اندیشکده راهبردی تبیین- در ماه‌های اخیر، اخباری پراکنده درباره نقش مخرب ترکیه در اعتراضات و آشوب‌های لبنان در برخی رسانه‌ها منتشر شده است. در همین راستا اخیرا وزیر کشور لبنان اعلام کرد، مسئولان لبنانی چهار نفر را در یک هواپیمای ترکیه‌ای بازداشت کرده‌اند که مبلغ چهار میلیون دلار به لبنان منتقل می‌کرده‌اند. ۲۷ ژوئن گذشته نیز یک منبع لبنانی به شبکه المیادین گفته بود، ترکیه یکی از حامیان مالی اقدامات خرابکارانه در بیروت است و بیش از ۴۰ لبنانی و غیرلبنانی بازداشت شده‌اند که برای آشوب در لبنان آماده بودند. به هر روی به نظر می‌رسد ترکیه هم از منظر تاریخی به دنبال گسترش نفوذ خود در شمال لبنان به‌ویژه طرابلس است و هم از منظر ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، نگاهی به تحولات شرق مدیترانه از رهگذر اعتراضات داخلی لبنان دارد. در این چارچوب اگرچه همچنان نمی‌توان آنکارا را بازیگری کلیدی در تحولات داخلی لبنان دانست؛ اما به نظر می‌رسد تحرکات ترکیه در لبنان فزاینده است. از این‌رو در مقاله‌ حاضر به زمینه‌ها و پیامدهای نفوذ فزاینده ترکیه در لبنان پرداخته می شود. مروری بر زمینه‌های تاریخی نفوذ ترکیه در لبنان، ارائه مصادیق و تحلیل روند مداخلات ترکیه در تحولات اخیر این کشور، دلایل ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ترکیه برای تقویت نفوذ در لبنان و پیامدهای نفوذ ترکیه در لبنان برای جمهوری اسلامی ایران از جمله محورهای اصلی این نوشتار است.

 

مروری بر زمینه های تاریخی نفوذ ترکیه در لبنان

نفوذ ترکیه در لبنان محدود به ماه های اخیر نیست، بلکه این کشور طی سال های گذشته برای افزایش حضور در لبنان برنامه ریزی کرده است. آنکارا از سال ۲۰۰۶ سازمان «تیکا» را برای تمرکز بر لبنان به این کشور گسیل کرد. این سازمان صرفا در لبنان فعالیت نمی کند، بلکه کشورهای مختلفی را در دستور کار خود قرار داده است. از آن جایی که ترکیه به دنبال رقابت با عربستان سعودی برای رهبری جهان اهل سنت است، با افزایش نفوذ ریاض در لبنان تلاش داشته در این کشور حضور داشته باشد. همگرایی با ترک  های مقیم لبنان و قرابت به سیاست‌مداران نزدیک به سعد حریری از جمله اقدامات ترکیه برای افزایش نفوذ در لبنان بوده است؛ بنابراین آن‌چه در حال حاضر از اقدامات ترک ها در لبنان مشاهده می شود، ماحصل حضور چند دهه ای ترکیه در این کشور است.

 

 

آنکارا بعد از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه مصمم شده است که دایره نفوذ خود را در لبنان گسترش دهد. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه نقش مهمی در پیشبرد این سیاست داشته است. ادعاهای نوعثمانی‌گرایانه دولت ترکیه نیز سبب تشدید فعالیت های آنکارا در لبنان شده؛ چراکه ترکیه بر این باور است که این اراضی متعلق به امپراتوری عثمانی بوده و در حال حاضر نیز برای اثبات عملیاتی این موضوع تلاش می کند.

 

مصادیق و تحلیل روند مداخلات ترکیه در تحولات اخیر لبنان

مصادیق اقدامات آنکارا در لبنان نشان می دهد که ترکیه به دنبال پیگیری رویکردهای نوعثمانی گری در لبنان است. به عنوان نمونه زمانی که میشل عون، رئیس جمهور لبنان در مراسم بزرگداشت یکصدمین سالگرد تأسیس کشور لبنان در مورد نحوه استقلال از عثمانی سخنرانی کرده بود، آنکارا به اعتراض در این زمینه دست زد. حتی تعدادی از افراد حامی ترکیه در لبنان با به دست گرفتن پرچم های ترکیه از این کشور حمایت کردند. میشل عون در سخنرانی خود اعلام کرده بود که عثمانی عامل مرگ هزاران نفر در لبنان بود[۱]. این موضع گیری از سوی رئیس جمهور لبنان با واکنش وزارت امور خارجه ترکیه مواجه شد و وی ادعای ترور دولتی را رد کرد. ساماندهی برگزاری اعتراضات علیه مواضع بیروت در این زمینه از مصادیق مداخلات ترکیه محسوب می  شود.

علاوه بر تشکیل چنین تجمعاتی در حمایت از دولت ترکیه، سفر محرمانه و آشکار برخی از شخصیت های لبنانی خصوصا از جریان ۱۴ مارس به آنکارا از دخالت های ترکیه در لبنان حکایت دارد. مصادیق این اقدامات تنها به این موارد ختم نمی شود، به عنوان نمونه اقدام سفارت ترکیه علیه شبکه «الجدید» از نمونه های دیگر در این زمینه است[۲]. خبرنگار این شبکه از رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه انتقاد کرده بود که این موضوع موجب شکایت سفارت‌خانه ترکیه در لبنان از شبکه مذکور شد. اعتراضاتی که ماه های اخیر در لبنان روی داده است، ردپای دخالت های ترکیه را نشان می دهد. طبق گزارش های موجود همه افرادی که در این اعتراضات حضور داشته اند، لبنانی نیستند، بلکه عده ای از آن ها از سوی آنکارا اجیر شده اند. این موضوع یک دخالت غیرمشروع در امور لبنان محسوب می شود که تداوم آن وجهه ترکیه را بیش از پیش تخریب خواهد کرد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

دلایل ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ترکیه برای تقویت نفوذ در لبنان

۱- گسترش بازار مصرفی

اقدامات آنکارا در شمال لبنان خصوصا شهر طرابلس محسوس است. وقوع برخی از اعتراضات در لبنان موضوع دخالت ترکیه را در لبنان به شکل آشکارتری نشان داد. از جمله دلایل ژئواکونومیک که در تلاش های آنکارا برای نفوذ در لبنان مشهود است، اهمیت بازار لبنان برای ترکیه محسوب می‌شود. آنکارا با افزایش نفوذ خود در لبنان تلاش دارد بسیاری از نیازمندی های بازار لبنان را تامین کند. این سیاست آنکارا در تداوم سیاست توسعه صادرات قرار دارد که برای محصولات ترکیه ای مشتریانی از کشورهای مختلف فراهم می آورد. موفقیت اقتصاد ترکیه در تأمین مایحتاج بازار تعدادی از کشورهای منطقه گویای این واقعیت است که کالاهای ترک در بازار لبنان می تواند جایگاه مناسبی پیدا کند.

۲- نوعثمانی گرایی

دلایل ژئوپلیتیکی ترکیه برای نفوذ در لبنان سمت و سوی تلاش های این کشور را برملا می سازد. ازآن جایی که دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه به دنبال تمرکز بر رویکرد نوعثمانی است، آنکارا سعی می کند نفوذ خود را در غرب آسیا ازجمله لبنان افزایش دهد. از آن جایی که اقدامات ترکیه برای دخالت در سوریه با ناکامی مواجه بوده است، حال به دنبال ترمیم زیان های خود از این شکست است. افزایش حضور در لبنان یکی از انتخاب های آنکارا برای جبران ناکامی های گذشته محسوب می شود. حمایت آنکارا از ترک های مقیم لبنان در راستای سیاست‌های عثمانی گرایی دولت ترکیه انجام می شود؛ به گونه ای که ترکیه به این ترک ها تابعیت ترکیه می دهد. حدود پنجاه هزار نفر از لبنانی ها تا حال حاضر تابعیت ترکیه ای دریافت کرده اند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

۳- رقابت با ریاض و ابوظبی

ترکیه به دنبال رقابت با ریاض و ابوظبی برای رهبری جهان اهل سنت است؛ لذا آنکارا اقدامات خود را در شمال لبنان متمرکز کرده است تا بین اهل سنت این منطقه نفوذ کند. فعالیت های سازمان «تیکا» برای جذب لبنانی ها برای بورسیه تحصیلی از جمله برنامه های آنکارا برای افزایش حضور در شمال این کشور است. حدود ۱۰ هزار نفر از لبنانی ها بورسیه تحصیلی سازمان تیکا را دریافت کرده اند. دخالت های عربستان سعودی در کودتای پانزدهم جولای ۲۰۱۶ هنوز از خاطره ترک ها فراموش نشده است؛ لذا آنکارا کشورهایی چون عربستان و امارات را در جهت متضاد سیاست های خود ارزیابی می کند. این موضوع باعث شده است که تنش ها بین طرفین تا حال حاضر تداوم داشته باشد. رقابت دو طرف در لبنان نیز مصادیقی از واقعیت مذکور در روابط آن ها محسوب می شود. به نظر می رسد این تنش ها همچنان تداوم خواهد یافت. به نظر می رسد ترکیه برای تحدید منافع منطقه ای سعودی ها آماده همکاری با بازیگران منطقه ای و بین المللی نیز است. از آن جایی که عربستان به دنبال تضمین منافع خود در لبنان بود و طی سال های اخیر از مهره های وابسته در این کشور بهره برداری می کرد، ترکیه نیز محدودسازی منافع سعودی ها را در لبنان در دستور کار قرار داد. این موضوع افزایش حضور ترکیه را در لبنان معنادار می سازد و می توان انتظار داشت که ریاض باید در عرصه های دیگر نیز منتظر اقدامات ترکیه باشد.

۴- قرابت به جریان المستقبل

آنکارا برای افزایش نفوذ در عرصه سیاسی به ارتباط با جریان «المستقبل» دست زده است. برخی از سیاسیون نزدیک به سعد حریری ارتباط نزدیکی با ترکیه دارند. این موضوع به این معنا است که آنکارا به دنبال گسترش نفوذ خود در عرصه سیاسی لبنان است؛ چراکه آنکارا برای پیاده کردن اهداف خود در لبنان نیازمند توجه بیش از پیش به این امر است. آن‌چه که تا حال حاضر از اقدامات ترکیه در لبنان مشهود بوده، این کشور به سمت جریان المستقبل روی آورده است. چرایی این موضوع می تواند در رقابت با سعودی ها تفسیر شود. همان طور که گفته شد، تنش های لاینحلی بین آنکارا و ریاض وجود دارد؛ لذا ترکیه به سمت جریانی در لبنان حرکت کرده است که قرابت بیشتری با ریاض داشته باشد. افزایش همکاری های ترکیه و جریان مذکور می تواند منافع ریاض را بیشتر محدود سازد. به نظر می رسد آنکارا تا حد امکان جذب حداکثری جریان المستقبل را در دستور کار خود قرار خواهد داد و در عین حال انتظار همراهی ترکیه با جریان های دیگری که با سعودی ها همکاری می کنند، قابل پیش بینی است.

۵- اخوانی گرایی

حمایت از اخوان المسلمین لبنان از دلایل دیگر حضور آنکارا در این کشور محسوب می شود. از آن جایی که دولت ترکیه با اتخاذ رویکرد اخوانی از این گروه در کشورهای مختلف از جمله مصر و فلسطین حمایت کرده است، حمایت از اخوان المسلمین لبنان در راستای این سیاست قرار دارد. «سالم الرافعی» از جمله شخصیت هایی است که مورد حمایت آنکارا قرار گرفته است. ترکیه با حمایت از مهره های اخوانی در منطقه شبکه اخوان المسلمین مورد حمایت خود را گسترش می دهد. آنکارا با این سیاست طی سال های آینده برخی از گروه های عقیدتی اخوانی را در اختیار خواهد داشت که توانایی تاثیرگذاری بر معادلات منطقه ای را دارند.

 

پیامدهای نفوذ ترکیه در لبنان برای جمهوری اسلامی ایران

دخالت های برخی از بازیگران منطقه ای ازجمله عربستان سعودی در لبنان در سال های اخیر کاملا مشهود بوده است. همان طور که سعد حریری، نخست وزیر پیشین لبنان متأثر از سیاست های ریاض قرار داشت، ترکیه نیز از بازیگران دیگری است که به دنبال نفوذ در لبنان و تاثیرگذاری بر معادلات این کشور است؛ اما این موضوع به دلایل مختلفی با شکست مواجه خواهد شد. اولا آنکارا در جامعه لبنان از محبوبیت درخوری برخوردار نیست؛ لذا نمی تواند حمایت بدنه اجتماعی را به همراه داشته باشد. ثانیا مهره هایی که به عنوان حامیان ترکیه در لبنان محسوب می شوند، قدرت سیاسی چندانی ندارند. بر این اساس در فضای واقعی، آنکارا قادر به رقابت با جمهوری اسلامی ایران در لبنان نیست. پیوند ایران با لبنان از ریشه های عمیقی برخوردار است؛ لذا بازیگر دیگری به آسانی توانایی برهم زدن نظم موجود را ندارد.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

تداوم اقدامات مخرب آنکارا در لبنان در نخستین نتایج خود موجب تغییر نگاه دوستانه ایران نسبت به ترکیه خواهد شد. جمهوری اسلامی ایران و ترکیه اشتراکات نظری و عملیاتی خود را در منطقه افزایش داده اند؛ اما مسئله مذکور تاثیر مستقیم بر این تعاملات دارد. از آن جایی که آنکارا قادر به رقابت با ایران در لبنان نیست، تلاش های دولت برآمده از حزب عدالت و توسعه نیز نتیجه بخش نخواهد بود. برآیندی که از موضوع مذکور می توان به دست آورد، عبارت است از اینکه اقدامات آک پارتی، دولت ترکیه را بیش از پیش تضعیف خواهد کرد. تداوم چنین ضعفی به معنای خارج شدن آنکارا از تاثیرگذاری بر معادلات منطقه است. البته ذکر این نکته ضروری است که حضور آنکارا در لبنان بیش از آنکه در رقابت با محور مقاومت باشد، در جهت رقابت با عربستان سعودی است؛ لذا آنکارا می تواند به سمت همکاری با تهران نیز حرکت کند. این موضوع بر همکاری های ترکیه و محور مقاومت تاثیرگذار خواهد بود.

 

نتیجه‌گیری

ترکیه یکی از مهم‌ترین بازیگران منطقه‌ای است که درحال گسترش نفوذ خود در غرب آسیا و شمال آفریقاست. پس از منازعه سوریه و لیبی، بحران لبنان را می‌توان یکی از مهم‌ترین بسترهای افزایش نفوذ و توسعه‌طلبی آنکارا در منطقه دانست. عوامل و زمینه‌هایی که باعث جذابیت لبنان برای ترکیه می‌‎شود، متعدد هستند. ازجمله آن‌ها می‌توان به رقابت با عربستان و امارات و کاهش نقش این دو رقیب منطقه‌ای در لبنان اشاره کرد. از سوی دیگر آنکارا با ادعای رهبری جهان اهل سنت، تلاش می‌کند تا در جامعه طائفه‌گرایانه لبنان، حمایت از اهل سنت را در دستور کار خود قرار دهد. در همین راستا، آنکارا ارتباط میدانی خود با شخصیت‌های لبنانی را افزایش داده است. از سوی دیگر با توجه به موقعیت ژئوپلتیک لبنان و دسترسی این کشور به دریای مدیترانه، افزایش نفوذ ترکیه در لبنان، می‌تواند موضع این کشور در منازعات مرزی و گازی در مدیترانه شرقی را برابر کشورهای عضو «انجمن گازی شرق مدیترانه» تقویت کند.

 

منابع

 

» [۱]The neo-Ottomans are back. How should Lebanese Armenians respond? «,  ۲۴٫۶٫۲۰۲۰, Available at: https://armenianweekly.com/2020/06/24/the-neo-ottomans-are-back-how-should-lebanese-armenians-respond/

 

» [۲]CNA asks Al Jadeed for show episode offending Turkish President«, ۱۷٫۰۶٫۲۰۲۰, Available at: https://www.mtv.com.lb/en/News/Local/1067343/CNA-asks-Al-Jadeed-for-show-episode-offending-Turkish-President