اندیشکده راهبردی تبیین- «سیاست خارجی عربستان: منازعه و همکاری»[۱] عنوان کتابی است که سال ۲۰۱۶ توسط نیل پاتریک[۲] به زبان انگلیسی ویراستاری و از سوی انتشارات I.B. Tauris به چاپ رسیده است. کتاب حاضر، روابط خارجی پادشاهی سعودی با کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا و دیگر کشورهای جهان اسلام و همچنین تعامل ریاض با قدرت‌های جهانی غربی و شرقی را مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد. نویسندگان هر فصل از کتاب برای درک سیاست خارجی عربستان، عوامل مختلف داخلی و خارجی از هویت سیاسی تا مسائل منطقه‌ای را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهند.
بررسی روابط خارجی عربستان البته موضوع جدیدی نیست و نویسندگان مختلفی تلاش کرده‌اند به این موضوع در یادداشت‌های رسانه‌ای، مقالات کنفرانسی و کتاب‌های مختلف بپردازند. هرچند به باور تحلیلگران سیاست خارجی عربستان اغلب این آثار نتوانستند با نگاهی جامع این موضوع را مورد بررسی قرار دهند. این در حالی است که تحولات سریع و در هم‌پیچیده منطقه جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا در یک دهه اخیر از جمله پیامدهای ناشی از بیداری عربی، نوسانات قیمت نفت، جنگ‌های داخلی در منطقه و تشدید رقابت و تخاصم میان کشورهای منطقه‌ای، ضرورت انتشار آثاری را که با نگاهی جامع به مسئله سیاست و روابط خارجی سعودی‌ها می‌پردازد، بیش‌تر کرده است. کتاب حاضر به قلم نیل پاتریک، به عنوان یکی از کارشناسان برجسته مسائل سیاست خارجی عربستان، این نقطه قوت را دارد که با چنین رویکرد جامعی، ماهیت پیچیده روابط خارجی ریاض را مورد مداقه قرار دهد. این کتاب در دو بخش شامل ۲۱ فصل و یک جمع‌بندی، ضمن پرداختن به عوامل موثر بر شکل‌گیری سیاست خارجی عربستان، به ظرفیت یا محدودیت‌های کاربست خط مشی سیاسی این کشور در روابط خارجی کلیدی آن نیز می‌پردازد.
معرفی ویراستار
«نیل پاتریک»، کارشناس مسائل منطقه جنوب غرب آسیاست که بر سیاست کشورهای شورای همکاری خلیج فارس- به‌ویژه عربستان سعودی- تمرکز دارد. وی دکترای خود را در رشته روابط بین‌الملل زیر نظر «فرد هالیدی» و با موضوع سیاست خارجی کویت از مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن اخذ کرده است. پاتریک سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۲ رئیس برنامه «خاورمیانه و شمال آفریقا» در بنیاد متحد خدمات سلطنتی بریتانیا[۳] بود. سپس برای مدت پنج سال (تا ۲۰۰۷) به عنوان سردبیر ارشد گروه اکونومیست به تحلیل درباره سیاست و اقتصاد در زیر مناطق خلیج فارس و شامات پرداخت. پاتریک همچنین در دانشگاه‌های آمریکایی شارجه، وست مینستر، و میدلسکس تدریس کرده است.
محتوای کتاب
نیل پاتریک به عنوان ویراستار اصلی کتاب «سیاست خارجی عربستان» در آخرین اثر خود همراه با گروهی از کارشناسان و محققان برجسته مسائل منطقه، در دو بخش موضوعی درباره عوامل شکل‌دهنده به سیاست خارجی عربستان، روابط ریاض با کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا، روابط عربستان با برخی از دولت‌های آسیایی نظیر اندونزی و مالزی و در نهایت روابط این کشور با قدرت‌های فرامنطقه‌ای از جمله کشورهای اروپایی- آمریکا و روسیه پرداخته است. البته باید توجه داشت که تحلیل پیشران‌ها و پیامدهای سیاست خارجی عربستان به دلیل دشواری ورود به جعبه سیاه این حکومت- همچون اکثر دولت‌های منطقه- کار آسانی نیست. از طرف دیگر عملکرد عربستان در روابط خارجی خود با سایر کشورها الزاما از یک سیاست خارجی منسجم و پایدار تبعیت نمی‌کند و همین امر درک واقعیت عملکرد این کشور را دشوارتر می‌کند. با همه این دشواری‌ها اما نویسندگان کتاب حاضر تلاش کردند تا در سه فصل نخست به عوامل داخلی موثر بر سیاست خارجی پادشاهی سعودی و ادراکات سیاست‌گذاران امروزی این کشور بپردازند. نویسندگان هر فصل یک بررسی تاریخی از پیشران‌های داخلی موثر بر رویکرد ریاض به جهان خارج انجام داده‌اند. از جمله این پیشران‌ها می‌توان به شکاف فرقه‌ای، مسئله جانشینی، طبقه تجاری و نخبگان بازرگانی اشاره کرد.
به علاوه در این بخش، یک فصل به صورت مجزا به نقش هویت اسلامی در شکل دادن سیاست خارجی عربستان اختصاص داده شده است که نویسنده در آن میزانی که پایبندی به ماموریت احیای اسلام‌گرایی واقعا در سیاست‌گذاری خارجی ریاض نقش دارد را مورد بحث قرار می‌گیرد. همچنین نفوذ علمای مذهبی رسمی و غیر رسمی در سیاست‌گذاری خارجی نیز از دیگر موضوعات مهمی است که در این فصل به بحث گذاشته می‌شود. در نهایت با توجه به اینکه عربستان کشوری وابسته به درآمدهای رانتی است، یک فصل نیز به این موضوع مهم اختصاص دارد تا استدلال شود که چگونه استخراج و توزیع پایدار نفت در مرکز جهان‌بینی راهبردی مقامات سعودی قرار دارد. بدین ترتیب نویسندگان نشان می‌دهند که چگونه تصمیم‌سازی در ریاض تا حد زیادی مستقل است اما در عین حال جدا از افکار عمومی داخلی، رهبران مذهبی و سایر موارد مشابه نیست.
سایر فصل‌ها که بخش دوم و اصلی کتاب را دربرمی‌گیرد به روابط ریاض با دولت‌های کلیدی در منطقه و فراتر از آن می‌پردازد. نویسندگان هر فصل در بررسی سیاست خارجی عربستان با دیگر کشورها، ابتدا این روابط را در چارچوبی تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهند. البته هنگامی که نوبت به بررسی روابط امروزی می‌رسد باید توجه داشت که «زمان حال» هم با تحولات و تغییرات مداوم همراه است؛ به‌ویژه با توجه به اینکه همه ناظران منتظر انتقال قدرت از ملک سلمان به فرزندش محمد هستند و این فرآیند می‌تواند تحولاتی را به دنبال داشته باشد. اهمیت و جایگاه عوامل سیاسی، اقتصادی، مذهبی و غیره در بررسی روابط دوجانبه عربستان با سایر کشورها، متأثر از ماهیت روابط دو کشور و همچنین محل تمرکز هر نویسنده متفاوت است. برای مثال پاتریک که خود فصل روابط ایران و عربستان را به رشته تحریر درآورده است، بر عامل فرقه‌گرایی و نقش علمای مذهبی در شکل دادن به سیاست خارجی کاخ سلطنتی سعودی در قبال ایران تاکید می‌کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
استدلال کلی کتاب سیاست خارجی عربستان این است که هر تغییری رخ دهد، مجموعه‌ای از مسائل در جهان‌بینی مقامات ریاض ثابت باقی خواهند ماند. بر این اساس عربستان کشورهای یمن، بحرین، و لبنان را به عنوان حیاط خلوت خود تعریف می‌کند و به هر طریقی برای حفظ منافع و نفوذ خود در این حوزه‌ها تلاش می‌نماید. فراتر از سطح منطقه‌ای، یکی از دغدغه‌های اصلی ریاض جایگاه این کشور در نظام بین‌الملل و در بازار نفت است. بنابراین درحالی‌که عربستان و پول‌های این کشور در سیاست‌های منطقه‌ای مهم محسوب می‌شود، تقاضایش برای سهم جهانی از بازار نفت هم حائز اهمیت است. با این حال، جمع‌بندی کتاب حاکی از این است که این هدف عربستان با دو محدودیت روبه‌روست: حفظ خود و اینکه همچنان روابط خارجی نه به عنوان یک راهبرد بلکه مسئله‌ای که باید مدیریت شود، در نظر گرفته می‌شود.
نتیجه‌گیری
عربستان سعودی به عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی نفت که تا حدی از ظرفیت تاثیرگذاری بر اقتصاد جهانی برخوردار است، از جمله مهم‌ترین دولت‌های ژئوپولتیک قرن بیست و یکم است. به‌‌رغم ظرفیت‌های متعددی که عربستان برای ایفای نقش قدرتمندتر منطقه‌ای و بین‌المللی دارد اما با چالش‌هایی جدی در بعد داخلی و خارجی روبه‌روست که بدون تردید بر عملکرد آن در عرصه بین‌الملل تاثیر می‌گذارد؛ مشکلات داخلی یا رقابت با دولت‌هایی نظیر ایران از جمله این چالش‌ها است. نیل پاتریک به عنوان کارشناس مسائل خلیج فارس همراه با جمعی از تحلیلگران مسائل منطقه در کتاب «سیاست خارجی عربستان: منازعه و همکاری» به روابط این پادشاهی در منطقه جنوب غرب آسیا و برخی از کشورهای جهان اسلام و همچنین تعامل ریاض با قدرت‌های غربی و شرقی پرداخته‌اند.
تحولات داخلی عربستان که مهم‌ترین آن تغییر نسل رهبران از فرزندان بلافصل بنیانگذار این حکومت به نوه‌های ملک عبدالعزیز با تحولات سریع موازنه قدرت منطقه‌ای همراه شده است. تحولات در هر دو حوزه توأمان فرصت‌ها و تهدیداتی را برای تصمیم‌سازان سعودی به دنبال دارد. بنابراین در وضعیت کنونی، درک سیاست خارجی عربستان و چگونگی تعامل این حکومت با کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از اهمیتی بیش از پیش برخوردار است. این در حالی است که کمتر اثر مکتوبی به صورت جامع و چند بعدی روابط خارجی عربستان را مورد بررسی قرار داده است. به همین دلیل از جمله مهم‌ترین مزیت‌های اثر حاضر این است که به دیدگاه‌های مختلف امکان می‌دهد که از ابعاد مختلفی سیاست خارجی عربستان را مورد بررسی قرار دهند تا بدین ترتیب تصویری جامع از اولویت‌ها و روندهای بین‌المللی پادشاهی سعودی به دست آید. بنابراین کتاب «سیاست خارجی عربستان» می‌تواند اثر مناسبی برای دانشجویان و پژوهشگران مسائل عربستان سعودی باشد.
پژوهشگران و علاقه مندان گرامی می توانند نسخه اصلی کتاب را از اینجا دانلود نمایند.
پی نوشت
[۱] Saudi Arabia Foreign Policy: Conflict and Cooperation
[۲] Neil Partrick
[۳] The Royal United Services Institute
