اندیشکده راهبردی تبیین- در آغاز سومین سال خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌های غیرانسانی علیه ایران، ارزیابی سیاست «فشار حداکثری» دولت ترامپ مبتنی بر روند وضعیت اقتصادی، برنامه هسته‌ای، توان موشکی و حضور منطقه‌ای ایران متأثر از این فشارها، برای سنجش موقعیت‌های آتی راهگشاست. با ارزیابی میزان موفقیت یا ناکامی این فشارها در نیل به اهداف آمریکا می‌توان چگونگی تداوم این سیاست را مورد بررسی قرار داد. بنابراین یادداشت پیش‌رو یک ارزیابی اجمالی از حوزه‌های اختلافی ایران و آمریکا متعاقب خروج دولت ترامپ از برجام ارائه می‌دهد.

 

تحریم‌های اقتصادی

نگاهی به روند تغییر شاخص‌های اقتصادی طی ادوار سالانه می‌توان میزان اثرگذاری تحریم‌ها را تا حدی نمایش دهد. داده‌های نرخ تورم[۱] از بانک مرکزی و داده‌های نرخ بیکاری[۲] و رشد اقتصادی[۳] از مرکز آمار اخذ شده است.

طبق این ارقام، روند کاهشی نرخ تورم بعد از ۱۳۹۲ و پیش از انعقاد برجام آغاز شده بود که بیش از ۱۵ درصد در ۱۳۹۳ نسبت به ۱۳۹۲ کاهش یافت. پس از آن روند کاهشی با شیب ملایم‌تری تداوم یافت و از ۱۳۹۶ و پیش از خروج آمریکا از برجام به تدریج افزایش یافت و با اِعمال تحریم‌ها در ۱۳۹۷ حدود ۲۰ درصد افزایش یافت ولی میزان افزایشی آن در ۱۳۹۸ کمتر بوده است. در این بین باید متذکر شد که تحریم‌های نفتی و بانکی از ۱۳ آبان ۱۳۹۷ اِعمال شد و تا اردیبهشت ۱۳۹۸ معافیت‌هایی برای فروش نفت ایران به ۸ کشور اختصاص یافت. بدین ترتیب عامل اصلی رشد تورم از ۱۳۹۷ عمدتاً به عملکرد داخلی بازمی‌گردد که از مهم‌ترین دلایل آن افزایش نرخ ارز و رشد نقدینگی بوده است.

 

 

اثرپذیری نرخ بیکاری از تحولات خارجی کمتر از نرخ تورم بوده است، تحولاتی مانند تحریم‌های شورای امنیت، تعلیق آن‌ها متأثر از برجام و اِعمال تحریم‌های آمریکا،. چنان‌چه نرخ تورم به طور مداوم طی دهه ۹۰ در بازه ۱۰ الی ۱۲ درصد در نوسان بوده که نشان از استقلال نسبی مدیریت روند بیکاری از سیاست خارجی است. اگر بودجه افزایش‌یافته پس از برجام صرف سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اشتغال می‌شد، می‌توانست روند بهتری داشته باشد. با این وجود، عمده بودجه دریافتی در اقتصاد کشور برای هزینه‌های جاری دولتی بزرگ و فربه مصرف می‌شود. عدم جذب سرمایه خارجی ناشی از بدعهدی‌های آمریکا پس از برجام نیز عامل دیگری بود که روند کاهش بیکاری را با مشکل مواجه کرد.

«رشد اقتصادی» بیش از دو شاخص قبلی از برجام و افزایش درآمدهای نفتی متأثر بوده است. به همین دلیل با شروع مجدد تحریم‌ها، تولید ناخالص داخلی چه با احتساب نفت و چه بدون آن، منفی شد. با این حال تولید ناخالص داخلی بدون نفت، پس از یک تجربه منفی در ۱۳۹۷، با افزایش ۲٫۱ درصدی، به صفر رسیده و پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول از مثبت‌شدن آن در ۱۳۹۹ حکایت داشت که شیوع بیماری کرونا تحقق آن را با مانع مواجه کرده است. امری که از تلاش ایران برای تطابق با تحریم‌ها و سازگاری میان‌مدت با فشارهای اقتصادی غرب حکایت دارد و به نظر می‌رسد بر تقویت رویکرد مقاومت‌جویانه در کشور تأثیر مثبت خواهد گذاشت. چنان‌که اکثریت مردم نیز طبق آخرین نظرسنجی‌های صورت‌گرفته در ۱۳۹۸، سهم بیشتری برای مدیریت داخلی در مقایسه با فشارهای خارجی، در مشکلات اقتصادی قائل هستند[۴].

 

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

برنامه هسته‌ای

ایران طبق برجام متعهد شد که سطح غنی‌سازی اورانیوم را بیش از ۳٫۶۷ درصد و میزان آن را بیش از ۳۰۰ کیلوگرم افزایش ندهد، فعالیت‌های تحقیق‌وتوسعه را محدود نموده و آب‌سنگین خود را نیز به فروش برساند. ولی پس از خروج آمریکا از برجام و تداوم بی‌عملی بریتانیا، فرانسه و آلمان در قبال وظایف‌شان، پنج گام متوالی کاهش تعهدات از سوی دولت ایران در ۱۳۹۸ به انجام رسید که طی آن‌ها غنای اورانیوم به بیش از ۴٫۳ درصد و میزان آن به حداقل ۱۲۰۰ کیلوگرم افزایش یافت. محدودیت‌های تحقیق‌وتوسعه لغو شده و بر این مبنا تست و گازدهی نسل جدید سانتریفیوژهای IR6 و IR8 آغاز شده و تعداد ماشین‌های نسل جدید سانتریفیوژها از ۵۰ عدد پیش از برجام به حدود ۵۰۰ عدد افزایش یافت. گازدهی به سانتریفیوژهای فردو و افزایش توان هسته‌ای ایران به بیش از ۸۶۰۰ سو از دیگر نتایج گام‌های کاهش تعهدات بوده است[۵]. تحلیل‌گران مخالف نظام مدعی هستند ایران با افزایش روزانه ۵ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۴٫۵ درصد، بین سه تا چهار ماه آینده به اورانیوم غنی‌شده لازم برای ساخت تسلیحات اتمی دست خواهد یافت، حال آن‌که این زمان در برجام به حداقل یک‌سال افزایش یافته بود[۶]. تصویر زیر روند میزان اورانیوم غنی‌شده ایران طی بازه زمانی پیش و پس از برجام را نشان می‌دهد[۷].

یک اندیشکده آمریکایی مدعی برآورد زیر نسبت به زمان دست‌یابی ایران به تسلیحات اتمی پس از اجرای گام‌های کاهش تعهدات هسته‌ای شده است[۸].

گرچه ایران هم به جهت فتوای مقام معظم رهبری مبنی بر حُرمت ساخت و نگاهداری تسلیحات کشتار جمعی و هم به دلیل دکترین دفاعی خود، اراده‌ای برای ساخت سلاح اتمی ندارد ولی غرب خود را نیازمند تحدید برنامه هسته‌ای ایران نشان می‌دهد. خروج آمریکا از برجام و اِعمال تحریم‌های متعدد نه‌تنها ایران را وادار به مذاکره دوباره و پذیرش توافقی دیگر که به ممنوعیت غنی‌سازی در خاک کشور بیانجامد نکرده، بلکه سبب شده است ایران به تدریج محدودیت‌های برجام را نیز کنار گذاشته و معماری امنیتی غرب بر مبنای «عدم اشاعه» را با چالش مواجه سازد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

برنامه موشکی و منطقه‌ای

از دیگر اهداف «فشار حداکثری» آمریکا، توقف برنامه موشکی ایران و عقب‌نشینی‌اش از مواضع منطقه‌ای بوده است. ولی به ادعای روزنامه آلمانی «ولت‌ام زونتاگ» پس از خروج آمریکا از برجام، تعداد آزمایش‌های موشک‌های بالستیک ایران در ۲۰۱۸ نسبت به ۲۰۱۷ دو برابر شد[۹]. نمودار زیر تعداد آزمایش‌های ماهواره‌ای و موشک‌های بالستیک کوتاه‌بُرد(کمتر از ۱۰۰۰ کیلومتر) و میان‌بُرد(بین ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ کیلومتر) را نشان می‌دهد[۱۰].

مهم‌تر از کمّیت آزمایش‌های موشکی ایران، کیفیت آن‌ها نیز توسعه یافته است. به‌خصوص دست‌یابی به توان‌مندی پرتاب ماهواره نظامی نور با موشک ماهواره‌بَر سیمرغ با هدف رصد اطلاعاتی منطقه، یک پیشرفت بسیار مهم محسوب می‌شود. جدول زیر نشان‌گر پیشرفت قابل توجه توان موشکی ایران طی دهه اخیر است[۱۱].

در زمینه فعالیت‌های منطقه‌ای نیز نه‌تنها تحریم‌ها مانع پیشروی جبهه مقاومت نشد بلکه مناطق بیشتری در ادلبِ سوریه از سیطره گروه‌های تروریستی خارج گردید. در لبنان دولتی نزدیک‌تر به حزب‌الله مستقر شده و در عراق نیز گزینه‌های دورتر از حشدشعبی از نخست‌وزیری بازماندند. علاوه بر این، برخلاف گفته پمپئو که خروج از برجام امنیت بیشتری برای آمریکا به ارمغان آورده[۱۲]، نیروهای نظامی آمریکایی در غرب آسیا در معرض خطر بیشتری قرار گرفته‌اند. حداقل ۳ آمریکایی در عراق بر اثر حملات راکتی گروه‌های مقاومت جان خود را از دست داده‌اند و به گفته مقامات آمریکایی حمله موشکی ایران به پایگاه عین‌الاسد نیز به مجروحیت بیش از ۱۰۰ سرباز آمریکایی انجامید[۱۳].

 

جمع‌بندی

تشدید تحریم‌ها گرچه رشد اقتصادی ایران را مختل نموده ولی ثمره‌ای برای آمریکا نداشته و هیچ‌یک از مطلوبیت‌های امنیتی این دولت درباره برنامه‌های هسته‌ای، موشکی و منطقه‌ای ایران را محقق نکرده است. برعکس، در هر سه حوزه، ایران مسیری کاملاً برخلاف منافع آمریکا در پیش گرفته که به لحاظ عُقلایی کاملاً قابل دفاع است. زیرا نرمش ایران تحت فشار، حتی اگر در کوتاه‌مدت به تعلیق یا لغو برخی تحریم‌ها بیانجامد، در بلندمدت سبب تقویت ایده افزایش فشارهای اقتصادی با هدف تحقق منافع سیاسی و امنیتی آمریکا می‌شود و بار دیگر به بهانه‌های مختلف، این تحریم‌ها بازمی‌گردد. صرفاً مقاومت ایران است که می‌تواند موجب تغییر این انگاره در ذهنیت تصمیم‌سازان آمریکا شود. ولی این امر الزاماتی دارد که مهم‌ترین آن‌ها اصلاح ساخت اقتصادی رانتیر ایران، افزایش سرمایه اجتماعی و حفظ و ارتقای وحدت نخبگانی در سیاست خارجی است.

از ثمرات این مقاومت تاکنون می‌توان به تأکید همه نامزدهای حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا مبنی بر بازگشت به برجام و تعلیق تحریم‌ها اشاره کرد. علاوه بر این، تداوم مقاومت و فقدان دستاورد این سیاست برای آمریکا، دولت احتمالی ترامپ در دور دوم را نیز مجبور به تجدید نظر در این روش خواهد نمود. زیرا دیگر نگران رقابت‌های انتخاباتی و تمایل به دوقطبی‌سازی با دستاوردهای دولت دموکرات اوباما نخواهد بود و احتملاً هسته‌های اصلی قدرت در هیئت حاکمه آمریکا نیز تداوم تهدید منافع آمریکا از سوی ایران را تاب نخواهند آورد و دولت ترامپ را به تغییر رویه وادار نمایند.

 

منابع

[۱] تسنیم، تورم بانک مرکزی هم بالاخره رونمایی شد، ۱۹ فروردین ۱۳۹۹، قابل بازیابی در

www.tasnimnews.com/fa/news/1399/01/19/2238407/

[۲] تابناک، جزییات بیکاری در ۳۱ استان، ۲۴ آبان ۱۳۹۷، قابل بازیابی در

www.tabnak.ir/fa/news/851879/

[۳] تابناک، پیش‌بینی رشد اقتصادی در سال ۹۹، ۲ فروردین ۱۳۹۹، قابل بازیابی در

www.tabnak.ir/fa/news/967266/

[۴] احسان کیانی، ارزیابی گرایش افکار عمومی ایران در سیاست خارجی، قابل بازیابی در

www.tabyincenter.ir/36837/

[۵] ایرنا، کاهش تعهدات ایران در ایستگاه برجام، ۷ فروردین ۱۳۹۹، قابل بازیابی در

www.irna.ir/news/83717144/

[۶] رضا تقی‌زاده، ایران چند ماه تا زمان ساخت بمب اتمی فاصله دارد، ۱۸ آبان ۱۳۹۸، قابل بازیابی در

www.radiofarda.com/a/iran-s-distance-with-nuclear-bomb/30260392.html

[۷] گِرِگ پریدلی، نگرانی نسبت به زمان بازگشت هسته‌ای ایران افزایش یافته است، ۲ اسفند ۱۳۹۸، قابل بازیابی در

worldview.stratfor.com/article/concerns-about-irans-falling-nuclear-breakout-time-are-set-grow-jcpoa-iaea-united-states-centrifuges/

[۸] اندیشکده دیدبان ایران، جدول زمانی برنامه هسته‌ای ایران: پتانسیل تسلیحاتی، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹، قابل بازیابی در

www.iranwatch.org/our-publications/articles-reports/irans-nuclear-timetable-weapon-potential/

[۹] دویچه‌وله، افزایش چشمگیر فعالیت‌های موشکی ایران در سال جاری، ۱۸ آذر ۱۳۹۷، قابل بازیابی در

www.dw.com/fa-ir/iran/a-46653829/

[۱۰] اندیشکده مطالعات بین‌المللی و راهبردی، پرتاب‌های موشکی ایران، ۲۱ بهمن ۱۳۹۸، قابل بازیابی در

missilethreat.csis.org/iranian-missile-launches-1988-present/

[۱۱] اندیشکده مطالعات بین‌المللی و راهبردی، موشک‌های ایران، ۲۴ فروردین ۱۳۹۹، قابل بازیابی در

missilethreat.csis.org/country/iran/

[۱۲] خبرگزاری مهر، خروج از برجام امنیت بیشتری برای مردم آمریکا به ارمغان آورد، ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۹، قابل بازیابی در

www.mehrnews.com/news/4921317/

 

[۱۳] بی‌بی‌سی فارسی، کشته‌شدن سربازان آمریکایی و بریتانیایی در عراق، ۲۲ اسفند ۱۳۹۸، قابل بازیابی در

www.bbc.com/persian/world-51845668/