اندیشکده راهبردی تبیین- نفت به عنوان محصولی راهبردی همواره بازاری پرتلاطم داشته است. بی‌شک نفت مهمترین و درعین‌حال سیاسی‌ترین کالای اقتصادی جهـان اسـت کـه همواره در تحولات سیاسی و اجتماعی دولت‌های نفتی، نقش قابل‌تـوجهی را ایفـا کـرده است.[۱] تولیدکنندگان نفت، با وجود اینکه همواره بر سر تصاحب بخش بیشتری از بازار با هم رقابتی دیرین داشته‌اند، اما برای جلوگیری از کاهش قیمت نفت، مجبور بوده‌اند بر سر میزان عرضه هر کشور به توافق برسند. قیمت نفت علاوه بر رقابت تولیدکنندگان در میزان عرضه، از عوامل دیگری نیز متاثر بوده و هست. یکی از عوامل اصلی و تعیین‌کننده در میزان قیمت نفت، تقاضای نفت است. به همین سبب، عواملی که باعث کاهش تقاضای این محصول می‌شوند به صورت غیرمستقیم بر قیمت نفت اثرگذار هستند.

شیوع ویروس کرونا که در ماه‌های اخیر تمام کشورهای جهان را تحت تاثیر خود قرار داده است، کارخانه‌های بسیاری را به تعطیلی کشانده و در نتیجه باعث شده است که تقاضا و قیمت برای نفت به شدت کاهش یابد. این شدت کاهش تقاضا به حدی بود که حتی توافق اوپک پلاس بر سر کاهش عرضه نفت نیز نتوانست بازار را به تعادل مورد نظر برساند. این وضعیت در شرایطی که هیچ چشم‌انداز مشخصی از آینده این ویروس و رونق دوباره کارخانه‌ها وجود ندارد، با عدم قطعیت همراه است.

کشورهای تولیدکننده نفت به دلیل عدم توانایی برای ذخیره مازاد عرضه نفت در بازار، هر روز در حال ضرر و زیان هستند. این کشورها از طرفی با ضرر بلاتکلیف ماندن ظرفیت‌های تولید و از دست رفتن سهم خود در مخازن مشترک مواجه هستند و از طرف دیگر فروش نفت به قیمت کم، سرمایه‌های کشور را به هدر می‌دهد. باید دید که هر کدام از کشورهای تولیدکننده در شرایط بعد از کرونا چه سیاست‌هایی را در قبال عرضه نفت در پیش خواهند گرفت.

وضعیت بازار نفت در ماه‌های اخیر

عدم توافق عربستان و روسیه بر سر کاهش تولید نفت در اوپک پلاس در ماه‌های آخر سال ۱۳۹۸ منجر به تصمیم عربستان برای افزایش تولید نفت خود از ۹ میلیون بشکه به ۱۲ میلیون بشکه در روز و همچنین تخفیف بیش از ۱۰دلاری عربستان در بشکه‌های عرضه نفت به مشتریان خود شد. بعد از این اتفاق، کشورهای عضو اوپک پلاس تلاش کردند تا به یک توافق برسند.

 

 

 

توافق مورد نظر هرچند با مخالفت‌های مکزیک چند روزی به تاخیر افتاد، ولی سرانجام در تاریخ ۲۴فروردین در جلسه دهم اوپک‌پلاس عملی شد. طبق این توافق، تولید نفت به ۱۰ میلیون بشکه در روز کاهش یافت. نتیجه اما در بازار نفت تاثیری نداشت، به‌طوری‌که در بازار روز سه‌شنبه ۲۶ فروردین قیمت نفت برنت به ۲۹دلار رسید تا بازار نارضایتی خود را از اقدام ناکافی و دیر هنگام کشورها و شرکت‌های تولیدکننده نفت نشان دهد. در این میان، آژانس بین‌المللی انرژی، تازه‌ترین گزارش چشم‌انداز جهانی نفت را چهارشنبه ۱۵ آوریل (۲۷ فروردین) منتشر ساخت. گزارش آژانس، آوریلی سیاه را نشان می‌دهد که در آن تقاضای جهانی نفت ۲۹ میلیون بشکه در روز کاهش خواهد داشت؛ کاهشی عجیب که سطح مصرف نفت را ۲۵ سال به عقب بر می‌گرداند و به میزانی نشان می‌دهد که در سال ۱۹۹۵ وجود داشت. به عبارتی، اگر مصرف کنونی جهان را تا پیش از شیوع کرونا، ۱۰۰ میلیون بشکه در روز بدانیم، حالا ظرف کمتر از سه ماه به ۷۱میلیون بشکه در روز رسیده است. گزارش آژانس حکایت از آن دارد که در ماه می یا اردیبهشت ۱۳۹۹، میزان کاهش به ۲۶ میلیون بشکه در روز می‌رسد و در ماه ژوئن برابر با خرداد  و تیر ۱۳۹۹به سطح ۱۵ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. معنای گزارش این است که از تیرماه به‌تدریج بازار به  سمت بهبود می‌رود، اما در طول سال ۲۰۲۰ به‌ طور میانگین بازار نفت با ۹٫۳ میلیون بشکه کاهش روبه‌رو خواهد بود. گزارش آژانس همچنین می‌گوید هیچ‌سطحی از کاهش برنامه‌ریزی‌شده تولید نمی‌تواند به‌حدی باشد که در کوتاه‌مدت بتواند بر سیل بی‌حد نفتی که در بازار وجود دارد، غلبه کند.[۲]

سیاست اوپک پلاس بعد از بحران کرونا

سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) دسامبر ۲۰۱۶ میلادی، پس از تجربه دو سال سقوط قیمت در بازارهای جهانی، با جمعی از تولیدکنندگان غیر عضو اوپک برای کاهش تولید به توافق رسید. ۱۰ کشور تولیدکننده نفت از جمله روسیه در کنار ۱۳ عضو اوپک، به اوپک پلاس شهرت یافت. اوپک پلاس به قصد همراهی تولیدکنندگانی مثل روسیه، مکزیک، جمهوری آذربایجان، بحرین، سودان، سودان جنوبی، مالزی و عمان با سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک در تنظیم بازار شکل گرفته است.

 این کشورها توانستند در بازنگری تولید و میزان عرضه نفت در سال ۲۰۱۷ بازار نفت را به تثبیت قیمت نفت مابین ۵۰ تا ۶۰ دلار پس از سقوط قیمت آن در سال ۲۰۱۵-۲۰۱۴ برسانند. اما این توافقات نتوانست ادامه یابد و در ماه‌های اول سال ۲۰۲۰ عربستان قیمت فروش نفت خام برای ماه آوریل را پایین آورد و قیمت نفت با سقوط بیش از ۲۰ درصد به ۳۵ دلار رسید. عربستان اعلام کرد تولید خود را در ماه آوریل از ۹٫۷ به ۱۲٫۳ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد داد.

قبل از نشست اوپک، روسیه به دور جدید کاهش تولید برای افزایش قیمت، تمایلی نشان نداد. اما کووید-۱۹ عمده صادرات روسیه را تحت تاثیر قرار داد و روسیه را در برابر سایر تولیدکنندگانی که به دنبال فروش به اروپا هستند، ازجمله صادرات نفت شیل آمریکا، بیش از پیش آسیب پذیر ‌می‌ساخت.  از طرف دیگر عربستان به عنوان رقیب روسیه، از شبکه وسیع مشتریان جهانی و همچنین از تمهیدات کاربردی ذخیره نفت برخوردار بوده و انعطاف عملیاتی بیشتری دارد. عربستان سعودی سهم بیشتری در تولید جهانی نفت نسبت به روسیه به خود اختصاص داده است و این دو کشور به ترتیب ۱۲٫۴ و ۱۲٫۱ درصد از تولید جهانی نفت را برعهده دارند. قدرت رقابتی کم روسیه در بازار جهانی نفت و همچنین وجود مشکلات ساختاری اقتصاد روسیه، که این کشور را به درآمدهای نفتی وابسته کرده است، باعث شد تا روسیه حاضر شود به تعامل با اوپک برگردد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

عربستان سعودی نیز به دلیل هزینه‌های زیادی که در جنگ یمن متحمل شد، به نظر نمی‌رسد توان و اراده‌ای برای بر هم زدن توافق اوپک پلاس و ادامه دادن وضعیت کاهش قیمت نفت را داشته باشد. حداقل در کوتاه مدت به نظر می‌رسد، توافقات اوپک پلاس همچنان ادامه یابد.[۳]

سیاست دولت آمریکا در قبال بازار نفت بعد از تحولات اخیر

در ایالات متحده آمریکا، روندهای تاریخی سال ۲۰۰۷ به بعد که تحت تأثیر رکود اقتصاد آمریکا و اقتصاد جهانی قـرار گرفتـه، زمینـه‌هـای تغییـر در سیاست‌گذاری اقتصاد سیاسی نفت را به‌وجود آورد.[۴] به‌طورکلی می‌تـوان اذعـان کـرد کـه انـرژی، زیرسـاخت تحرک اقتصادی و راهبردی کشورها و قدرت‌های بـزرگ اسـت. بـه‌عبـارت دیگـر، تغییر در شکل‌بندی‌های اقتصاد سیاسی تابعی از موضوع انرژی خواهـد بـود و آثـار هرگونه تغییر در قیمت انرژی را می‌تـوان بـر الگـوی رفتـاری قـدرت‌هـای بـزرگ مشاهده کرد. در واقع یکی از ویژگی‌های آمریکـا را بایـد اثرگـذاری بـر اقتصـاد و سیاسـت جهانی از طریق کنترل منابع انرژی به‌ویژه انرژی فسیلی دانست.[۵]

براساس گزارش «چشم‌انداز انرژی جهان از نگاه آمار سال ۲۰۱۹» که توسط شرکت نفت و گاز بریتانیایی «بی‌پی» منتشر شد، آمریکا سال گذشته عمده‌ترین تولید و مصرف کننده نفت در سراسر جهان شد. آمریکا سال ۲۰۱۹ به میزان ۱۷٫۹ درصد از کل نفت جهان را تولید کرده و در گزارش مذکور برای ششمین سال متوالی به عنوان عمده‌ترین تولید کننده نفت در جهان ثبت شد. میزان تولید نفت آمریکا سال گذشته در مقایسه با ۲۰۱۸ با افزایش ۱۱ درصدی روزانه به طور متوسط به ۱۷ میلیون و ۴۵ هزار بشکه نفت رسید. این میزان در سال ۲۰۱۸ در سطح ۱۵ میلیون و ۳۶۰ هزار بشکه نفت بود.

این کشور در زمینه مصرف نیز با مصرف روزانه ۱۹٫۴ میلیون بشکه نفت به تنهایی ۱۹٫۷ درصد از مصرف جهانی این سوخت را به خود اختصاص داده و در این زمینه در صدر کشورها قرار گرفت. لذا با این وجود، تحلیل رفتار ایالات متحده در مورد بازار نفت تا حدودی پیچیده به نظر می‌آید. چراکه از طرفی به دلیل مصرف زیاد نفت، کاهش قیمت نفت، می‌تواند به نفع این کشور باشد. از طرف دیگر، افزایش قیمت می‌تواند باعث افزایش درآمدهای این کشور شود.[۶] در واقع در بازار نفت، رفتار امریکا از ابعاد متعددی باید مورد بررسی قرار گیرد. انگیزه‌های متفاوتی وجود دارد که می‌تواند سیاست خارجی این کشور را به سمت تلاش برای افزایش و یا کاهش قیمت نفت شکل دهد.

با همه این مسائل، می‌توان گفت که آمریکا بیشترین زیان را از وضعیت فعلی بازار نفت تجربه کرده است؛ چرا که تولیدِ به صرفه نفت در این مقطع برای شرکت‌های آمریکایی بسیار دشوار شده است. همچنین نزدیکی انتخابات ریاست جمهوری و نیاز شدید ترامپ به رای ایالت‌های نفت‌خیز، این احتمال را تقویت می‌کند که آمریکا به دنبال جلوگیری از کاهش قیمت نفت باشد. به همین دلیل بود که ۱۲ سناتور کنگره ایالات متحده آمریکا با ارسال نامه‌‌ای از ولیعهد عربستان سعودی می‌خواهند تا به عنوان «عامل و ضامن ثبات بازار» به ایفای نقش بپردازد.[۷]

سیاست خارجی ایران در بازار نفت بعد از تحولات اخیر

با وجود اینکه ایران تحریم‌های ظالمانه آمریکا را فرصتی برای رهایی از وابستگی بودجه و اقتصاد کشور به نفت می‌داند، اما همواره سعی خود را می‌کند تا سهم خود را از بازار نفت حفظ کند. طبق برآوردها، ایران با برخورداری از ۷ درصد منابع معدنی، ۱۱ درصد ذخایر نفت، و ۱۶ درصد ذخایر گاز جهان می‌تواند نقش موثری در بازار جهانی انرژی داشته باشد. بنابراین، برجسته شدن منطق اقتصادی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران منافع جدیدی در منطقه و جهان برای کشور پدیدار ساخته و فرصت‌‌های نوینی را ایجاد می‌کند. [۸] به عبارت دیگر، دیپلماسی انرژی ابزاری برای بیشینه ساختن دستاورد‌ها از نظام اقتصاد سیاسی جهانی محسوب می‌شود.

 به نظر می‌رسد ناکارآمدی سیاست‌های غربگرایانه در ایران بعد از برجام، رویکرد سیاست‌مداران ایرانی را به سمت توجه به کشورهای دیگر از جمله چین هدایت کرده است. ایران برای اینکه بتواند به اهداف خود در سیاست‌گذاری بخش انرژی برسد، می‌بایست راهکاری را جستجو کند که از گزند تحریم‌های ظالمانه آمریکا در امان بماند. تعاملات اوپک نیز به دلیل کارشکنی‌های عربستان سعودی، اهداف جمهوری اسلامی ایران را برآورده نکرده است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

به همین خاطر به نظر می‌رسد که ایران می‌بایست تمرکز سیاست خارجی و دیپلماسی انرژی خود را به سمت بستن قراردادهای دوجانبه و چند جانبه با کشورهای متقاضی نفتی که حرف شنوی کمتری از آمریکا دارند سوق دهد. قراردادی که در این روزها تحت عنوان قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین معروف شده است، به نظر می‌رسد یک گام اساسی در جهت رسیدن به این هدف باشد. همچنین گسترش ظرفیت‌های تولید فرآورده‌های نفتی در کشور، می‌‍‌تواند ایران را از خام‌فروشی نجات دهد و دست ایران را برای یافتن مشتریان مطمئن مانند ونزوئلا باز نگه‌دارد.

جمع‌بندی

بیماری کووید ۱۹ تغییرات بسیار زیادی در معادلات بین‌المللی ایجاد کرد که از آن جمله می‌توان به کاهش تقاضای نفت و به تبع آن کاهش قیمت نفت اشاره کرد. در این وضعیت با عدم قطعیتی که بر بازار نفت و به طور کلی اقتصاد جهانی حاکم است، به نظر می‌رسد سیاست خارجی کشورهای تولیدکننده نفت با تغییری اساسی مواجه شود.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

با بررسی وضعیت کشورهایی که نقشی اساسی در عرضه نفت دارند، به این نتیجه می‌رسیم که احتمال توافق این کشورها بر کنترل عرضه و جلوگیری از کاهش قیمت نفت بسیار قوی است. روسیه به به دلیل مشکلات ساختاری در اقتصاد و وابستگی به نفت، به توافق اوپک پلاس برگشته و همچنین به نظر می‌رسد از طرف سایر کشورهای عضو نیز سیاست کاهش عرضه دنبال شود. آمریکا نیز به دلیل نیاز ترامپ به رای ایالت‌های نفت‌خیز سعی خواهد کرد از سیاست افزایش قیمت نفت پیروی کند. ایران نیز برای مقابله با تحریم‌های خصمانه آمریکا سعی خواهد کرد که به سمت توافق بلندمدت با مشتریان راهبردی همچون چین برود.

 

منابع

[۱] . عسکری، محسن (۱۳۸۹)؛ «تأثیر درآمدهای نفتـی بـر ایجـاد دولـت رانتیـر و دموکراسـی»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، شماره ۱۳، ص۱۸۱٫

 [۲] . وب سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، «تاثیر تحولات بازار انرژی و کاهش اخیر قیمت نفت بر وضعیت اقتصادی روسیه»، ۶اردیبهشت ۱۳۹۹، قابل بازیابی در پیوند زیر:

 https://economic.mfa.ir/portal/newsview/592033

[۳] . وب سایت شورای راهبردی روابط خارجی(رصد)، «پشت پرده جنگ عربستان – روسیه بر سر نفت»، ۱۳ فروردین ۱۳۹۹، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.scfr.ir/fa/?p=122701

[۴] . Attiga, Ali A. (1981), “How Oil Revenues Can Destroy a Country”, Petroleum Intelligence Weekly, Special Supplement, October: 15

[۵] . Pennrose, Edith (1988), “Defending the Price of Oil”, Energy Journal, No. 1.

[۶] . خبرگزاری آناتولی، « آمریکا بزرگترین تولید و مصرف کننده نفت در جهان است»، ۱۸٫۰۶٫۲۰۲۰ ، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.aa.com.tr/fa/1881405

[۷] . وب سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، «روسیه ، اوپک پلاس و تحولات بازار نفت»، Apr 19, 2020، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://economic.mfa.ir/portal/newsview/591747

[۸] . جوادی ارجمند، محمدجعفر (۱۳۸۶)، «جهانی شدن اقتصاد و پیامدهای آن بر سیاست‌گذاری خارجی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، دوره ۳۶، شماره ۳، پاییز، ص۷۰٫