اندیشکده راهبردی تبیین- اگرچه لبنان همواره سیاست ناآرامی داشته است، اما سال 1398، این کشور وضعیت بی‌ثبات و پیچیده‌ای را تجربه کرد. سالی که با استعفای حریری و انتخاب دولت جدید، بدون مشارکت 14 مارس به پایان رسید. معضلات اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی و تورم، یکی از سال‌های سخت را برای مردم لبنان رقم زد. به همین دلیل لبنان یکی از تقریباً 20 کشوری بود که در سال 2019 میلادی، دستخوش اعتراضات اقتصادی شد. با این وجود توافق نانوشته احزاب داخلی و بازیگران خارجی اثرگذار، از بروز خشونت در این اعتراضات جلوگیری کرد. نوشتار پیش رو، پس از بررسی اجمالی مهم‌ترین وقایع لبنان در سالی که گذشت، فهرستی از مقالات و یادداشت‌هایی که در اندیشکده راهبردی تبیین با موضوع تحولات لبنان نگاشته و منتشر شده است را به اشتراک می‌گذارد.
بحران اقتصادی و مسئله ناکارآمدی
کشور 6 میلیونی لبنان به لحاظ اقتصادی درآمدهای پایدار چندانی که حاصل از صادرات انرژی یا کالا باشد، ندارد و بیشتر بودجه لبنان از طریق سپرده‌گذاری سرمایه‌‌گذاران خارجی در بانک‌ها، بورس و صنعت توریسم تأمین می‌شود. لبنان همچنین کمک‌هایی نیز از آمریکا و برخی کشورهای عربی ازجمله عربستان دریافت میکند. بافت تاریخی، سیاحتی لبنان و مجاورت با دریای مدیترانه باعث شده تا برخی سرمایه‌داران عرب، برای تفریح هم که شده لبنان را انتخاب کنند. بنابراین اقتصاد لبنان تابعی از وضعیت ثبات در منطقه و جهان است.
سال 2019 اما، سال ناآرامی برای جهان و به‌ویژه منطقه غرب آسیا بود. اعتراضات اقتصادی در بسیاری از کشورهای دنیا ازجمله فرانسه، عراق، شیلی و غیره روی داد. از سوی دیگر آمارهای اقتصادی نشان می‌دهند، تمرکز سرمایه در برخی کشورها در حال رشد بوده که این باعث کاهش درآمد برخی کشورهای دیگر شده است. خبر بد دیگر برای لبنان، اوج‌گیری منازعه ایران و آمریکا در سال گذشته بود. آمریکا با پیگیری سیاست فشار حداکثری، تحریم و ترور، تلاش کرد عراق و لبنان را به عنوان دو کشوری که گروه‌های مقاومت نزدیک به ایران در آن‌ها حضور دارند، زیر فشار قرار دهد.
بر این اساس، مجموعه عوامل مذکور باعث کاهش درآمدهای لبنان از یک‌سو و کاهش ارزش پول ملی این کشور از سوی دیگر شد. این کاهش سبب شد تا ناکارآمدی موجود در ساختار سیاسی و اقتصادی لبنان، بیش از گذشته ظهور یابد که به بروز ناآرامی‌ها و اعتراضات گسترده در این کشور انجامید. مردم به فساد اقتصادی جریانات سیاسی اعتراض داشتند؛ اعتراضی که حتی امل، نزدیک‌ترین متحد حزب‌الله را نیز دربرمی‌گرفت. از این‌رو تقریباً در ماه‌های پایانی سال 1398، لبنان درگیر اعتراضات اقتصادی بود. بستن خیابان‌ها، حمله به برخی بانک‌ها و تلاش برخی از معترضان برای حمله به پارلمان در این اعتراضات دیده شد.
یکی از مهم‌ترین معضلات اقتصادی لبنان در ماه‌های پایانی سال 1398، کاهش ارزش پول ملی بود. این کاهش به حدی بود که هر دلار تقریباً به رقم عجیب سه هزار لیره نیز نزدیک شد. از این‌رو برخی بانک‌های لبنانی برای اجتناب از ورشکستی، اعلام تعطیلی کردند و برخی نیز به مشتریان خود اجازه دادند صرفاً هفته‌ای 100 تا 200 دلار از بانک برداشت کنند. این شرایط بر نارضایتی معترضانی که شاهد برباد رفتن سرمایه‌های خود بودند، افزود و باعث اوج‌گیری اعتراضات شد؛ زیرا سرمایه‌داران و برخی از لبنانی‌هایی که در خارج از این کشور مشغول کار هستند، درآمد خود را به دلار در بانک‌های لبنانی ذخیره می‌کنند. البته برخلاف عراق، اعتراضات لبنان به خشونت نگرایید و جریان‌های داخلی و حامیان خارجی آن‌ها تلاش کردند تا جنگ داخلی در این کشور شکل نگیرد.
استعفای حریری و انتخاب دیاب
افزایش اعتراضات در لبنان در نهایت منجر به استعفای حریری از نخست‌وزیری شد. تصمیمی که با مخالفت ائتلاف هشت مارس مواجه شد و حزب‌الله و متحدانش چند هفته تلاش کردند تا حریری را برای بازگشت به نخست‌وزیری قانع کنند. با این حال و با وجود تمایل پشت پرده حریری به بازگشت، این‌بار هم حامیان داخلی مخالف بودند و هم حامیان خارجی، چندان تمایلی به تداوم نخست‌وزیری وی نداشتند. بنابراین حریری دومین ناکامی خود را در دو سال اخیر تجربه کرد. یک‌بار در انتخابات پارلمانی سال 2018 و حالا در بازگشت به نخست‌وزیری در روزهای پایانی سال 2019.
با استعفای حریری و مخالفت بخشی از ائتلاف 14 مارس با بازگشت وی به قدرت به‌رغم تمایل حزب‌الله بر این امر، همچنان که پیش‌بینی می‌شد فرآیند انتخاب نخست‌وزیر جدید به دلیل نظام سهمیه‌بندی و طائفه‌گرایی در لبنان، دشوار بود. اعلام عدم مشارکت 14 مارس در دولت جدید، اختلافات درباره دوگانه دولت سیاسی-تکنوکرات، سهم‌خواهی برخی از احزاب هشت مارس و تداوم اعتراضات خیابانی، بخشی از موانع انتخاب نخست‌وزیر جدید بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
با این وجود، حدود 50 روز پس از استعفای حریری و در ساعات پایانی پنجشنبه 19 دسامبر، میشل عون رئیس‌جمهور لبنان، حسان دیاب 60 ساله و استاد دانشگاه آمریکایی بیروت را مأمور تشکیل کابینه کرد. در جلسه رأی اعتماد در پارلمان نیز دیاب با کسب 69 رأی بالاتر از نواف سلام ایستاد که 12 رأی آورده بود. 44 نماینده ائتلاف 14 مارس نیز گزینه‌ای برای نخست‌وزیری معرفی نکردند. دیاب نیز بدون درنگ فرآیند معرفی فهرست وزرای پیشنهادی را آغاز کرد.
نخست‌وزیر منتخب توانست طبق وعده خود بین چهار تا 6 هفته، وزرای پیشنهادی را معرفی کند. اگرچه به‌رغم تمایلش و برای راضی کردن برخی احزاب ازجمله «تیار المرده» و «حزب الدیمقراطی اللبنانی»، تعداد وزرا را از 18 به 20 افزایش داد که نقش میانجی‌گرانه حزب‌الله در این فرآیند مؤثر بود. در فهرست دیاب، 6 وزیر زن وجود داشت و افراد معرفی‌شده عموماً تکنوکرات و از استادان دانشگاه بودند. جریان آزاد ملی بیشترین سهم را از فهرست معرفی‌شده داشت و 14 مارس هم مطابق موضع‌گیری‌های پیشین، مشارکتی در دولت جدید ندارد. مخالفان، دولت دیاب را «دولت باسیل»، «دولت حزب‌الله» و «اللون الواحد» نامیدند.
به صورت کلی معادله‌ای که در اعتراضات داخلی لبنان شکل گرفت، تا حدود زیادی باخت-باخت بود؛ هم برای هشت مارس و هم برای 14 مارس. با این وجود اما حریری را شاید بتوان بازنده اصلی این تحولات دانست. در سوی مقابل اما حزب‌الله توانست با مدیریت نسبی، از آسیب به خود در فضای داخلی لبنان بکاهد و جایگاه بهتری نسبت به سایر احزاب به‌دست آورد. از این‌رو شاید سال 1398 را بتوان، دوران افول حریریسم در لبنان ارزیابی کرد. هرچند که حریری جوان هم هواداران خیابانی خود را دارد و هم ثروت وابسته به طرف‌های خارجی. این‌بار اما وارد معامله‌ای شد که تاکنون نتوانسته پیروز از آن بیرون بیاید.
با این حال به نظر می‌رسد چالش‌هایی خاص، سیاست‌ورزی حزب‌الله در لبنان را تهدید میکند. اگر این گزاره پذیرفته شود که یکی از مهم‌ترین اهداف تحولات اخیر لبنان، اخراج حزب‌الله از دولت بوده است، اکنون می‌توان این سناریو را محتمل دانست که با توجه به دشواری حل مشکلات اقتصادی، 14 مارس با کناره‌گیری از فرآیند تشکیل دولت، به دنبال شکست دولت منتخب در ماه‌های ابتدایی پس از تشکیل است. در این چارچوب، فشار آمریکا و برخی کشورها نیز افزایش می‌یابد. با ناتوانی دولتی که از آن تلقی نمایندگی حزب‌الله در جامعه ایجاد شده، مردم به خیابان‌ها بازمی‌گردند و این‌بار شعارها به سمت هشت مارس نشانه می‌‌رود. به هر روی اگرچه وقوع این تحولات، همگی بر بستر احتمالات است، اما چالش‌های حزب‌الله در تحولات ماه‌های آینده لبنان کم نیست؛ اگرچه به نظر می‌رسد توانایی‌های حزب‌الله بیشتر باشد.
به هرروی اعتراضات ماه‌های پایانی سال گذشته در لبنان باعث شد در معادلات سیاست داخلی این کشور، علاوه بر هشت و چهارده مارس، یک عنصر تعیین‌کننده دیگر نیز نقش‌آفرین باشد و آن خیابان‌هاست. حتی پس از انتخاب دیاب نیز، معترضان در خیابان حضور یافتند. بنابراین به نظر می‌رسد دولت جدید نیز مسیر دشواری پیش‌رو دارد. زیرا مشکلات اقتصادی لبنان زیاد است و کمک‌های خارجی به این کشور نیز بسیار محدود شده است. از سوی دیگر با وجود ترکیب دولت آینده، می‌توان انتظار داشت که فشار آمریکا و انگلستان بر لبنان افزایش یابد؛ هرچند که به نظر می‌رسد لبنان اهمیت گذشته را برای عربستان ندارد و ریاض حداقل در مقطع فعلی به دنبال پرونده‌های مهم‌تری چون رقابت با ترکیه، جنگ یمن، معامله قرن و پروژه عادی‌سازی و … باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
فهرست مقالات
اندیشکده راهبردی تبیین برای تحلیل و بررسی تحولات لبنان در سال 1398، مجموعه مقالات و یادداشت‌هایی را منتشر کرده است که عنوان و پیوند آن‌ها در زیر می‌آید. در پایان نیز سه عنوان از مقالاتی که از منظر اهمیت موضوع، پردازش و استقبال مخاطبان مهم بوده، معرفی می‌شود.
دولت آینده لبنان با چه مسائلی روبه‌رو خواهد بود؟
چرا کابینه لبنان بازهم تشکیل نشد؟
تاثیر اعتراضات لبنان بر جایگاه داخلی و منطقه ای حزب الله
اعتراضات لبنان؛ دلایل و پیامدها
بررسی مقایسه‌ای واکنش عراق و لبنان به حملات رژیم صهیونیستی
اختلافات مرزی لبنان و رژیم صهیونیستی؛ زمینه‌ها و روندها
وضعیت آوارگان فلسطینی در سایه اقدامات دولت لبنان
آمریکا و حزب‌الله لبنان؛ مقبولیت، تحریم، بازدارندگی
چرا پناهجویان سوری در لبنان مانده‌اند؟
مقالات برگزیده
همانطور که در نوشتار حاضر نیز اشاره شد، یکی از مهم‌ترین رویدادهای سال 1398 در لبنان، اعتراضات مردم به مسائل و معضلات اقتصادی بود. براین اساس، اندیشکده راهبردی تبیین در مقاله «اعتراضات لبنان؛ دلایل و پیامدها» به بررسی زمینه‌ها، ابعاد و تأثیرات تظاهرات مردمی در لبنان پرداخت. نویسنده مقاله ضمن بررسی دلایل شکل‌گیری بحران در لبنان، نقش سیاسی و امنیتی سه کشور آمریکا، عربستان و امارات را به‌عنوان بازیگران اثرگذار در اعتراضات داخلی لبنان بررسی میکند. نویسنده همچنین سه سناریو تشکیل دولت در لبنان شامل دولت تکنوکرات، دولت سیاسی و دولت تکنوسیاسی را مورد ارزیابی قرار داده و پیش‌بینی میکند دولت آینده لبنان تکنوسیاسی باشد. تحلیلی که البته چندان دور از واقعیت نبود و مدتی بعد چنین دولتی -البته با برخی ملاحظات- در لبنان شکل گرفت.
یکی از موضوعات مهمی که سال گذشته سیاست خارجی لبنان مطرح شد، مذاکرات آمریکا با رژیم صهیونیستی و لبنان برای حل اختلافات مرزی طرفین به‌ویژه در مرزهای دریایی بود. مذاکراتی که از سوی «جیسون گرینبلات»، نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور خاورمیانه دنبال شد و البته با وجود فشار واشنگتن به بیروت، چندان نتایجی به دنبال نداشت.
بر همین اساس اندیشکده راهبردی تبیین در مقاله «اختلافات مرزی لبنان و رژیم صهیونیستی؛ زمینه‌ها و روندها» به بررسی این مذاکرات و مطلوبیت‌های طرفین پرداخت. نویسنده ضمن بررسی ماهیت اختلافات مرزی لبنان و اسرائیل به‌ویژه اختلافات آبی در بلوک نفتی شماره 9، به چرایی و چگونگی نقش‌آفرینی ایالات متحده در این اختلافات می‌پردازد. وی معتقد است: «مطلوبیت رژیم صهیونیستی این است که همه کشورهای صادرکننده انرژی در حوزه مدیترانه از طریق خطوط لوله مشترک در بستر مدیترانه به صادرات انرژی بپردازند و به این ترتیب ادغام اقتصادی در سطح منطقه صورت گیرد تا تأمین‌کننده امنیت این رژیم نیز باشد».
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نویسنده مقاله در ادامه به تأثیر منابع انرژی مدیترانه بر بازار آینده انرژی ایران نیز می‌پردازد و این گمانه‌زنی مهم را مطرح میکند که این احتمال وجود دارد که با ورود لبنان به جمع صادرکنندگان گاز، ترکیه و عراق که بزرگترین وارد کنندگان گاز ایران هستند درصدد تنوع بخشیدن به روابط گازی خود باشند.
مسئله دیگری که در سیاست داخلی و روابط خارجی لبنان حائز اهمیت است، آوارگان است. در لبنان دو دسته آوارگان حضور دارند: آوارگان فلسطینی و آوارگان سوری. اندیشکده راهبردی تبیین برای بررسی وضعیت هر دو دسته، مقالات و یادداشت‌های جداگانه‌ای را در سال 1398 منتشر کرده است. مقاله «وضعیت آوارگان فلسطینی در سایه اقدامات دولت لبنان» به مسئله آوارگان فلسطینی و یادداشت «چرا پناهجویان سوری در لبنان مانده‌اند؟» به مسئله آوارگان سوری در خاک لبنان می‌پردازد که مطالعه آن‌ها می‌تواند برای مخاطبان مفید باشد.
نتیجه‌گیری
لبنان در سال 1398، وضعیت دشوار و ناآرامی را گذراند. نظام مبتنی بر طائفه‌گرایی و سهمیه‌بندی‌های جناحی، سال‌های متمادی است که در لبنان وجود دارد؛ آن‌چه اما سال گذشته را متمایز از سال‌های پیش از آن کرد و مردم معترض را چنین به خیابان کشاند، کاهش درآمدهای دولت لبنان بود که باعث شد، بودجه‌ای که میزان فراوانی از ناکارآمدی را پوشانده است، تنزل یابد و حجم بالای فساد و ضعف دولت مرکزی بروز و ظهور یابد. ریشه‌های کاهش درآمد دولت در لبنان را نیز می‌توان در شکست نسخه‌های صندوق بین‌المللی پول برای اقتصاد لبنان، تمرکز سرمایه جهانی در کشورهای ثروتمند، کاهش کمک‌های خارجی به لبنان و افزایش تنش‌های منطقه‌ای دانست. روندپژوهی تحولات منطقه و لبنان نشان می‌دهد نخست‌وزیر جدید مسیر دشواری برای بازگرداندن لبنان به شرایط عادی پیش رو دارد و باتوجه به اینکه دولت تشکیل‌شده، دولت هشت مارس است و 14 مارس، مشارکتی در آن نداشته، بروز اعتراضات و افزایش فشار آمریکا در سال آینده، چندان دور از انتظار نخواهد بود.
