اندیشکده راهبردی تبیین- اصطلاح خلع سلاح به رهیافتی در مکتب آرمان‌گرایانه روابط بین‌الملل اشاره دارد که هدف آن حذف امکان بروز منازعات نظامی از طریق نابودی تسلیحات است. این رهیافت در مکاتب واقع‌گرایانه کلاسیک و مدرن، به کنترل تسلیحات تغییر یافت که نه در پی نفی کامل وقوع نبرد بلکه درصدد کاهش احتمال آن از طریق کاهش تسلیحات نامتعارف به ویژه سلاح‌های هسته‌ای است[۱]. گزارش‌های مراکز پژوهشی و اندیشکده‌های غربی در خصوص فرآیندهای منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای نشان می‌دهد سیاست خارجی دولت ترامپ نه‌تنها در مسیر کاهش تهدیدات هسته‌ای حرکت نکرده بلکه رویکردهای تعامل‌جویانه در این مسیر را با مشکل مواجه کرده است. این یادداشت، افول این فرآیندها در نتیجه سیاست‌های تهاجمی آمریکا نسبت به برنامه‌های هسته‌ای روسیه، ایران و کره شمالی را مورد ارزیابی قرار داده است.
آمریکا و روسیه، تشدید تنش
پیشینه توافق‌های آمریکا و روسیه درباره کنترل سلاح به دوران جنگ سرد بازمی‌گردد. پیرو تلاش‌هایی در راستای انعقاد پیمان منع گسترش تسلیحات و منع آزمایش‌های اتمی انجامید، پیمان سالت۱ میان آمریکا و شوروی در ۲۶ مِی ۱۹۷۲ به امضا رسید که ضمن محدودیت تعداد موشک‌های بالستیک، هر یک ملزم شدند تنها یک پایگاه ضدموشکی داشته باشند. در ادامه، پیمان سالت۲ در ۱۸ ژوئن ۱۹۷۹ برای محدودیت موشک‌های حامل کلاهک‌های هسته‌ای به امضا رسید ولی دولت کارتر یک سال بعد، به بهانه تجاوز شوروی به افغانستان از آن خارج گردید. دو ابرقدرت سال‌ها بعد در ۳۱ جولای ۱۹۹۱ پیمان استارت۱ را به امضا رساندند تا طی ۷ سال شمار کلاهک‌های هسته‌ای آمریکا را به ۸۵۵۶ عدد و تعداد کلاهک‌های شوروی را به ۶۴۴۹ مورد کاهش دهد. با فروپاشی شوروی، آمریکا و روسیه استارت۲ را با هدف تعمیق پیمان پیشین و کاهش کلاهک‌های هسته‌ای به زیر ۳۵۰۰ عدد و موشک‌های حامل کلاهک‌ها را نیز به زیر ۱۸۰۰ عدد، در ۳ ژانویه ۱۹۹۳ امضا کردند ولی خروج دولت بوش از این پیمان به بهانه مبارزه با تروریسم پس از ۱۱ سپتامبر سبب شد روسیه نیز تعهدات متقابلش را کاهش دهد. تا اینکه دولت اوباما پیمان استارت۳ را با روسیه در ۸ آوریل ۲۰۱۰ به امضا رساند تا تعداد موشک‌های حامل کلاهک‌های هسته‌ای طرفین به ۷۰۰ و تعداد زیردریایی‌های حامل کلاهک نیز به ۸۰۰ کاهش یابد[۲].
استارت۳ موسوم به استارت جدید از منظر دستاوردهای امنیتی بیشتر به نفع آمریکا بود. از این منظر که شامل متحدان اروپایی‌اش به ویژه بریتانیا و فرانسه نمی‌شد و روسیه با وجود اختلافات با اروپای غربی در حوزه حقوق بشر و حوزه نفوذ منطقه‌ای می‌بایست توان‌مندی هسته‌ای‌اش را کاهش می‌داد ولی از سوی دیگر فاقد اتحاد راهبردی با قدرت هسته‌ای دیگری مانند چین یا هند بود. با این حال برای دستاوردهای اقتصادی به جلب نظر ایالات متحده نیاز داشت. چنان‌چه مدودف، رییس‌جمهور وقت روسیه دو ماه پس از امضای این پیمان در دیدار با اوباما خواستار تسریع در رسیدگی به درخواست پیوستن روسیه به سازمان تجارت جهانی شد که سرانجام در ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱ به تصویب شورای وزیران سازمان تجارت جهانی رسید[۳].
ولی نومحافظه‌کاران دولت ترامپ که قراردادهای کنترل تسلیحات را مانع توسعه برنامه نظامی‌هسته‌ای آمریکا می‌دانستند، سعی کردند در این تعهدات خدشه به عمل آورند. نفرت ترامپ از کارنامه اوباما نیز مزید بر علت شد تا با تلاش‌های افرادی مانند جان بولتون، آمریکا ۲ اوت ۲۰۱۹ رسماً از پیمان «منع موشک‌های میان‌برد هسته‌ای» که ۸ دسامبر ۱۹۸۷ که با هدف نابودی بخشی از کلاهک‌های هسته‌ای و عدم توسعه آن‌ها امضا شده بود، به بهانه نقض آن توسط روسیه با تولید موشک ۹m729 خارج گردید و روسیه نیز تعهداتش در این پیمان را به حالت تعلیق درآورد[۴]. امری که نگرانی جدی ناتو و متحدان اروپایی آمریکا را برانگیخت زیرا گرچه به تقویت بازدارندگی هسته‌ای آمریکا در برابر روسیه بیانجامد ولی متقابلاً برنامه موشک‌های هسته‌ای روسیه را در مرزهای اروپا گسترش می‌دهد[۵]. نگرانی‌هایی که پس از بحران کریمه در ۲۰۱۴ دوچندان شده و به‌تبع ممکن است توسعه توان نظامی‌هسته‌ای اروپا را در پی داشته باشد. هم‌چنین دولت ترامپ تمدید استارت جدید که در ۲۰۲۱ منقضی می‌شد را به پیوستن چین به آن منوط نمود تا از تداوم برنامه هسته‌ای نظامی این رقیب اقتصادی نیز جلوگیری نماید. امری که گرچه روسیه موضعی خنثی به آن نشان داد ولی چین به شدت با آن مخالفت کرده است[۶]. در عین حال ممکن است در فضای پساکرونا که احتمال تقویت ائتلاف راهبردی چین و روسیه علیه آمریکا وجود داشته باشد، در مقابل شرط آمریکا برای گنجاندن چین در تمدید استارت، روسیه خواستار گنجاندن متحدان اروپایی آمریکا از جمله بریتانیا و فرانسه شود. تصویر زیر فرازونشیب تعهدات آمریکا به کاهش زرادخانه هسته‌ای‌اش متأثر از توافق‌های متعدد با روسیه را نشان می‌دهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آمریکا و کره شمالی، وعده‌های پوچ
علی‌رغم دیدار ترامپ و کیم در ژوئن ۲۰۱۸، نه‌تنها پیشرفتی در مذاکرات دو کشور صورت نگرفت بلکه کره شمالی اکتبر ۲۰۱۹ در میانه مذاکرات استکهلم به دلیل انعطاف‌ناپذیری و مطالبات حداکثری طرف آمریکایی مبنی بر تداوم تحریم‌ها تا خلع سلاح کره، از ادامه گفت‌وگوها اجتناب کرد[۷] و کمتر از یک ماه بعد موشک بالستیک پرتاب‌شونده از زیردریایی با نام پوکوسونگ۳ با بُرد حداقل ۱۹۰۰ کیلومتر را برای اولین بار آزمایش کرد[۸]. پیونگ‌یانگ طی ۲۰۱۹ تعداد ۱۳ آزمایش موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای و از ابتدای ۲۰۲۰ نیز حداقل ۳ آزمایش را به انجام رسانده است[۹]. شکست آمریکا در کنترل تسلیحات هسته‌ای کره شمالی و وانهادن این مذاکرات به نمایش‌های تکراری برای جلب توجه شبکه‌های اجتماعی به ترامپ، اطمینان ژاپن و کره جنوبی نسبت به تکیه بر قدرت حمایتی ایالات متحده را تضعیف کرده و این نیز به نوبه خود می‌تواند گرایش‌هایی درون این دولت‌ها مبنی بر خودیاری هسته‌ای در مقابل کره شمالی را تقویت نماید[۱۰].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
آمریکا و ایران، تداوم بدعهدی
کارشناسان اندیشکده‌های آمریکایی اذعان دارند که رویکرد زیاده‌خواهانه دولت ترامپ مبنی بر داشتن «همه‌چیز با هم» در یک توافق بزرگ، چنان‌چه درباره روسیه با خروج از پیمان «منع موشک‌های میان‌برد هسته‌ای» و عدم تمدید استارت جدید به شکست انجامیده، درباره ایران نیز بدون چشم‌اندازی از توقف برنامه هسته‌ای و با طمع‌ورزی نسبت به تحدید برنامه موشکی ایران، صرفاً برجام را به مثابه مهم‌ترین مؤلفه اطمینان‌بخش غرب به محاق برده و نگرانی‌های متحدان آمریکا را افزایش داده است و تعبیری که برای این خسران به کار می‌برند اینکه برای دور ریختن آب کثیف درون تشت، بچه را نیز بیرون می‌اندازند[۱۱]. چنان‌چه ریچارد نفیو از معماران تحریم‌های پیشین علیه ایران و عضو تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای آمریکا در برجام مدعی شده فشار حداکثری نه‌فقط توفیقی نیافته بلکه زمان گریز هسته‌ای ایران را که پیش‌تر به حداقل یک سال افزایش یافته بود به چند ماه تقلیل داده است[۱۲].
جمع‌بندی
جدول زیر، برآوردی از تعداد کلاهک‌های هسته‌ای دولت‌های دارای تسلیحات اتمی را طی سالیان اخیر، به نقل از وب‌سایت «کنترل سلاح»[۱۳] نمایش می‌دهد.
در حالی که طی این ۶ سال روسیه میزان کلاهک‌های هسته‌ای‌اش را حدود ۱۹% کاهش داده، آمریکا صرفاً ۱۵% کاهش داده است. هم‌چنین بریتانیا تقریباً ۱۰% کاهش داده و فرانسه هیچ تغییری نداده است. در عین حال چین ۱۶%، هند ۲۷%، پاکستان ۳۳% افزایش دادند و تعداد کلاهک‌های کره شمالی نیز ۵ برابر شده است. نکته‌ای که نشان از تقویت رویکرد خودیاری و بازدارندگی هسته‌ای به ویژه پس از استقرار دولت ترامپ و سیاست‌های زیاده‌خواهانه‌اش دارد. علاوه بر رفتارهای پیشین دولت آمریکا مانند حمله به لیبی که تمایل به مذاکرات خلع سلاح هسته‌ای را در میان نخبگان سیاسی دولت‌های رقیب غرب کاهش داد، ممکن است عدم نتیجه‌بخشی مذاکرات با قدرت‌های رقیب، متحدان آمریکا را نیز به در فکر تقویت توان هسته‌ای خود بیاندازد. برای مثال اوکراین در مقابل روسیه، ژاپن و کره جنوبی در مقابل کره شمالی و احیاناً عربستان در مقابل ایران پسابرجام درصدد توسعه برنامه هسته‌ای با رویکرد نظامی برآیند که تأثیر منفی بر فرآیند خلع تسلیحات هسته‌ای جهان خواهد داشت. در عین حال تبعات اقتصادی کرونا تداوم سیاست هسته‌ای دولت ترامپ در قبال رقبای آمریکا را با چالش مواجه خواهد کرد. زیرا اکنون طبق برآورد کمیسیون بودجه کنگره، برای نگاهداشت و بازیابی زرادخانه هسته‌ای طی دهه آتی نیاز به ۵۰۰ هزار میلیارد دلار نیاز دارد که برای سه دهه آتی حتی به ۲ تریلیون دلار خواهد رسید[۱۴]. به همین دلیل احتمالاً هسته مرکزی ساخت قدرت در آمریکا تصمیم بر تغییر این روند بگیرند. فرآیندی که می‌تواند به شکست ترامپ یا تغییر سیاست‌های هسته‌ای او در صورت پیروزی در انتخابات منجر شود.
منابع
[۱] حسین شریفی، واکاوی حق دولت‌ها در تولید و توسعه تسلیحات نظامی از منظر حقوق بین‌الملل، فصلنامه آفاق امنیت، شماره ۳۶، پاییز ۱۳۹۶٫
[۲] حمید خوش‌آیند، معاهدات استارت از توافق تا عمل، شبکه خبر، ۱۳ دی ۱۳۹۱٫
[۳] علی صباغیان، پیامدهای پیوستن روسیه به سازمان تجارت جهانی، دوفصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره ۶، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۲٫
[۴] بی‌بی‌سی فارسی، آمریکا از پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد با روسیه خارج شد، ۱۱ مرداد ۱۳۹۸٫
[۵] Jon Wolfsthal, US-Russian Nuclear Stability and Deterrence, American Nuclear Policy Initiative, May 2020.
[۶] ایرنا، آینده نامعلوم رقابت هسته‌ای آمریکا و روسیه و چین، ۲۷ بهمن ۱۳۹۸٫
[۷] ایرنا، آمریکا و کره شمالی در ایستگاه آخر، ۱۴ مهر ۱۳۹۸٫
[۸] The Missile Threat, Pukguksong-3 at a Glance, Center for Strategic and International Studies, 16 January 2020.
[۹] تابناک، آزمایشات موشکی کره شمالی با نظارت اون، ۲۰ اسفند ۱۳۹۸٫
[۱۰] Kelsey Davenport, The Trump Administration’s Approach to North Korea’s Nuclear Weapons Programa, American Nuclear Policy Initiative, May 2020.
[۱۱] center for strategic and international studies, Nuclear Issues, 9 April 2020.
[۱۲] Richard Nephew, The Trump Administration’s Response to the Iranian Nuclear Challenge, American Nuclear Policy Initiative, May 2020.
[۱۳] Arm Control
[۱۴] Kingston Reif, The Trump Administration on Nuclear Policy and Modernization, American Nuclear Policy Initiative, May 2020.
