اندیشکده راهبردی تبیین- روسیه در سال 1398 همچون سال‌های گذشته در زمره بازیگران فعال محیط بین‌الملل بوده است. از این رهگذر دولت روسیه نظیر چند سال گذشته فعالیت‌های فراوانی در منطقه غرب آسیا داشته که ازجمله آن‌ها می‌توان به مسافرت پوتین به اراضی اشغالی فلسطین، برگزاری رزمایش دریایی مشترک به همراه ایران و چین، برقراری خط دیپلماسی با کشورهایی نظیر عربستان سعودی و امارات متحده عربی و درنهایت تداوم فعالیت‌های این کشور در تحولات سوریه اشاره کرد. همچنین در سال 1398 روسیه بعد از خروج آمریکا از پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای (INF)، از این معاهده خارج شد که این موضوع نیز واجد اهمیت ویژه‌ای است.
در سال 1398 اندیشکده راهبردی تبیین مقالاتی را در حوزه سیاست خارجی روسیه تولید و در پایگاه اینترنتی خود منتشر کرد. از سال 1397 به‌تدریج زمزمه‌هایی مبنی بر لغو پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای میان آمریکا و روسیه مطرح می‌شد که پس از مدتی این زمزمه‌ها رنگ واقعیت به خود گرفت. مقاله « خروج آمریکا و روسیه از پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای؛ آثار و پیامدها» در دو بخش به‌طور مفصل به بحث و بررسی در خصوص آثار و پیامدهای گوناگون خروج آمریکا و روسیه از این معاهده بر محیط بین‌الملل پرداخته است.
همچنین در سال 1398 همچون سال‌های پیش، ایران و روسیه دو بازیگر فعال در عرصه تحولات سوریه بودند. در این خصوص مقالات «ازگاری و ناسازگاری منافع ایران و روسیه در پرونده سوریه» و «آیا روسیه به خروج ایران از سوریه می‌اندیشد؟» به بررسی نقاط اشتراک و افتراق اهداف و منافع ایران و روسیه در وضعیت تحولات جاری سوریه پرداخته اند.
به بررسی نقاط اشتراک و افتراق اهداف و منافع ایران و روسیه در وضعیت تحولات جاری سوریه پرداخته است.
از سوی دیگر یکی از نقاط عطف در وضعیت سیاست خارجی روسیه در سال 1398 نقش‌آفرینی بیش‌ازپیش این کشور در غرب آسیا می‌باشد. روسیه با اتخاذ یک سیاست خارجی منعطف و تکثرگرا در حال کار کردن با بازیگران منطقه است. نکته جالب‌توجه این است که در بسیاری از موارد این بازیگران با یکدیگر متناقض می‌باشند. برای مثال می‌توان به ایران، عربستان سعودی، ترکیه، رژیم صهیونیستی و سوریه اشاره کرد. اما این وضعیت مانع از همکاری روسیه با آن‌ها نمی‌شود. دو مقاله «روسیه و امنیت سازی در خلیج‌فارس؛ اهداف و پیامدها» و «عوامل مؤثر بر انعطاف‌پذیری سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا» به‌طور مفصل از این منظر به تجزیه‌وتحلیل سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا پرداخته‌اند.
همچنین روسیه در سال 1398 همچون سالیان گذشته به دنبال راهکارهایی برای مقابله با سیطره‌طلبی و یک‌جانبه‌گرایی آمریکا در محیط بین‌الملل بوده و بر این اساس دست به همکاری با سایر بازیگران رقیب آمریکا نظیر ایران و چین زده است. یکی از آثار این همکاری‌ها برگزاری رزمایش مشترک در دریای عمان و اقیانوس هند بود. مقاله «زمایش مشترک دریایی ایران، روسیه و چین؛ پیام‌ها و پیامدها» به‌طور مفصل به بررسی ابعاد و جوانب مختلف این رزمایش پرداخته است.
اما یکی از مهم‌ترین تحولات سیاست خارجی روسیه در حوزه غرب آسیا ادامه روابط گرم و دیپلماتیک روسیه و رژیم صهیونیستی است. چنانکه پیش‌تر اشاره شد روسیه در حال کار کردن با بازیگران غرب آسیا است. خواه این بازیگران با یکدیگر متعارض و متناقض باشند، خواه نباشند. یکی از این بازیگران رژیم صهیونیستی است. ولادیمیر پوتین در راستای تحسین روابط فی‌مابین با رژیم صهیونیستی در اواخر سال 1398 مسافرتی به رژیم صهیونیستی کرد که این سفر به‌طور اجمالی در مقاله «فر پوتین به اراضی اشغالی فلسطین؛ اهداف و اهمیت» مورد مداقه و ارزیابی قرار گرفت. در ادامه مهم‌ترین مقالات سال گذشته اندیشکده راهبردی تبیین پیرامون سیاست خارجی روسیه موردبررسی و معرفی قرار می‌گیرند.
عوامل مؤثر بر انعطاف‌پذیری سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا: نویسنده در این مقاله معتقد است روسیه و غرب آسیا از دیرباز به سبب نزدیکی جغرافیایی از روابط دیرینه‌ای برخوردار بوده‌اند. اگرچه روسیه در مسائلی همچون مبارزه با تروریسم، روند صلح، منع تسلیحات کشتارجمعی، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و جرائم سازمان‌یافته دارای منافع یکسانی است. اما در مسائلی همچون تغییر نظام‌های سیاسی، تغییر سیستم‌های نظامی و گسترش لیبرالیسم غربی در کشورهای منطقه دارای نگرانی‌های مهمی است. به همین دلیل سیاست خارجی روسیه در منطقه غرب آسیا از انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به سیاست خارجی کشورهای غربی برخوردار است.
بر این اساس راهبرد نوین سیاست خارجی در غرب آسیا نسبت به دوران شوروی سابق دچار تغییر و تحولاتی شده است. اکنون سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا بر اساس یک دیپلماسی پنج‌ضلعی به شرح ذیل استوار است:
1-حفظ تمرکز قوی بر روابط دوجانبه با کشورهای منطقه
2-تلاش برای تنوع بخشیدن و توسعه روابط با کشورهای متعارض با یکدیگر
3-ایجاد ارتباط فعال با نیروها و جریان‌های مخالف علاوه بر حفظ رابطه با مقامات رسمی
4-ایفای نقش به‌عنوان یک بازیگر میانجی و واسط در درگیری‌ها و بحران‌های منطقه در چارچوب قوانین سازمان ملل متحد و بدون حمایت انحصاری ازیک‌طرف یا مخالفت با سایر طرف‌های درگیر
5-تلاش برای خودداری از اظهارات مقابله جویانه و اقدام علیه کشورهایی که در مورد مسائل خاص جهانی و منطقه‌ای با روسیه مخالفت می‌ورزند.
روسیه و امنیت سازی در خلیج‌فارس؛ اهداف و پیامدها: نویسنده در این مقاله معتقد است طرح ایجاد یک سیستم امنیت دسته‌جمعی در خلیج‌فارس برای اولین بار در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 میلادی از سوی روسیه مطرح شد. در آن دوران خطر تهاجم آمریکا به عراق افزایش‌یافته بود. روسیه موفق نشدند حمایت کشورهای منطقه را در این زمینه به دست آورند. ازجمله دلایل آن می‌توان به ممانعت از حمله نظامی آمریکا به عراق و عدم‌جامعیت آن اشاره کرد.
اما در شرایط کنونی، تحولات نظامی و سیاسی سال‌های اخیر در منطقه غرب آسیا، رشد خطرات تروریستی در مناطقی که دارای منابع غنی انرژی هستند و افزایش ناامنی در آبراهه‌ای که یکی از مهم‌ترین مسیرهای انتقال انرژی به شمار می‌آید، وضعیت پایدار خلیج‌فارس را دستخوش تحولات گوناگونی کرده است. ازاین‌رو تأمین امنیت خلیج‌فارس در طرح پیشنهادی روسیه مورد تأکید قرارگرفته است. بر این اساس روسیه پیشنهاد داده که سیستم امنیتی در خلیج‌فارس باید مبتنی بر عوامل ذیل باشد:
1-جهانی
2-جامع و بر پایه احترام به منافع همه طرف‌های منطقه‌ای و سایر طرف‌های درگیر در تمام حوزه‌های امنیتی
3-اصل احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی
4-عدم دخالت خارجی در امور داخلی این کشورها
5-حل‌وفصل اختلافات داخلی بر اساس قانون اساسی و از طریق گفت‌وگوهای ملی هدف بلندمدت این طرح، ایجاد یک سازمان امنیتی با مشارکت و همکاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است. در این طرح علاوه بر اینکه بازیگران دیگر ازجمله کشورهای منطقه‌ای، روسیه، هند، آمریکا و سایر طرفین ذی‌نفع می‌توانند به‌عنوان اعضای ناظر عمل کنند.
هدف سلبی روسیه از ارائه این طرح، جلوگیری از افزایش نفوذ آمریکا در منطقه و ایجاد ائتلاف‌های نظامی جدید در خلیج‌فارس است. اهداف ایجابی روسیه از ارائه این طرح به شرح ذیل می‌باشد:
1-افزایش نفوذ خود دریکی از مهم‌ترین نقاط راهبردی جهان یعنی خلیج‌فارس و تنگه هرمز
2-ایجاد یک غرب آسیای دموکراتیک و موفق با حمایت از صلح و همزیستی میان مذاهب
3-مبارزه با تهدیدات تروریستی از طریق بسیج افکار عمومی مسلمانان و دیگر کشورها
4-کاهش حضور نظامی کشورهای خارجی در منطقه
5-تقویت رژیم منع گسترش تسلیحات هسته‌ای در غرب آسیا بر اساس ان. پی. تی باهدف دستیابی به منطقه عاری از تسلیحات کشتارجمعی
خروج آمریکا و روسیه از پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای؛ آثار و پیامدها: نویسنده در این مقاله معتقد است که پس از خروج آمریکا و روسیه از پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای، بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان می‌گویند که این تحولات می‌تواند باعث شروع رقابت تسلیحاتی میان دو کشور شود که آثار و پیامدهای آن فراتر از روابط آمریکا و روسیه، چشم‌انداز پیش روی رژیم‌های خلع سلاح و کنترل تسلیحات را متأثر خواهد کرد. به‌احتمال فراوان، خروج آمریکا از این پیمان با ساخت موشک‌های زمین پایه جدید از طرف این کشور و استقرار آن‌ها در اروپا و آسیا برای مقابله با تهدیدات شوروی همراه خواهد شد.
دونالد ترامپ بارها اعلام کرده است که روسیه این پیمان را نقض کرده و به اظهارات مقامات دولت باراک اوباما استناد نموده است. به نظر می‌رسد که یکی از مقاصد دولت ترامپ برای خروج از پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان برد، امتیاز گیری از روسیه و چین برای محدود کردن فعالیت موشکی آن‌ها یا بهانه‌تراشی برای رفع محدودیت‌ها از برنامه موشکی برای عقب نماندن از پیشرفت‌های موشکی روسیه و چین است.
اقدام آمریکا برای از بین بردن یک معاهده کنترل تسلیحات که چندین دهه مؤثر واقع‌شده بود، مشابه خروج این دولت از توافق برجام و دیگر پیمان‌های بین‌المللی نظیر معاهده پاریس و نفتا است. درواقع چنین اقدامی در ادامه سیاست‌های یک‌جانبه‌گرای دولت ترامپ است. بنابراین خروج آمریکا از این معاهده آخرین اقدام ترامپ در خصوص رویارویی با قراردادهای بین‌المللی نیست.
در همین حال سرگئی ریابکف معاون وزیر خارجه روسیه، اعلام کرده است که خروج یک‌جانبه آمریکا از پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان برد، اقدامات تلافی جویانه مسکو ازجمله اقدام نظامی را در بر خواهد داشت. در حال حاضر کشورهای اروپایی بیش از همه نگران هستند.
پیامد خروج این دو کشور از پیمان INF فراتر از تأثیرات امنیتی بر حوزه اروپا، چشم‌انداز موفقیت رژیم‌ها و توافقات حوزه خلع سلاح و کنترل تسلیحات را با خطر مواجه می‌کند.
چشم‌انداز
آنچه از شواهد و قرائن پیداست، روسیه در سال 1399 با ادامه مسیری که از دو دهه قبل درزمینه سیاست خارجی و وضعیت داخلی خود آغاز کرده، به دنبال نقش‌آفرینی جهانی خود در عرصه‌های مختلف نظیر منطقه غرب آسیا است. خاصه اینکه کشورهای منطقه هم تمایل زیادی به همکاری با روسیه دارند و به نظر می‌رسد که این همکاری در سال 1399 بیش‌ازپیش تعمیق شود.
همچنین باید به این نکته اشاره کرد که ابزار و مؤلفه‌هایی که روسیه درزمینه قدرت ملی خویش در دست دارد، این توانمندی را برایش ایجاد می‌کند که بتواند این چشم‌انداز را در سال 1399 تقویت کند. عواملی مانند توانمندی نظامی، وابستگی کشورهای اروپا به حامل‌های انرژی روسیه نظیر گاز، سرازیر شدن منابع اقتصادی ناشی از قرارداد همکاری با کشورهایی نظیر عربستان سعودی و امارات و افزایش همکاری‌های گوناگون میان روسیه و چین ازجمله این مؤلفه‌ها هستند.
بر این اساس چشم‌انداز وضعیت سیاست خارجی روسیه در سال 1399 به شرح ذیل است:
1-تقویت پروژه‌های نظامی – امنیتی این کشور، نظیر موشک‌های فراصوت، موشک برد بلند شیطان 2 و موشک‌های میان برد هسته‌ای
2-عدم سازش در مسئله اوکراین و شبه‌جزیره کریمه
3-ادامه همکاری راهبردی با چین و شراکت تاکتیکی با جمهوری اسلامی ایران
4-تداوم سیاست صادرات تسلیحاتی
5-تداوم نقش‌آفرینی در تحولات سوریه. لازم به ذکر است که تجربه موفق این نقش‌آفرینی، سیاستمداران کرملین را به ادامه آن می‌کند.
6-ادامه حضور روسیه در غرب آسیا. چراکه اولاً هیچ قدرت دیگری برای جایگزینی روسیه در منطقه وجود ندارد. دوما هیچ نیرویی وجود ندارد که بتواند روسیه را از منطقه اخراج کند.
لازم به ذکر است که ادله زیادی برای تداوم نقش‌آفرینی روسیه در این منطقه وجود دارد. روسیه به‌عنوان داور میان سوریه و اردن به رسمیت شناخته‌شده است. نقش رابط را میان ایران و رژیم صهیونیستی بازی می‌کند. رقمی بالغ‌بر 60 تا 70 درصد انرژی گازی موردنیاز ترکیه، توسط روسیه تأمین می‌شود. همچنین فروش سامانه موشکی اس-400 موجب تقویت این نوع از روابط میان روسیه و ترکیه شده است.
7-به نظر می‌رسد در سال 1399، روسیه از حضور خود در غرب آسیا به‌عنوان بستری برای ورود به قاره آفریقا بهره‌گیری نماید. حضور نظامی روسیه در آفریقای جنوبی در سال 1398، شاهدی بر این مدعاست.
8-همچنین در سال 1399 روسیه همچنان از گرفتار شدن در منازعات عربی – فارسی، سنی – شیعی و ایرانی – صهیونیستی غرب آسیا کماکان اجتناب خواهد کرد تا بتواند با هر بازیگری که مایل است، وارد فاز همکاری و معامله شود.
منابع
1-گلچین، سهیل، « خروج آمریکا و روسیه از پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای؛ آثار و پیامدها/ بخش نخست«، پایگاه اینترنتی اندیشکده راهبردی تبیین، 31/01/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
2- گلچین، سهیل، « خروج آمریکا و روسیه از پیمان منع موشک‌های میان برد هسته‌ای؛ آثار و پیامدها/بخش دوم، پایگاه اینترنتی اندیشکده راهبردی تبیین، 2/02/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
3-بهمن، شعیب، « حمایت پوتین از نتانیاهو؛ دلایل و پیامدها»، پایگاه اینترنتی اندیشکده راهبردی تبیین، 14/02/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
4- بهمن، شعیب، «روسیه و امنیتسازی در خلیج‌فارس؛ اهداف و پیامدها»، پایگاه اینترنتی اندیشکده راهبردی تبیین، 10/06/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
5-وفایی فرد، فرهاد، «آیا روسیه به خروج ایران از سوریه می‌اندیشد»، 25/03/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
6-وفایی فرد، فرهاد، «سازگاری و ناسازگاری منافع ایران و روسیه در پرونده سوریه»، 17/04/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
7- بهمن، شعیب، « عوامل مؤثر بر انعطاف‌پذیری سیاست خارجی روسیه در غرب آسیا»، پایگاه اینترنتی اندیشکده راهبردی تبیین، 29/07/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
8- کردی، مهدی، « رزمایش مشترک دریایی ایران، روسیه و چین؛ پیام‌ها و پیامدها»، 22/10/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
9- بهمن، شعیب، « سفر پوتین به اراضی اشغالی فلسطین؛ اهداف و اهمیت»، پایگاه اینترنتی اندیشکده راهبردی تبیین، 28/10/1398، قابل بازیابی در پیوند زیر:
