اندیشکده راهبردی تبیین- گزارش مدتی پیش نیویورک‌تایمز مبنی بر ایده وزارت خارجه آمریکا برای سوءاستفاده از مکانیسم ماشه علیه برجام، بار دیگر این پرسش را مطرح کرده که برنامه هسته‌ای ایران تا پایان دولت کنونی ایالات متحده چه سرنوشتی خواهد یافت؟ برخی گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای چه در داخل و چه خارج از کشور بر این مبنا استوار یافته که ایران در انتظار نتایج انتخابات آمریکا، صبر تاکتیکی پیشه کرده است. از سوی دیگر، کمپین تبلیغاتی ترامپ نیز به دلیل فقدان دستاورد خارجی ملموس و همچنین تبعات اقتصادی کرونا، مترصد فرصتی برای دستاوردسازی برای اوست. بنابراین بررسی وضعیت برجام در این برهه، اهمیت می‌یابد. در این نوشتار تلاش می‌شود تا به این سوال پاسخ داده شود با توجه به انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا، پرونده هسته‌ای ایران چه سرنوشتی خواهد داشت و تلاش دولت فعلی آمریکا برای دستیابی به چه هدفی تفسیر می شود؟
اراده دولت ترامپ فروپاشی برجام تا پیش از انتخابات
ایالات متحده تلاش دارد بر طرح تمدید تحریم تسلیحاتی ایران پافشاری کند و بهترین زمان برای این اقدام ایالات متحده، ماه سپتامبر و ریاست نیجر بر شورای امنیت، برای به جریان انداختن یک قطعنامه جدید برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران و حتی در گام فراتر فعال نمودن مکانیسم ماشه است. این موضوع زمانی جالب توجه است که علیرغم ادعای آمریکا بر تلاش به منظور جلوگیری از رفع تحریم تسلیحاتی ایران، آنها می‌دانند که برای حصول این نتیجه راهی سخت در پیش دارند و در پس پرده این تلاش اینگونه به نظر می‌رسد که دولت ترامپ قصد دارد تا پیش از انتخابات پیش رو مُهر پایانی بر برجام زده و آن را کاملا از بین ببرد تا از این اتفاق برای خود دستاوردی تعریف نماید. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که ترامپ تاکنون در ماراتن با ایران نتوانسته به اهداف خود دست یابد و در این میان از بین رفتن برجام می‌تواند یک دستاورد ظاهری برای تبلیغات وی در انتخابات و همچنین درصورت شکست وی برابر بایدن، می‌تواند موجب ایجاد دردسر و مشکل در احیای مجدد توافق هسته‌ای توسط بایدن گردد[۱].
پر واضح است که اگر آمریکا نتواند طرح مبارزه با رفع تحریم فروش سلاح به ایران را در شورای امنیت دنبال کند، به دنبال تحریم یک جانبه برخواهد آمد و از سوی دیگر به ادامه تلاش خود برای زمین‌گیر کردن و نابودی کامل برجام ادامه خواهد داد. از آنجا که پمپئو نیز صراحتاً این هدف را اعلام نموده، اینگونه می توان استنباط نمود که نقشه راه آمریکا در گام اول برای رسیدن به هدف ممانعت از رفع تحریم تسلیحاتی، پیشنهاد قطعنامه‌ای در شورای امنیت در این راستا و درصورت عدم موفقیت و فقدان همراهی سایر اعضای شورای امنیت به سمت فعال نمودن مکانیسم ماشه قطعنامه ۲۲۳۱ حرکت نماید تا بدین شکل تمام تحریمها را علیه ایران به یکباره بازگرداند.
ایران در مقابل این اتفاق طبعاً واکنش لازم را خواهد داشت و اگرچه نه به‌دنبال توسعه‌طلبی است و نه علاقه‌ای به تنازع دارد اما با توجه به پایبندی به تعهدات و باقی ماندن در برجام، تداوم اجرای تعهدات توسط ایران مستلزم شناسایی حقوقش و ممانعت دیگر بازیگران از به مخاطره افتادن منافع آشکار ایران با اقدامات غیرقانونی و یکجانبه آمریکا است.
در حقیقت در پاسخ به ادعا و طرح آمریکا باید اینگونه تبیین کرد که استناد امریکا به قطعنامه ۲۲۳۱ و اصرار بر اینکه هنوز عضوی از برجام یا متعهد به قطعنامه ۲۲۳۱ است مستلزم این است که ایالات متحده بپذیرد اقدامش مبنی بر خروج از برجام، اقدامی غیرقانونی و نقض حقوق بین‌الملل بوده و پیش از هر درخواست و تلاشی باید خسارات ناشی از نقض قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام و تحریم‌های یکجانبه آن در دو سال گذشته را جبران و به برجام بازگردد که این دوراهی بازگشت به برجام و جبران خسارات از یکسو و تلاش برای از بین بردن برجام از طرف دیگر کاخ سفید را در مقابل دوراهی و پارادوکسی قرار داده است که احتمالاً برای فرار از آن باز هم به دنبال راه سوم غیرقانونی دیگری موضوع را هدایت خواهد کرد که هم زیر بار مسئولیت و رسمیت برجام نرود و هم از منافع قطعنامه علیه ایران و نابودی برجام استفاده کند.
دولتمردان آمریکایی در پیگیری اهداف خود فراموش کرده‌اند از لحاظ حقوقی، توافق یک کل است، و تعادلی میان حقوق و تعهدات برقرار است که ملازم یکدیگر هستند و آمریکا با رد تمام تعهداتش و بازگرداندن تحریم ها علیه ایران، در واقع حقوق خود را نیز واگذار کرده است و دولتمردان آمریکا نیز بارها رسما اعلام و تاکید کرده‌اند که دیگر عضو توافق هسته‌ای و یکی از طرف‌های برجام نیستند[۲]. این در حالیست که اکنون با دستاویز عضویت و مشارکت در برجام به دنبال بهره‌برداری از قطعنامه ۲۲۳۱ و فعال نمودن مکانیسم ماشه علیه خود برجام می‌باشند.
فشار حداکثری برای فروپاشی برجام
جِیک سالیوان، مشاور سابق امنیت ملی جو بایدن، در مصاحبه با اندیشکده هادسون با اذعان به رفتار غلط و شکست آمریکا بیان داشته است: «مخالفان و موافقان برجام از جمله خود من، گمان می‌کردیم زمانی که دولت ترامپ از این توافق خارج شود و تحریم‌های یکجانبه را اعمال کند، نتیجه دلخواه کاخ سفید محقق خواهد شد، اما این تفکر درست نبود زیرا دولت ترامپ نمی‌تواند جهان را با خود همراه کند.»[۳]
مقاومت و امتناع ایران از مذاکره با ترامپ اینگونه به ذهن برخی متبادر می‌نماید که پس از خروج آمریکا از برجام و تشدید بی‌سابقه‌ترین تحریمها و اعمال فشارهای سیاسی و اقتصادی بر ایران، جمهوری اسلامی با سیاست محکم‌کردن کمربند، تا انتخابات پیش‌روی آمریکا و تعیین تکلیف بقا یا رفتن ترامپ به صبر استراتژیک خود ادامه می‌دهد و در گام بعدی برای نحوه انجام مذاکرات با رئیس جمهور بعدی آمریکا تصمیم خواهد گرفت.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
سیاست فشار حداکثری گرچه به اقتصاد ایران صدمه زده، اما از سوی دیگر اعتبار واشنگتن را حتی در بین متحدان سنتی‌اش از بین برده و فشارهای فزاینده‌ای را بر همکاری‌های دیپلماتیک آمریکا وارد کرده است. وزارت خارجه آمریکا با توجه به فقدان هرگونه دستاورد ملموس در رسیدن به اهداف در قبال ایران، به تلاش دیپلماتیک بیش از پیش برای ایجاد نتیجه‌ای ملموس از این کمپین در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا دسته زده است تا شاید بتواند به نوعی برای انتخابات آتی امتیازی دست و پا کند[۴].
مقامات اروپایی اما در طرف دیگر ماجرا از یکجانبه‌گرایی و نادیده انگاشتن آنها در خصوص تحولات هسته‌ای ایران ناراضی هستند و گمان می‌کنند واشنگتن با این اقدام به دنبال کشتن برجام است و البته که این گمان به واقعیت نزدیک است و ترامپ از نابودی برجام به عنوان حداقل دستاورد تا قبل از انتخابات استقبال و استفاده خواهد کرد و تصمیم آمریکا و همراهی از سر اجبار اروپا درباره آغاز فرایند حل اختلاف ممکن است به مرگ نهایی توافق هسته‌ای ختم شود. می‌توان اقدام ایالات متحده در تهدید به کار بستن مکانیزم بازگرداندن تحریمها با هدف ترساندن اروپایی‌ها به منظور جلب حمایت را تلاشی در جهت زنده نگه داشتن تحریم تسلیحاتی تعبیر و تفسیر نمود. یکی دیگر از اقداماتی که می‌تواند در سناریوهای ایالات متحده بگنجد این است که از حضور و مشارکت یک کشور اروپایی دیگر در برجام سوء استفاده کرده و با متقاعد کردن کشوری همچون بریتانیا اعلام کند که تهران تعهداتش را نقض کرده تا بتواند مکانیسم بازگشت اتوماتیک تحریمها علیه ایران را فعال کند. اما می‌توان با نگاهی واقع‌گرایانه اینگونه تحلیل کرد که در صورت افزایش شانس پیروزی بایدن در انتخابات پیش‌رو، اروپا نیز با راحتی بیشتر امکان عدم همراهی با ترامپ و فرار از فشارهایش را در این اقدام تخریبی پیدا خواهد کرد.
بنابراین دولت ترامپ به دنبال تمدید تحریم تسلیحاتی ایران است تا برجام را نابود سازد و فشارهای حداکثری بر ایران را به مرحله خطرناک‌تری بکشاند. مقامهای کاخ سفید رویکردی غیرقانونی را در پیش گرفته‌اند. بدین معنی که آنها از توافقی که آن را قبول ندارند، خارج می‌شوند و در مواقعی که برای فشار به ایران و حتی متحدان خود برای خروج از این توافق، به بندهای آن احتیاج داشته باشند از آن بهره برداری می کنند. دولت آمریکا اینگونه محاسبه می‌کند که از میان رفتن توافق هسته‌ای می‌تواند به اعمال فشار بیشتر بر ایران منجر شود[۵].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
روند برجام و پیروزی ترامپ در انتخابات
نکته حائز اهمیت در این رابطه، فشار مضاعف تحریمها بر ایران نیست چرا که ایران در دو سال پس از خروج آمریکا از برجام عملاً از هیچ یک از مزایای برجام بواسطه تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا منتفع نشد و آثار تخریبی مکانیسم ماشه تا حدود زیادی نمادین خواهد بود؛ اما تاثیر سیاسی از میان بردن توافق هسته‌ای بسیار قدرتمند خواهد بود[۶]. این دستاورد برای دولت ترامپ در رسیدن به پیروزی خیلی حیاتی است تا جایی که تا ماه اکتبر حتی ممکن است زمان صرف قطعنامه جدید و روبرو شدن با وتوی دیگر کشورها نکند و مستقیماً برای بهره برداری از دیگر امکان‌ها و مکانیسم ماشه مداخله نمایند.
برای رسیدن به این هدف تخریبی واشنگتن برنامه‌ریزی نموده و وزیر خارجه در حال تدوین یک استدلال حقوقی است که براساس آن واشنگتن همچنان یکی از مشارکت‌کنندگان توافق هسته‌ای ایران است؛ توافقی که دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شده و آن را بدترین توافق تاریخ آمریکا خوانده است. این اقدام بخشی از استراتژی پیچیده فشار به شورای امنیت سازمان ملل برای تمدید محدودیت‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران یا اعمال تحریم‌های بسیار سختگیرانه است[۷].
تأثیر پیروزی یک دموکرات بر برجام و تعلیق تحریمها
در فضای داخلی منتهی به انتخابات آمریکا، نظر به عدم دستیابی ترامپ به اهداف مشخص در حوزه سیاست خارجی، بهبود وضعیت اقتصادی ایالات متحده مهم‌ترین برگ برنده رئیس جمهور فعلی در رقابت با بایدن می‌باشد که البته با توجه به شیوع کرونا و نقدهای اساسی به سوء مدیریت دولت ترامپ، و افزایش رکود و آمار بیکاران نه تنها ممکن است به کمک ترامپ نیاید که حتی می‌رود به پاشنه آشیل ترامپ در این انتخابات تبدیل شود.
اگر جو بایدن به عنوان یک دموکرات وارد کاخ سفید شود، شرایط دشواری در پیش خواهد داشت. ترامپ آنقدر سطح تحریمها را بالا برده و دستورالعملهای سخت اجرایی علیه ایران صادر کرده که امکان ندارد رئیس جمهور بعدی بتواند یک شبه شرایط را تغییر دهد. تغییر فضای حاکم بر روابط دو کشور و تصمیمات ترامپ علیه ایران، برای هر رئیس جمهور دیگری از جبهه دموکراتها به زمان زیادی نیاز دارد و هزینه سنگین برای وی خواهد داشت. با اینحال با فرض حضور یک دموکرات، درصورتیکه دموکراتها در انتخابات سنا و مجلس نمایندگان نیز بتوانند اکثریت داشته باشند، این امکان وجود دارد که روند اصلاح تصمیمات تخریبی دولت فعلی در خصوص برجام، سریعتر انجام شود اما اگر جمهوریخواهان در یکی یا در هر دو مجلس اکثریت داشته باشند، کار برای رئیس جمهور بعدی کمی دشوار خواهد بود.
بسیاری از دموکراتها و افراد نزدیک به دولت اوباما از جمله خود بایدن نگرانند که فروپاشی برجام، برای همیشه مسیر مذاکره با ایران را بسته و راه تعامل و دیپلماسی را مسدود کند، به همین دلیل مطلوبیت آنها عدم خروج ایران از برجام حداقل تا انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و عدم تخریب کامل برجام توسط دولت ترامپ است. خواسته‌ای که عملاً در تقابل با خواست دولت فعلی آمریکاست[۸].
بنابراین با توجه به رویکردهای بایدن، چنانچه ذکر شد دولت بعدی آمریکا اگر از حزب دموکرات باشد، به نظر می‌رسد که دیپلماسی هسته‌ای با ایران را از سر گرفته و احتمالاً با پیش شرط‌هایی، تلاش می‌کند در قالب مذاکرات تکمیلی، تغییراتی در خصوص بندهای توافق اعمال نموده و آن را با تعریف مطلوب خود مجدداً احیا نماید.
آن سوی میدان اما ترامپ در پی یک پیروزی بزرگ است، بدین ترتیب که یا ایران وادار به مذاکره شود و یا اینکه فشارها نهایتاً به سقوط برجام منجر گردد ولی به اعتقاد ریچارد نفیو مسئول سابق میز ایران در وزارت خارجه آمریکا یک شکست بزرگ در انتظار اوست زیرا مسیر کنونی در قبال ایران، راه پیش و پس برای آمریکا باقی نگذاشته و بهتر است دولت آمریکا بار دیگر به مسیر دیپلماسی بازگردد[۹].
نتیجه گیری
با توجه به تلاش و اقدامات دولت ترامپ در جهت فعال نمودن مکانیسم ماشه و تحمیل مجدد کلیه تحریم‌های قبل از برجام و تداوم تحریم تسلیحاتی ایران، این اقدامات می‌تواند تاثیرات منفی و مخربی بر دیپلماسی های چندجانبه و صلح منطقه‌ای داشته باشد. در حقیقت واکنش ایران به این تهدیدات و عدم تعهد طرف‌های توافق می‌تواند منجر به از سرگیری غنی‌سازی اورانیوم در مقیاس صنعتی و حتی خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و رد هر گونه الزام برای پذیرش بازرسی‌ها گردد. از سوی دیگر تبعات منفی مستقیم همچون ایجاد بحران شکاف و اختلاف بین ایالات متحده آمریکا با سازمان ملل، نامشروع ساختن تحریم‌های ایالات متحده، تضعیف تحریم به عنوان ابزار سیاست خارجی و همچنین بی‌اعتباری آمریکا در مذاکرات خواهد بود. این اقدام آمریکا حتی باعث کاهش اهرم قدرت و نفوذ آمریکا برای مذاکره در مورد محدودیت‌های دیگر تحمیل شده در برجام می‌گردد که از منظر آمریکا بسیار مهم است و با این تلاش‌ها آنها نیز رنگ می‌بازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ایالات متحده و تیم ترامپ پس از خروج غیرقانونی خود تمامی تحریم‌هایی که به موجب برجام متعهد به خاتمه یا توقف آنها بود را با امید کشاندن دوباره ایران به پای میز مذاکره، از سرگرفت. اما ایران ضمن مقاومت، با سیاستی هوشمندانه با حفظ اصل برجام تعهدات خود را تعدیل کرد. در پایان باید اذعان داشت این اقدامات آمریکا، بخشی از استراتژی پیچیده این کشور برای تحت فشار قرار دادن شورای امنیت سازمان ملل است تا این نهاد در همراهی با ایالات متحده، تحریم‌های تسلیحاتی ایران را تمدید کند و حتی زمینه تحریم‌های سخت‌تر علیه ایران را نیز فراهم کند. این راهبرد در حال حاضر با چانه زنی برای بازگشت به برجام و از سوی دیگر مطرح کردن قطعنامه‌ای جدید در شورای امنیت سازمان ملل از سوی مقامات دولت آمریکا دنبال می‌شود تا پس از منقضی شدن تحریم فعلی، مانع از صادرات تسلیحات به ایران شوند[۱۰]. اگرچه اکنون آمریکا قابلیت بهره‌برداری از مکانیسم ماشه را به طور قانونی علیه ایران ندارد اما آن را دستاویزی برای اعمال فشار بر شرکای دیگر برجام قرار می دهد تا بتواند تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را تداوم ببخشد و در گام بعد اگر موفق به این نشود تا از این طرق برجام را نابود سازد سراغ فعال کردن مکانیسم ماشه می‌رود تا به هر شکل ممکن این خواسته غیرقانونی‌اش را عملیاتی نموده و از این طریق به توافق هسته‌ای مهر ابطال بزند تا با این دستاورد حداقلی به استقبال انتخابات پیش رو برود. جو بایدن نامزد حزب دموکرات در انتخابات می‌تواند با عدم موفقیت احتمالی دولت ترامپ در رسیدن به اهداف خود در زمینه برنامه هسته‌ای ایران فرصتی برای حمله به وی در حوزه سیاست خارجی بیابد.
منابع
[۱]“چرایی اقدام غیرممکن آمریکا برای تداوم تحریم ایران “، مارک فیتزپاتریک، منتشر شده در سایت المانیتور، تاریخ ۱۴ می ۲۰۲۰ قابل بازیابی در پیوند:
[۲] “دلایل ناکامی آمریکا در بازگشت به برجام “، توحید افضلی، منتشر شده در سایت سیاست پارسی، تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹ قابل بازیابی در پیوند:
https://siasateparsi.com/fa/news/2893
[۳] “مشاور بایدن: تحریمها علیه ایران موفق نبود “، منتشر شده در سایت انتخاب، تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۹ قابل بازیابی در پیوند:
https://www.entekhab.ir/fa/news/548519/%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%88%D8%B1
[۴] “پیش بینی فارن پالیسی از احتمال موفقیت آمریکا “، منتشر شده در سایت خبرآنلاین، تاریخ ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ قابل بازیابی در پیوند:
https://www.khabaronline.ir/news/1386410/%D9%BE%DB%8C%D8%B4
[۵] “هدف آمریکا و خشم همپیمانان “، دیوید وینر و جاناتان تیرون، منتشر شده در سایت بلومبرگ، تاریخ ۵ می ۲۰۲۰ قابل بازیابی در پیوند:
[۶] “هدف آمریکا و خشم همپیمانان “، دیوید وینر و جاناتان تیرون، منتشر شده در سایت بلومبرگ، تاریخ ۵ می ۲۰۲۰ قابل بازیابی در پیوند:
[۷] “برای فشار بر ایران آمریکا به توافق باز می گردد “، دیوید سینگر، منتشر شده در نیویورک تایمز، تاریخ ۲۶ آوریل ۲۰۲۰ قابل بازیابی در پیوند:
https://www.nytimes.com/2020/04/26/world/middleeast/us-iran-nuclear-deal-pompeo.html
[۸]“ترامپ در بن بست هسته ای “، ریچارد نفیو، منتشر شده در گلوبال زیرو، تاریخ ۶ می ۲۰۲۰ قابل بازیابی در پیوند:
https://www.globalzero.org/wp-content/uploads/2020/05/Blundering-
[۹]“ترامپ در بن بست هسته ای “، ریچارد نفیو، منتشر شده در گلوبال زیرو، تاریخ ۶ می ۲۰۲۰ قابل بازیابی در پیوند:
https://www.globalzero.org/wp-content/uploads/2020/05/Blundering-
۱۰ “دلایل ناکامی آمریکا در بازگشت به برجام “، توحید افضلی، منتشر شده در سایت سیاست پارسی، تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹ قابل بازیابی در پیوند:
https://siasateparsi.com/fa/news/2893
