اندیشکده راهبردی تبیین- مؤسسه افکارسنجی «ایران‌پُل[1]» مستقر در تورنتوی کانادا و زیرمجموعه شرکت «ارزیابی مردم[2]» است که به مدیریت امیر فرمنش، دکترای مطالعات سیاسی از دانشگاه مریلند و استادیار مطالعات سیاسی دانشگاه ویرجینا، از 2006 آغاز به فعالیت کرده است. آخرین نظرسنجی این مؤسسه از ایرانیان درباره موضوعات سیاست خارجی طی دو موج پیمایشی[3] به ترتیب از 3 تا 11 آبان و از 27 آذر تا 1 دی 1398 با جامعه آماری 1000 نفری به تفکیک جمعیت استان‌ها و به روش تلفنی به انجام رسید که نتایج تفصیلی این پیمایش‌ها فروردین 1399 منتشر شد. گرچه حدود چهار ماه از برگزاری این نظرسنجی می‌گذرد و در این مدت حوادثی مانند آشوب‌های آبان، ترور سردار سلیمانی، حمله ایران به عین‌الاسد و سقوط هواپیمای اوکراینی رخ داده ولی با توجه به تازگی نتایج هم‌چنان می‌توان ارزیابی نسبی از افکار عمومی ایران در حوزه سیاست خارجی ارائه داد.

 

دوستان و دشمنان ایران

در سؤالی نام دولت‌ها مهم جهان و غرب آسیا به صورت دوبه‌دو مطرح و وضعیت رابطه کنونی آن‌ها پرسش شده است.

از تفسیر نگرش به رابطه آمریکا با چین و روسیه و در مقابل، رابطه ایران با این دو کشور می‌توان به عمق نگرش منفی به دولت آمریکا در شرایط کنونی پی برد. هم‌چنان‌که 45.1% به میزان بسیار زیاد و 30.6% تا حدی معتقد به تأثیر منفی تحریم‌ها بر وضعیت کشور هستند ولی صرفاً 12.6% تأثیر اندکی برای آن قائل بوده و 11.1% نیز معتقد به بی‌اثری تحریم‌ها هستند. با این تفسیر، نگرش منفی جامعه به رابطه ایران با دولت سعودی متأثر از اتحاد نزدیک آن با ایالات متحده طبیعی است.

 

 

مورد جالب توجه وضعیت اتحادیه اروپا در میانه رابطه ایران و آمریکاست. بدعهدی‌های تروئیکای اروپایی پس از خروج آمریکا از برجام سبب شده حدود نیمی از جامعه گرایش منفی به اتحادیه اروپا بیابد. به طوری که طبق پرسشی دیگر مبنی بر ارزیابی مردم از تلاش‌های اروپا برای مقابله با تحریم‌های آمریکا، 47.8% آن را بی‌اثر، 26.3% کم‌اثر و دیرهنگام، 15.8% گامی کوچک ولی درست و تنها 6.5% گامی مؤثر قلمداد کرده‌اند. در عین حال اقلیت قابل توجهی از مردم نگرش مثبتی به رابطه ایران با اتحادیه اروپا دارند و تقریباً به همان نسبت معتقدند اروپا رابطه رقابتی با آمریکا دارد. نگرشی که شاید از مخالفت‌های هر چند لفظی دولت‌مردان اروپایی با دولت ترامپ متأثر باشد. هر چند احتمالاً خروج رسمی بریتانیا از اتحادیه اروپا و تقویت موج ملی‌گرایی راست‌گرایانه در فضای پساکرونای این قاره گرایش مثبت ایرانیان به اتحادیه اروپا را نیز کاهش خواهد داد و در مقابل کمک‌های چین به ایران در شرایط شیوع کرونا، گرایش مثبت به رابطه با این دولت مهم آسیایی را تقویت می‌کند.

 

برنامه موشکی

گرچه پرسش معینی در ارتباط با برنامه موشکی ایران مطرح نشده ولی از تفسیر پرسش‌های مرتبط می‌توان میزان اعتماد عمومی به توان بازدارندگی نظامی کشور را سنجید. در مقابل این پرسش که آیا توسعه تسلیحات هسته‌ای به حمله نظامی آمریکا می‌انجامد، تنها 4.8% با این گزاره کاملاً و 19.3% تا حدی با آن موافق بوده‌اند ولی 16% تا حدی و 58.2% کاملاً با آن مخالف بوده‌اند. پاسخ مخاطبان به نوع واکنش ایران به حمله احتمالی به تأسیسات هسته‌ای‌اش نیز نشانه دیگری از اعتماد به کارآیی دکترین دفاعی کشور است.

با این حال، تفاوت میزان افرادی که موافق پاسخ صرفاً نظامی درباره این سه گزینه بوده‌اند را می‌توان نگرانی از تبعات تهاجم نظامی طرف مقابل دانست. به همین دلیل تعدادی که موافق پاسخ نظامی به آمریکا بوده‌اند کمتر از افرادی است که حامی پاسخ نظامی به رژیم صهیونیستی و عربستان هستند. هم‌چنین تمایل کمتر به پاسخ نظامی به آمریکا در قیاس با دو مورد دیگر می‌تواند از این نکته برخیزد که عربستان و رژیم صهیونیستی کاملاً در تیررس توان موشکی ایران قرار دارند ولی فقط نیروها و پایگاه‌های نظامی آمریکا در غرب آسیا حضور دارند و میزان آسیب‌پذیری ایالات متحده کمتر از دو حکومت دیگر است. هم‌چنین میزان قابل توجه گرایش به پاسخ نظامی به سعودی و صهیونیست‌ها را می‌توان به نوعی حمایت از برنامه منطقه‌ای ایران و جبهه مقاومت تفسیر کرد. در عین حال احتمال اینکه غافل‌گیری ایران در ترور سردار سلیمانی بر اعتماد به بازدارندگی نظامی و نیز اسقاط هواپیمای اوکراینی بر گرایش به پاسخ نظامی، مقداری تأثیر منفی گذاشته باشد، وجود دارد. این نکته از این رو اهمیت می‌یابد که در مقابل پرسشی مبنی بر توسعه توافق برجام به فعالیت‌های منطقه‌ای و برنامه موشک‌های بالستیک 4.5% کاملاً موافق بوده، 10.3% آن را موکول به اجرای تعهدات اتحادیه اروپا در برجام، 34% موکول به اجرای تعهدات آمریکا و اتحادیه اروپا در برجام و 45.8% کاملاً با آن مخالف بوده‌اند.

 

برنامه هسته‌ای

طبق این پیمایش 66.6% کاملاً و 23.3% تا حدی موافق و در مقابل 4.3% تا حدی و 4.2% کاملاً مخالف برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای هستند. به نظر می‌رسد هزینه‌های اقتصادی بارشده به کشور در طول سالیان اخیر در کنار نااطمینانی نسبت به سرنوشت پرونده هسته‌ای ایران به دلیل تنش‌های پس از خروج آمریکا از برجام در گرایش منفی اقلیتی از مردم به برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای و تردید بخش دیگری از جامعه به آن مؤثر بوده باشد. هم‌چنین اکثریت مردم مخالف تسلیحات هسته‌ای هستند ولی اقلیت قابل توجهی نظر مثبتی به سلاح هسته‌ای دارند که آن را می‌توان تأثیر معکوس فشارهای آمریکا و تقویت رویکرد تقابل‌جویانه قلمداد کرد. چنان‌که 23.6% کاملاً و 13.9% تا حدی موافق و در مقابل 15.9% تا حدی و 43% کاملاً مخالف توسعه تسلیحات هسته‌ای می‌باشند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

نگرش افکار عمومی به برجام بخش مهم دیگری از این پیمایش در بررسی وضعیت برنامه هسته‌ای در نظرگاه مردم ایران است. نمودار زیر روند گرایش عمومی به برجام طی نظرسنجی‌های متعدد مؤسسه ایران‌پُل در بازه‌های زمانی متفاوت را نشان می‌دهد.

بررسی این فرآیند نشان می‌دهد انتظار عمومی از برجام رفع تحریم‌ها و گشایش در معضلات اقتصادی کشور بوده که با خروج آمریکا از برجام و اِعمال تحریم‌های ضد ایرانی رو به افول نهاده است. نمودار دیگری که از هوشمندی جامعه ایران نسبت به تحولات سیاست خارجی حکایت دارد نشان می‌دهد عمده مردم طرف اصلی برجام را آمریکا دانسته و اطمینانی به تأمین منافع اقتصادی برجام توسط دیگر طرف‌ها و در غیاب آمریکا ندارند.

درسی که جامعه ایران از برجام آموخته این‌که نسبت به مذاکره دوباره، سخت‌گیرانه‌تر عمل کند. به همین دلیل اکثریت مردم حاضر نیستند به توافقی ضعیف‌تر از برجام تن دهند. چنان‌که در پاسخ به این اینکه اگر آمریکا پیشنهاد کند در ازای لغو تدریجی تحریم‌ها، ایران برای همیشه از حق غنی‌سازی صرف‌نظر کرده و نظارت دائمی بازرسان بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای‌اش را نیز بپذیرد، 52.8% به شدت و 20.1% تا حدی مخالف بوده و تنها 15.9% تا حدی و 7.8% کاملاً با چنین توافقی موافق بوده‌اند. نمود دیگر این گرایش در حمایت از سیاست گام‌های کاهش تعهدات هسته‌ای نمایان می‌شود به گونه‌ای که 41% کاملاً و 33.8% تا حدی با آن موافق بوده ولی 14.1% تا حدی و 7.4% کاملاً با آن مخالف هستند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

گرچه این موارد نشان‌گر سرمایه اجتماعی راهبرد «مقاومت فعال» در مقابل «فشار حداکثری» است ولی واقعیت غیرقابل انکاری که به مثابه هشداری نسبت به کاهش این سرمایه تلقی می‌شود، تأثیر تحریم‌ها بر وضعیت معیشتی مردم است. همان‌گونه که نمودار زیر نشان می‌دهد افزایش فشارهای آمریکا سبب شده نگرش افکار عمومی به تحریم‌ها به مثابه عامل مؤثر بر مشکلات اقتصادی افزایش یابد. هر چند هم‌چنان برای ناکارآمدی‌های داخلی سهم بیشتری قائل هستند.

جمع‌بندی

حدود چهار ماه از اجرای این نظرسنجی می‌گذرد و با توجه به تسریع رخدادهای این بازه زمانی نمی‌توان احتمال تغییر در برخی از این نظرات را انکار کرد. برای مثال ممکن است از یک‌سو اعتراض‌های اقتصادی به گرانی بنزین سبب اعتقاد به اثرگذاری بیشینه تحریم‌ها و در نتیجه تضعیف رویکرد مقاومت و از سوی دیگر، ترور سردار سلیمانی و خشم عمومی نسبت به این جنایت باعث تقویت رویکرد مقاومت شده باشد. با این حال نمی‌توان از این نکته عبور کرد که حس غرور ملی ایرانیان نقش مهمی در نگرش آنان به حوزه عمومی از جمله سیاست خارجی دارد و علی‌رغم مصائب معیشتی فراوان حاضر نیستند برای هر گشایشی، هر معامله‌ای را بپذیرند. تصمیم‌سازان جمهوری اسلامی برای حفظ این پایگاه اجتماعی ارزش‌مند لازم است سیاست‌های کلان را در راستای تحریم‌زدایی از عرصه اقتصادی به نحوی تدوین نمایند که حتی در کوتاه‌مدت نیز بتوان آثاری هر چند اندک از گشایش بدون مذاکره را در وضعیت رفاهی اقشار ضعیف و متوسط مشاهده کرد و بار دیگر سیاست خارجی در مذاکره احتمالی، گروگان تحریم قرار نگیرد.

 

پی‌نوشت‌ها

[1] Iran Poll

[2] People Analytics

[3] قابل بازیابی در:

https://www.iranpoll.com/publications