین گام کاهش تعهدات مبنی بر لغو تمامی محدودیت‌های برجام به جز نظارت‌ها، به اجرا گذاشته شد که اتحادیه اروپا را ترغیب به فعال‌ساختن مکانیسم حل اختلاف کرد. اقدامی که تهدید ایران مبنی بر خروج از ان‌پی‌تی در صورت فعال‌شدن مکانیسم ماشه را در پی داشت.
در 1398 اندیشکده راهبردی تبیین 15 مقاله در خصوص تحولات مرتبط با برجام تولید کرده است. «ضرب‌الاجل دوماهه ایران و سرنوشت برجام» و «فاصله میان تعهدات برجامی و تعهدات اینستکسی» در خصوص عدم تحقق مطالبات ایران توسط اروپا به رشته تحریر درآمدند و چهار مقاله «پاسخ متقابل ایران به بدعهدی غرب در قالب خروج از برجام»، «مبانی حقوقی و سیاسی کاهش تعهدات برجامی»، «الزامات بازگشت آمریکا به جلسات برجامی» و «الزامات سیاست‌ورزی ایران در دوره‌ی سیاست صبر و انتظار آمریکا» به بررسی چرایی و چگونگی واکنش ایران پرداختند. «نگاهی به درخواست‌های مکرر دولت ترامپ برای مذاکره با ایران» به بررسی دلایل اهمیت مذاکره برای آمریکا پرداخت. مقالات «جایگاه سیاست ضد ایرانی آمریکا در جهان» و «گزینه‌های روی میز ترامپ» به تبیین تناقض سیاست‌های آمریکا در قبال ایران پرداختند. مقاله «چرا دیدار روحانی و ترامپ قابل‌تصور نیست؟» به تحلیل دلایل عدم تحقق مذاکره پرداخت. مقالات «نقش فرانسه در مذاکرات هسته‌ای» و «طرح چهار بندی ماکرون برای احیای مذاکرات برجامی» نیز تلاش نافرجام اروپایی‌ها در برقراری مذاکره ایران و آمریکا را بررسی کردند. مقالهای درباره «گام سوم»، مقالهای درباره «مطلوبیت‌های بازیگران منطقه‌ای» درباره برجام به و مقالهای نیز در تبیین «کارزار فشار حداکثری بر ایران» منتشر شد. در ادامه مهمترین مقالات پیرامون برجام در 1398 معرفی می‌شوند.
با تغییر استراتژی «صبر راهبردی» به «مقاومت حداکثری»، ایران سلسله‌اقداماتی در 5 گام برای کاهش تعهداتش در برجام در نظر گرفت. این یادداشت پژوهشی با تبیین بندهای 1 تا 3 پیوست شماره 2 برجام مبنی بر تعهدات اتحادیه اروپا و هم‌چنین بندهای 28 و 29 برجام مبنی بر اجرای توأم با حُسن نیت این توافق به نحوی که منافع اقتصادی ایران در آن لحاظ گردد، به بیان این نکته پرداخت که ایران مبتنی بر بند 26 برجام می‌تواند تعهداتش در قبال اتحادیه اروپا را کاهش دهد و طبق بند 36 حق دارد به واسطه تخلف تروئیکای اروپایی از تعهدات اقتصادی‌شان، از آن‌ها به کمیسیون حل اختلاف برجام شکایت کند. در این یادداشت پژوهشی سیاست کاهش تعهدات از منظر سیاسی نیز یک اقدام هوشمندانه محسوب می‌شود؛ زیرا عزم ایران برای پایان دادن به اجرای یک‌سویه تعهدات را نشان داد و استفاده‌ای بهینه از ظرفیت موجود به عنوان اهرم فشاری برای وادارسازی آمریکا به بازگشت به برجام قلمداد می‌شود. نخستین سود حاصل از کاهش مرحله‌ای تعهدات برجام این است که در میان مدت، برگ‌های برنده مذاکرات آتی را فراهم می‌آورد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
این یادداشت پژوهشی به بررسی مواضع ترکیه، عربستان، امارات و رژیم صهیونیستی در قبال برجام پرداخت. نویسنده موضع عربستان، امارات و رژیم اشغال‌گر قدس را چه پیش و چه حین اجرای برجام، مخالفت‌جویانه دانسته و دلیل آن‌ها را تأثیر مثبت برجام بر نفوذ منطقه‌ای ایران می‌داند. ترکیه قبل از برجام از آن استقبال نمود ولی از گسترش نفوذ منطقه‌ای ایران متأثر از ثمرات برجام نیز نگران بود. نقض برجام از سوی ایالات متحده نیز مورد استقبال عربستان، امارات و رژیم صهیونیستی قرار گرفت و ترکیه گرچه با آن مخالفت نمود ولی آن را فرصتی برای گسترش مبادلات تجاری‌اش با ایران قلمداد کرد. نویسنده سه مطلوبیت منطقه‌ای این چهار بازیگر در نسبت با ایران را تحدید نفوذ در غرب آسیا، تضعیف توان موشکی و تعلیق یا الغای برنامه هسته‌ای می‌داند که با نقض برجام، تسهیل می‌شود. گرچه سعودی، امارات و رژیم صهیونیستی با قدرت ولی ترکیه با شدت کمتری آن مطلوبیت‌ها را دنبال می‌کنند. این یادداشت پژوهشی بیان می‌دارد به دلیل اختلافات این بازیگران، ائتلافی میان آن‌ها برای این اهداف شکل نمی‌گیرد. ترکیه با سعودی و امارات به دلایل ایدئولوژیک و سیاسی رقابت دارد و با گسترش نفوذ رژیم صهیونیستی در منطقه نیز مخالف است. میان عربستان و امارات در یمن تنش‌هایی در قبال گروه‌های تحت حمایت‌شان رخ داده و نسبت به عادی‌سازی روابط‌شان با رژیم صهیونیستی نیز اقبالی در جوامع‌شان مشاهده نشده است. بنابراین نمی‌توانند امیدی به پیگیری اهداف منطقه‌ای خود ذیل نقض برجام از سوی آمریکا داشته باشند.
این یادداشت پژوهشی ابتدا دلایل خروج از آمریکا از برجام را برمی‌شمارد: روحیه شخصی ترامپ در تمایزگذاری میان دولتش با دولت قبل، رفع دغدغه‌های امنیتی رژیم صهیونیستی و فقدان جامعیت برجام. سپس دو هدف کوتاه‌مدت(تغییر رفتار ایران در حوزه‌های منطقه‌ای و برنامه موشکی) و بلندمدت(فروپاشی سیاسی و سرزمینی ایران متأثر از فشارهای اقتصادی و امنیتی) را بر این امر مترتب می‌داند. نویسنده معتقد است گرچه ابزار فشارهای شدید اقتصادی، رنج بسیاری بر دولت و ملت ایران تحمیل کرده ولی از اجماع‌سازی در عرصه بین‌المللی ناتوان بوده است. او در پایان پیشنهاد می‌کند دولت ایران در راستای مقابله با فشار حداکثری، ضمن حفظ و ارتقای فعالیت‌های دیپلماتیک و حقوقی در روابط بین‌الملل، به توسعه و تعمیق روابط اقتصادی‌اش در سطح غرب آسیا بپردازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
چشم‌انداز برجام در 1399
وضعیت برجام در 1399 بغرنج‌تر از پیش و سرنوشت آن با ابهام بیشتری روبرو خواهد شد. بریتانیا، فرانسه و آلمان طبق بند 36 برجام از نقض تعهدات هسته‌ای ایران به کمیسیون حل اختلاف شکایت برده‌اند. و به طور ضمنی این تهدید مطرح شده که در صورت عدم اجماع میان ایران و اروپا، بند 37 موسوم به ماشه فعال شده و پرونده به شورای امنیت سازمان ملل خواهد رفت که به احتمال قریب به یقین، به بازگشت همه تحریم‌های بین‌المللی در پرونده هسته‌ای علیه ایران خواهد انجامید. ایران نیز تهدید نموده که در صورت فعال‌شدن ماشه، نه‌تنها از برجام بلکه از ان‌پی‌تی نیز خارج خواهد شد و نظارت‌های بین‌المللی را کان‌لم‌یکن تلقی خواهد کرد و این تهدید سبب شده که فعلاً سه کشور اروپایی از تسریع در شکایت ادعایی‌شان خودداری کنند و بدین ترتیب هم‌چنان وضعیت برجام در تعلیق میان فشار از سوی مقابل و مقاومت از این‌سو قرار گرفته است. با این حال، با توجه به حالات احتمالی حوادث مهم سال آتی، روندهای مؤثر بر وضعیت برجام را می‌توان چنین برشمرد.
- انتخابات مجلس شورای اسلامی: هر چند انتخابات مجلس شورای اسلامی دوم اسفند 1398 برگزار شده ولی استقرار مجلس در اردیبهشت 1399 خواهد بود. مجلس گرچه می‌تواند با ابزار تقنینی مانند طرح سؤال از وزارت خارجه، استیضاح وزیر و هم‌چنین بررسی طرح‌ها و لوایح در کمیسیون امنیت ملی و سپس صحن، نسبت به وضعیت برجام واکنش نشان دهد ولی این رفتارها در چارچوب سیاست‌های کلی نظام خواهد بود. به همین دلیل با وجود تمایز ترکیب سیاسی اکثریت نمایندگان مجلس‌های نهم و دهم، شاهد تصویب برجام در مجلس نهم و کاهش تعهدات هسته‌ای در مجلس دهم بوده‌ایم. بنابراین عامل اصلی را می‌بایست کنش‌ورزی مسئولان عالی‌رتبه نظام و به طور خاص شورای عالی امنیت ملی قلمداد نمود که در شرایط فعلی بر «مقاومت حداکثری» تأکید کرده‌اند. با این حال، تغییر در ترکیب گرایش سیاسی نمایندگان مجلس می تواند بعنوان یک عامل مؤثر بر روندهای آتی برجام ایفای نقش نماید.
- انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا: مهمترین عامل مؤثر بر برجام پیروزی یا شکست ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری 2020 ایالات متحده است. با توجه به مواضع جو بایدن، برنی سندرز و الیزابت وارن، سه نامزد پیشتاز حزب دموکرات، دولت آمریکا در صورت پیروزی هر کدام به معاهده برجام بازگشته و تحریم‌های هسته‌ای به تدریج تعلیق می‌شوند. ولی پیروزی محتمل ترامپ در این رقابت، حداقل به تداوم کارزار فشار حداکثری خواهد انجامید و حداکثر می‌تواند یک نبرد نظامی میان ایران و آمریکا را رقم بزند. در حالت حداقلی، با پیروزی ترامپ و احتمالاً فقدان نتیجه‌بخشی کمیسیون حل اختلاف، اتحادیه اروپا نیز با خروج از برجام یا حداقل بازگشت رسمی تحریم‌های هسته‌ای این اتحادیه، شوک روانی کوتاه‌مدت ولی شدیدی بر اقتصاد ایران وارد خواهد کرد. گرچه در بلندمدت با توجه به فقدان اثر عملیاتی بیش از تحریم‌های آمریکا، نرخ ارز یا وضعیت بورس به تدریج به حالت قبل بازمی‌گردد. ولی در صورتی که سه کشور اروپایی بر مکانیسم ماشه اصرار ورزند، پرونده به شورای امنیت رفته، به طور خودکار همه تحریم‌های شورای امنیت اِعمال می‌شود و حتی روسیه و چین نیز آن‌ها را اجرا خواهند کرد. در صورتی که ایران نیز هم‌چنان بر مقاومت تأکید کند و تهدید لغو نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به اجرا بگذارد، ممکن است سطح تنش از فشارهای اقتصادی فراتر رفته و به یک نبرد نظامی میان ایران با آمریکا و رژیم صهیونیستی منجر شود. نبردی که دامنه آن بستگی به برآورد طرفین از میزان قدرت پاسخ‌دهی و توان بازدارندگی یکدیگر و همین‌طور کنش‌گری دیگر بازیگران مانند اتحادیه اروپا، روسیه، چین، ژاپن، عربستان و ترکیه خواهد داشت. این نبرد می‌تواند به بمباران تأسیسات بوشهر، نطنز و فردو محدود شود یا اینکه فراگیرتر بوده و بخشی از زیرساخت‌ها هم‌چون تأسیسات نظامی، نفتی و صنایع بزرگ را نیز هدف قرار دهد.
- تنش‌های نظامی غرب آسیا: رابطه برجام با تنش‌های منطقه‌ای موقعیتی دیالکتیک به وجود آورده و هر دو بر یکدیگر مؤثر و از هم متأثر هستند. تعدیل تحریم‌ها و احیاناً بازگشت آمریکا به برجام، می‌تواند زمینه را برای مذاکراتی محدود در خصوص بحران‌های سوریه و یمن میان ایران با غرب به ویژه آمریکا بگشاید. در عین حال، خروج ایران از برجام و کاهش نظارت‌های بین‌المللی می‌تواند درگیری‌های منطقه‌ای را نیز تشدید و مواجهه رودرروی نیروهای ایرانی با ائتلاف غربی به محوریت آمریکا را نزدیک کند. چنان‌که می‌توان ترور سردار سلیمانی را از تبعات کمپین فشار حداکثری و در راستای تشدید فشار بر مؤلفه‌های قدرت ایران قلمداد کرد. حادثه‌ای که سطح منازعه نظامی ایران و آمریکا در غرب آسیا را به شدت بالا برد. البته پاسخ موشکی ایران در حمله به پایگاه عین‌الاسد نیز اراده معطوف به بازدارندگی جمهوری اسلامی را نمایان ساخت و در عین حال، توان نظامی ایران را هم به قدرت‌های جهانی و هم بازیگران منطقه‌ای نشان داد. این مسأله نقش مهمی در کنترل تنش‌های نظامی در صورت کاهش نظارت‌های بین‌المللی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران خواهد داشت. به همین دلیل خروج تدریجی نیروهای نظامی آمریکا از آسیای غربی می‌بایست به مثابه یک هشدار تلقی گردد که آن‌ها را از تیررس تسلیحات نظامی ایران خارج می‌کند تا با اطمینان خاطر بیشتری، آماده تهاجم به مراکز حساس ایران شود. فرآیندی که حصول توافق صلح با طالبان، استقرار نیروهای سوری و ائتلاف روسیه و ایران بر عمده مناطق سوریه و اجرای اراده دولت عراق مبنی بر خروج تدریجی نیروهای آمریکایی از این کشور، می‌تواند آن را تسریع نماید.
- تأثیرگذاری تحریم‌ها: تحریم‌های اقتصادی با اثرگذاری بر نرخ ارز، تورم را سرعت افزایش داد. با خروج سرمایه‌گذاری خارجی، تولید را با مشکل مواجه نمود و با کاهش میزان فروش نفت، کسری بودجه را تعمیق داد. با این حال، یک‌جانبه‌بودن تحریم‌ها و عدم همراهی برخی دولت‌ها، ظرفیت‌های ژئوپلتیک ایران و تجربه تحریم‌های پیشین سبب شد نظام هم‌چنان بتواند راهبرد مقاومت را کمابیش ادامه دهد. با این حال، در صورت پیروزی ترامپ در انتخابات و تشدید فشارها از یک‌سو و هم‌چنین احتمال بازگشت تحریم‌های شورای امنیت از سوی دیگر، احتمال آن‌که ایران پیشنهادات مبنی بر مذاکره در راستای تغییراتی جزیی در برجام را بپذیرد، دور از انتظار نیست. در عین حال، در صورتی که برخی اصلاحات در ساختار اقتصادی از جمله بهبود سیاست‌گذاری نرخ ارز و یارانه‌های انرژی، چابک‌سازی حجم دولت و افزایش سهم مالیات از سرمایه‌های راکد و هم‌چنین برنامه‌ریزی بلندمدتی در راستای تدوین پیوست اقتصادی متناسب با حضور منطقه‌ای ایران در ژئوپلتیک غرب آسیا صورت پذیرد؛ ایران تحت تحریم نه‌تنها بقا بلکه رشد اقتصادی خود را نیز ادامه خواهد داد و میز مذاکره احتمالی را بر مبنای مطلوبیت‌های خود خواهد چید.
منابع
- سید محسن سجادی؛ «ضرب‌الاجل دوماهه ایران و سرنوشت برجام؛ همه‌چیز به اینستکس بستگی دارد؟»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 19 خرداد 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
ضرب‌الاجل دوماهه ایران و سرنوشت برجام؛ همه‌چیز به اینستکس بستگی دارد؟
- سید رضا جلیلی؛ «پاسخ متقابل ایران به بدعهدی غرب در قالب خروج از برجام؛ هزینه‌ها و فایده‌ها»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 6 تیر 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
پاسخ متقابل ایران به بدعهدی غرب در قالب خروج از برجام؛ هزینه‌ها و فایده‌ها
- احسان اعجازی؛ «نگاهی به درخواست‌های مکرر دولت ترامپ برای مذاکره با ایران»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 22 تیر 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- توحید افضلی؛ «جایگاه سیاست ضد ایرانی ایالات‌متحده آمریکا در جهان؛ اجماع یا انزوا؟»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 23 تیر 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
جایگاه سیاست ضد ایرانی ایالات‌متحده آمریکا در جهان؛ اجماع یا انزوا؟
- زهرا صادقی نقدعلی؛ «گزینه‌های روی میز ترامپ و سردرگمی در سیاست ضد ایرانی ایالات متحده آمریکا»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 26 تیر 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
گزینه‌های روی میز ترامپ و سردرگمی در سیاست ضد ایرانی ایالات متحده آمریکا
- محمدحسین سروش؛ «در فاصله میان تعهدات برجامی و تعهدات اینستکسی اروپا چه بر سر منافع ایران می‌آید؟»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 13 مرداد 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
در فاصله میان تعهدات برجامی و تعهدات اینستکسی اروپا چه بر سر منافع ایران می‌آید؟
- سهیل گلچین؛ «مبانی حقوقی و سیاسی کاهش تعهدات برجامی ایران»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 20 مرداد 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- شعیب بهمن؛ «آینده برجام و مطلوبیت‌های بازیگران منطقه‌ای»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 23 مرداد 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- میلاد معین‌الدینی؛ «الزامات بازگشت آمریکا به جلسات برجامی ۱+۴»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 26 مرداد 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- توحید افضلی؛ «الزامات سیاست‌ورزی ایران در دوره‌ی سیاست صبر و انتظار ایالات‌متحده»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 30 مرداد 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
الزامات سیاست‌ورزی ایران در دوره‌ی سیاست صبر و انتظار ایالات‌متحده
- سالار نامدار وندایی؛ «گام سوم را چگونه برداریم؟»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 4 شهریور 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- مهدی کردی؛ «چرا دیدار روحانی و ترامپ قابل‌تصور نیست؟»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 31 شهریور 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- سمیه ترابی؛ «نقش فرانسه در مذاکرات هسته‌ای؛ مواضع و جهت‌گیری‌ها»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 15 مهر 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- محمودرضا رهبرقاضی؛ «طرح چهار بندی ماکرون برای احیای مذاکرات برجامی»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 4 آبان 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
- محمدحسین سروش؛ «کارزار فشار حداکثری بر ایران؛ ارزیابی اهداف و دستاوردها»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 6 آبان 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
