اندیشکده راهبردی تبیین- دیرینه‌شناسی تحریم‌ها نشان می‌دهد سابقه اِعمال تحریم از سوی آمریکا و در مواردی اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان ملل بر ایران به اولین سال‌های تأسیس جمهوری اسلامی بازمی‌گردد. ادعاهایی نظیر نقض حقوق بشر، حمایت از ترورریسم و تلاش برای دستیابی به تسلیحات هسته‌ای از جمله اتهام‌های ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی به ایران برای اِعمال تحریم بوده است. تجربه برجام موقتاً تحریم‌های مهم پرونده هسته‌ای در حوزه فروش نفت و مبادلات بانکی را تعلیق کرد. ولی خروج آمریکا از برجام علاوه بر بازگشت تحریم‌های پیشین، تحریم‌های متعدد جدیدی در حوزههای مختلف صنایع، معادن، شرکت‌های تجاری و خدماتی علیه ایران اِعمال کرد و سبب شد سیاست خارجی در گروی تحریم‌های اقتصادی، تداوم یابد. اولین تحریم‌های 1398 در اولین روزهای فروردین علیه افراد و شرکت‌های عمدتاً تحقیقاتی اِعمال شد که وزارت خزانه‌داری آمریکا آن‌ها را با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران مرتبط می‌دانست. اردیبهشت 1398 معافیت‌های خرید نفت ایران برای 8 کشور از جمله هند و چین لغو گردید و صنایع فلزات ایران نیز تحت تحریم قرار گرفت تا حلقه محاصره اقتصادی تنگ‌تر شود. امری که ایران را مجاب به تسریع در فعالیت پالایشگاه ستاره خلیج فارس نمود تا خام‌فروشی کاهش و تولید فرآورده‌های دارای ارزش افزوده افزایش یابد. امری که به تحریم صنایع پتروشیمی خلیج فارس از سوی آمریکا در خرداد 1398 انجامید. اعلام سپاه به عنوان گروه به‌اصطلاح تروریستی توسط وزارت خارجه آمریکا در اردیبهشت 1398 نیز تحریم‌هایی برای شرکت‌های همکار با این نهاد در پی داشت. از جمله شرکت‌های عمرانی همکار با قرارگاه خاتم‌الانبیا(ص) در آبان 1398 تحت تحریم آمریکا قرار گرفتند. افزایش تحریم‌ها سبب‌ساز کاهش کارکرد آن‌ها شد به طوری که برخی از آن‌ها بار دیگر تکرار شدند بدون آن‌که کارکرد جدی در پی داشته باشد. از جمله تحریم دوباره بانک مرکزی در شهریور 1398 و تکرار تحریم صنایع فلزات ایران در دی 1398. از جمله تحریم‌های سیاسی مهم نیز میبایست به تحریم رهبر معظم انقلاب در تیر و تحریم دکتر ظریف در مرداد و تحریم دکتر صالحی در بهمن 1398 اشاره داشت. توأم با افزایش اسمی تحریم‌ها، گروه ویژه اقدام مالی اف‌ای‌تی‌اف نیز طی بیانیه‌هایی در خرداد و مهر 1398 از ایران خواست تا در تصویب دو لایحه سی‌اف‌تی و پالرمو تسریع کند ولی مجمع تشخیص بهمن 1398 از رد آن‌ها سخن گفت.
در 1398 اندیشکده تبیین 4 مقاله در ارتباط با تحریم‌های اقتصادی تألیف کرده است. در بهار 1398 مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و پاکستان؛ فرصتی برای دور زدن تحریم‌ها» نگاشته و در راستای راهبرد مقاومت، ظرفیتهای منطقه‌ای ایران برای عبور از تحریم‌ها مد نظر قرار گرفت. تابستان 1398 یادداشت پژوهشی تحت عنوان «فرسایشی‌شدن جنگ اقتصادی و بی‌اثر شدن تحریم‌های ضد ایرانی» با گذشت اندکی کمتر از یک سال از آغاز تحریم‌ها، به بررسی اثرگذاری آن بر اهداف مطلوب آمریکا در کمپین «فشار حداکثری» پرداخته است. پاییز 1398 مقاله «حصول بازدارندگی اقتصادی در پرتو قطع وابستگی به فروش نفت» تلاش شد تا به این پرسش پاسخ دهد که قطع وابستگی اقتصادی به نفت چه تأثیری در حصول بازدارندگی اقتصادی دارد. زمستان 1398 نیز یادداشت پژوهشی «تحریم و سیاست خارجی آمریکا، ارزیابی موفقیت و شکست» به بررسی مؤلفه‌های اثرگذار بر نتیجه‌بخشی تحریم‌ها پرداخته و چندجانبه‌گرایی، هدف‌مندی، زمان‌بندی کوتاه و ژئوپلتیک کشور هدف را از مهم‌ترین عوامل اثرگذاری آن‌ها قلمداد کرده است. در ادامه، مهم‌ترین مقالات پیرامون تحریم در 1398 معرفی می‌شوند.
نویسنده در این یادداشت پژوهشی بیان داشته که افراط دولت آمریکا در اِعمال تحریم علیه ایران سبب شده اقتصاد کشور به تداوم تحریم‌ها خو بگیرد و مؤسسات و شرکت‌های داخلی در گذر زمان، راه‌هایی برای تداوم حیات اقتصادی خود بیابند که نقض غرض تحریم‌کنندگان تلقی می‌شود. این مقاله با اشاره به تحریم پتروشیمی، آن را کم‌اثرتر از تحریم‌های قبلی عنوان نموده و معتقد است دولت ایران در بلندمدت می‌تواند حتی راه‌هایی برای حرکت در ریل توسعه تحت تحریم نیز بیابد. نویسنده توسعه سریع ارتباطات، گسترش صادرات و واردات به ویژه تهاتر کالاها، افول هژمونی آمریکا و عدم همراهی برخی شرکت‌‌ها و اتحادیه‌های تجاری و صنعتی را سبب کاهش اثرگذاری تحریم‌های آمریکا قلمداد می‌کند. او معتقد است سنجش و اندازه‌گیری آثار تحریم میبایست در ارتباط با وضعیت موجود صورت بگیرد و نه وضع مطلوب. بر همین اساس ایران با ایجاد برنامه اصلاحاتی و مصون‌سازی اقتصاد در برابر تحریم و تقویت انسجام درونی از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی به بهره‌جویی مثبت از آثار تحریم پرداخته است. علاوه بر اینکه تحریم حوزه نفت و گاز منجر به تلاش برای صادرات کالای حوزههای غیرنفتی شد. این مقاله حمایت از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، بازبینی مستمر قوانین سرمایه‌‌گذاری و تسریع در صدور مجوزهای مورد نیاز را از جمله راه‌کارهای جذب و حمایت از ظرفیتهای اقتصاد مردمی برای کم‌اثرتر شدن تحریم‌ها می‌داند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
این نوشتار درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش برآمد که قطع وابستگی به نفت چه تأثیری بر بازدارندگی اقتصادی کشور دارد. این مقاله شرطی‌سازی اقتصاد در برجام را عاملی می‌داند که سبب تأثیرگذاری شدید روانی تحریم‌ها در فاصله اعلام در اردیبهشت تا اِعمال در آبان 1397 گردید. و علت اصلی آن را وابستگی درآمدهای ارزی و ریالی به فروش نفت عنوان می‌کند. بنابراین لازم است با راهکارهایی از قبیل توجه به تولید داخل ، توسعه صادرات غیرنفتی و توجه به اقتصاد دانش‌بنیان ذیل راهبرد اقتصاد مقاومتی، بازدارندگی اقتصادی در برابر فشارهای دشمن تقویت شود. در عین حال که تحریم می‌تواند به اجتناب از خام‌فروشی و توجه بیشتر به فرآورده‌های نفتی و همچنین صرف درآمدهای اندک فروش نفت در شرایط تحریم در موارد ضروری و زیرساختی شود. نویسنده توریسم، کشاورزی، خودرو، نساجی و لوازم خانگی را از جمله عرصه‌هایی می‌داند که می‌توانند تا حدی تبعات کاهش فروش نفت در شرایط تحریم را جبران کنند.
نویسنده در این مقاله ضمن اشاره‌ای به پیشینه کاربرد تحریم از سوی آمریکا به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، ایران را از مهم‌ترین قربانیان ادعاهای ایالات متحده برای اِعمال تحریم‌های اقتصادی معرفی می‌کند. سپس تحریم‌ها را از چند جنبه مورد دسته‌بندی قرار می‌دهد. از نظر قالب به انواع اقتصادی مانند ممنوعیت‌های تجاری و مبادلاتی، سیاسی مانند منع سفر مقام‌های ارشد دولت هدف و نظامی مانند منع فروش تسلیحات، تقسیم می‌شوند. از نظر همکاری‌جویی با دولت‌های دیگر به یک‌جانبه و چندجانبه که معمولاً با همکاری اتحادیه اروپاست، تقسیم می‌شود. از نظر لایه‌بندی نیز دو گونه اولیه یعنی صرفاً دولت هدف و ثانویه به معنای تحریم دولت‌های نقض‌کننده تحریم دولت هدف را در بر می‌گیرد. این یادداشت پژوهشی در کنار دلایل موافقان تحریم مبنی بر کارکرد آن در مقایسه با ابزارهای سخت نظامی مانند حمله و کودتا؛ دلایل مخالفان مبنی بر نقض حقوق بشر، زیان‌های اقتصادی برای آمریکا و عدم نتایج سیاسی ناشی از کاربرد تحریم را نیز مورد بررسی قرار داده است. در نهایت هدف‌مندی تحریم‌ها بر مسئولان ارشد دولت هدف، انعطاف‌پذیری تحریم‌ها در تطابق با تحولات سیاسی و چندجانبه‌گرایی به خصوص در ابعاد گسترده بین‌المللی به عنوان سه عامل مؤثر بر توفیق تحریم و در مقابل ساختار چندقطبی نظام بین‌الملل، ژئوپلتیک دولت هدف در دستیابی به مسیرهای ترانزیتی مناسب و رشد ناسیونالیسم در راستای مقاومت علیه تحریم، سه عامل مؤثر بر شکست تحریم‌های آمریکا برشمرده شده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
چشم‌انداز تحریم در 1399
با فرض عدم تغییر رویکرد کلی سیاست خارجی ایران یا آمریکا، احتمال افزایش کمّی تحریم‌های از سوی آمریکا به ویژه به بهانه کاهش تعهدات هسته‌ای وجود دارد. ولی نسبت به اثرگذاری کیفی آن، به خصوص با توجه به تکراری‌شدن سوژه تحریم‌ها میبایست تردیدهایی روا داشت. در ادامه با توجه به حالات احتمالی حوادث مهم سال آتی، روندهای مؤثر بر وضعیت تحریم را می‌توان اف‌ای‌تی‌اف، برجام و اصلاحات اقتصادی برشمرد.
- اف‌ای‌تی‌اف: گروه ویژه اقدام مالی موسوم به FATF در بیانیه مهر 1398 تا بهمن‌ماه به ایران مهلت داد تا «برنامه اقدام» تجویزشده را با تصویب دو لایحه پالرمو و سی‌اف‌تی، تکمیل کند وگرنه تعلیق اقدام‌های متقابل علیه ایران را لغو خواهد کرد. ولی پیش از پایان مهلت، مجمع تشخیص مصلحت با اعلام پایان مهلت قانونی بررسی این لوایح در مجمع، نظر شورای نگهبان مبنی بر رد آن‌ها را الزامی قلمداد کردند و مدتی بعد ایران نیز در لیست موسوم به سیاه قرار گرفت تا نظارت‌های ویژه‌ای برای جلوگیری از مبادلات بانکی دولت‌های عضو با ایران وضع شود که علاوه بر تأثیر روانی کوتاه‌مدت بر افزایش نرخ ارز و به‌تبع تورم، در میان‌مدت نیز دولت را مجبور به تغییراتی در مسیرهای دور زدن تحریم می‌کند و دشواری‌هایی پدید می‌آورد. به نظر می‌رسد نوع مواجهه با اف‌ای‌تی‌اف در مجلس یازدهم مورد بررسی دوباره‌ای قرار بگیرد و احتمالاً نظر اکثریت ترکیب سیاسی مجلس یازدهم آن باشد که اف‌ای‌تی‌اف روی میز مذاکره دیگر موضوعات از جمله برجام با غرب قرار بگیرد و هر گونه تعدیل موضع ایران در این خصوص، منوط به عقب‌نشینی آمریکا و اروپا از تداوم فشارهای اقتصادی باشد.
- برجام: وضعیت شکننده توافق هسته‌ای مهم‌ترین عاملی است که بر تغییر وضعیت تحریم‌ها مؤثر است. دولت آمریکا هم‌چنان بر ادامه فشار حداکثری اصرار دارد و برخی مشاوران شورای امنیت ملی آمریکا در مؤسسه دفاع از دموکراسی‌ها، ترامپ را ترغیب به گسترش دایره تحریم‌ها می‌کنند. به این هدف که رنج روزافزونی بر توده‌های مردم به ویژه دهک‌های متوسط به پایین و اقشار مستضعف بر جای بگذارد. اتحادیه اروپا نیز به هدف وقت‌کشی فعلاً از فعال‌کردن مکانیسم ماشه خودداری کرده تا منتظر نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا بماند. ایران نیز هم‌چنان بر مقاومت حداکثری و رفع آثار تحریم‌ها از منافذ غیررسمی تأکید دارد. بنابراین وضعیت تا انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا تغییر کِیفی خاصی نخواهد داشت. در صورت شکست ترامپ و بازگشت احتمالی نامزد دموکرات‌ها به برجام، تحریم‌ها در فاصله زمانی میان‌مدت تعلیق خواهد شد. ولی در صورت پیروزی ترامپ احتمالاً سعی کند تروئیکای اروپایی را وادار یا ترغیب به ارسال پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل نماید و در نهایت طبق مکانیسم ماشه، تمامی تحریم‌های هسته‌ای در ابعاد بین‌المللی اِعمال شوند. این امر قطعاً تأثیر روانی شدیدی در کوتاه‌مدت بر توان اقتصادی دولت ایران خواهد نهاد. مدیریت اثرات میان‌مدت آن بستگی به رویه ایران مبنی بر چگونگی تقویت بازدارندگی اقتصادی خواهد داشت که در عامل بعدی به آن می‌پردازیم.
- اصلاحات اقتصادی: مهم‌ترین روندی که تا حد بیشتری در اختیار دولت ایران قرار دارد، اجرای اصلاحاتی در حوزه مدیریت اقتصاد داخلی معطوف به کاهش فقر و فاصله طبقاتی و افزایش درآمدهاست. اجتناب از خام‌فروشی می‌تواند به کاهش وابستگی به فروش نفت و تولید فرآورده‌های بیشتری منجر شود که ارزش افزوده افزون‌تری در مبادلات تجارت بین‌الملل داشته باشند. همچنین دستگاه دیپلماسی در کنار اتاق‌های بازرگانی و تجار بخش خصوصی می‌توانند توجه بیشتری به ظرفیتهای منطقه‌ای ایران اعم از حُسن همجواری با ترکیه، عراق، افغانستان، پاکستان، قطر، عمان و کویت و همچنین فعالیت اقتصادی نیروهای جبهه مقاومت در جهت درآمدزایی از طریق مبادلات غیررسمی نشان دهند و سیاست‌گذاری‌هایی در این راستا، پیوست اقتصادی راهبرد مقاومت را تدوین نماید. تقویت دیپلماسی منطقه‌ای و قاره‌ای مانند انعقاد قراردادهای ناظر به کارکرد ارزهای دوجانبه در این راستا اهمیت بالایی دارد. نکته بعدی، اصلاحات داخلی مانند چابک‌سازی دولت، اصلاح یارانه‌های انرژی و بهبود سیاست‌گذاری معطوف به نرخ ارز است که می‌تواند ضمن افزایش درآمدها و کاهش هزینه‌ها، به ارتقای بازدارندگی نیز بیانجامد.
منابع
1-محمدحسین فرهادیان؛ «ایران و پاکستان؛ فرصتی برای دور زدن تحریم‌ها»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 30 اردیبهشت 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
2-زهرا صادقی‌نقدعلی؛ «فرسایشی‌شدن جنگ اقتصادی و بی‌اثر شدن تحریم‌های ضد ایرانی»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 6 شهریور 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
3-امید خضری؛ «حصول بازدارندگی اقتصادی در پرتو قطع وابستگی به فروش نفت»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 12 آبان 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
4-احسان کیانی؛ «تحریم و سیاست خارجی آمریکا؛ ارزیابی شکست و موفقیت»؛ اندیشکده راهبردی تبیین؛ 6 بهمن 1398؛ قابل بازیابی در آدرس زیر
