اندیشکده راهبردی تبیین- فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، اهمیت ژئوپلتیک منطقه‌گرایی در نظام بین‌الملل را دوچندان کرده است. به‌طوری که بسیاری از کشورها در سیاست خارجی خود منطقه‌گرایی را به عنوان اصلی ثابت و اساسی جهت تامین منافع و امنیت ملی خود برگزیده‌اند. منطقه‌گرایی بر این مبنا استوار است که رسیدن به وحدت جهانی در شرایط کنونی بعید است و باید با بسیج نیروهای پیونددهنده منطقه‌ای، زمینه حصول به اهداف را فراهم ساخت. طرفداران منطقه‌گرایی معتقدند تجانس‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی به همراه سایر مؤلفه‌های وحدت‌بخش این امکان را به دولت‌های مستقل می‌دهد که با همکاری مشترک از منابع قدرت سخت و نرم به طور مطلوب بهره ببرند. آنها می‌توانند مکمل نیازهای یکدیگر باشند؛ بنابراین آرمان صلح در اندیشه منطقه‌گرایی یک ملاحظه زیربنایی محسوب می‌شود[۱].
نگاه عملی و نظری غالب در طول سال‌های پس از برجام، عدم توجه کافی به راهبرد «نگاه به شرق» و نوعی یک‌جانبه‌گرایی به غرب بوده که سبب غفلت از سایر مراکز و منابع قدرت و ثروت جهانی به خصوص در نزدیکی مرزها گشته است. اما اخیراً نگاه به شرق به راهبردی منطقه‌گرایانه از سوی ایران در منظومه نگاه ژئوپلتیکی و جغرافیایی تبدیل شده است. زیرا ایران از جمله کشورهایی می‌باشد که به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سیاسی، از مزیت ژئواستراتژیکی، ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی بهره‌مند است. بر این اساس «راهبرد نگاه به شرق» به جهت منطق علمی و تاریخی و همچنین ریشه‌های جغرافیایی و سیاسی و ظرفیت گفتمان‌سازی در سیاست خارجی کشور از اهمیت مضاعفی برخوردار شده است[۲].
انتقال قدرت از آتلانتیک به پاسفیک
روند رخدادها در تحولات عرصه بین‌الملل بیانگر افول قدرت غرب و بازیگری فعال‌تر شرق در عرصه جهانی است[۳]. پدیده انتقال قدرت یک رویداد چندبُعدی و با وجوه سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی است که اندیشمندان از سال‌ها قبل از وقوع، از آن خبر داده‌اند و اینک به نظر می‌رسد زمان رخداد آن نزدیک شده است. امانوئل‌والرشتاین جامعه‌شناس شهیر آمریکایی و ارائه‌دهنده نظریه «نظام جهانی» به‌صراحت تأکید میکند که آمریکا در مسیر سقوط قرار گرفته و افول این کشور امری حتمی و اجتناب‌ناپذیر است:«از زمان جنگ ویتنام تا حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، از سرعت روند و توسعه اقتصادی آمریکا کاسته شده و این کشور، درخشش ایدئولوژیک خود را از دست داده است. تفوق آمریکا فقط به برتری نظامی خلاصه می‌شود؛ و این، حکایت از آن دارد که ابرقدرت در حال افول است». تئوری «انتقال قدرت» اولین‌بار در سال ۱۹۵۸ میلادی توسط اورگانسکی استاد علوم سیاسی دانشگاه میشیگان ارائه شد. بر اساس این نظریه، قدرت‌های بزرگ در طول تاریخ یکی پس از دیگری متولد می‌شوند، به اوج می‌رسند و در نهایت افول می‌کنند و این سرنوشت محتوم همه ابرقدرت‌ها است. الوین تافلر نویسنده و اندیشمند آمریکایی سه دهه پس از اورگانسکی با انتشار کتابی در سال ۱۹۹۰ از «تغییر ماهیت قدرت» سخن گفت. وی معتقد بود در عصر حاضر، ماهیت قدرت به‌کلی تغییر یافته و این روند همچنان ادامه خواهد داشت. تافلر در اثر دیگر خود تحت عنوان «موج سوم» می‌نویسد:«تمدن جدیدی در حال ظهور است، ولی انسان‌های نادان در همه‌جا سعی دارند آن را سرکوب کنند … طلوع این تمدن جدید تنها واقعیت روشن زندگی ما است[۴].
تحولات اقتصادی، چرخش آرام قدرت از حوزه آتلانتیک (اقیانوس اطلس) به حوزه پاسیفیک (اقیانوس آرام) را رقم زده است و به‌رغم سال‌ها نظریه‌پردازی و هنجارسازی غرب برای «جهانی‌سازی» و نئولیبرالیسم، مجددا «منطقه» در جغرافیای قدرت اهمیت یافته که ظهور اصطلاحات جهان مناطق[۵] یا نظم جهانی چندمنطقه‌ای[۶] در ادبیات روابط بین‌الملل بر آن مهر تایید می‌زند[۷]. ایران با درک درست صحنه روابط بین‌الملل و دوران گذار نظم موجود به دنبال تنوع‌بخشی به سیاست خارجی است. هرچند راهبرد نگاه به شرق در چین و روسیه خلاصه نمی‌شود ولی اهمیت و جایگاه اقتصادی، سیاسی و نظامی این دو کشور به مراتب از کشورهای دیگر بیشتر است. رشد اقتصادی چین در ۲۰۱۹ حدود ۶٫۳ درصد بوده درحالی که در همین سال امریکا رشد اقتصادی ۲٫۵ درصدی را تجربه کرده است. هرچند ویروس کرونا ضربه بزرگی به اقتصاد چین وارد کرده و رشد تولید ناخالص داخلی در سه ماهه اول سال جاری ۶٫۸درصدکاهش یافته است[۸]، اما طبق برآوردهای صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی چین در ۲۰۲۰ رشد اقتصادی بالای ۵ درصد را تجربه خواهد کرد[۹]. روسیه نیز پنجمین کشور دارای دخایر طلا، بیشترین کشور دارای ذخایر گازی و هشتمین کشور تولید کننده نفت دنیاست که همواره از این منابع انرژی برای دستیابی به اهداف خود استفاده میکند[۱۰]. روسیه و چین با تشکیل سازمان همکاری شانگهای در دهه ۱۹۹۰ از هدف اولیه امنیت منطقه‌ای و کمربند حُسن همجواری، به هدف مقابله با سیاست گسترش به شرق ناتو رسیدند.
روابط اقتصادی ایران با چین و روسیه
ایران از ۱۳۸۴ عضو ناظر سازمان شانگهای می‌باشد ولی به دلیل ممانعت همین دو کشور ایران هنوز نتوانسته است عضو اصلی این سازمان شود. اما در صورت اجرای توافق راهبردی ۲۵ ساله با چین و قرار گرفتن در طرح «یک جاده، یک کمربند»، زمینه‌های عضویتش در این سازمان مهیا خواهد شد. این توافق برای چین نیز مهم است. زیرا پکن را بر یکی از نقاط مهم دریایی مسلط میکند و تسلط دریایی آمریکا در خاورمیانه را تضعیف میکند، زیرا داشتن پایگاهی در بندر جاسک ایران نه تنها به چین اجازه می دهد ناوگان پنجم آمریکا در بحرین را رصد کند بلکه همراه با حضور در بنادر گوادر و جیبوتی، این امر قدرت دریایی چین را در اقیانوس هند افزایش می دهد[۱۱].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
روابط اقتصادی ایران با چین و روسیه طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته که زمینه‌های اجرایی‌شدن این توافق و همکاری راهبردی در راستای نگاه به شرق را فراهم میکند. به نقل ازسازمان گمرک ایران، صادرات ایران به چین در سال ۱۳۹۸، بیش از ۹ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بوده که چین را در رتبه اول شرکای تجاری ایران قرار می دهد. همچنین میزان صادرات ایران به فدراسیون روسیه در ۱۳۹۷ به میزان ۲۸۴ میلیون دلار و در ۱۳۹۸، ۴۵۸ میلیون دلار بوده که رشد ۶۱ درصدی را نشان می دهد. این صادرات به لحاظ وزنی نیز ۸۱ درصد رشد داشته است[۱۲]. همچنین میزان واردات ایران از چین در ۱۳۹۸، بیش از ۱۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار بوده که چین را شریک اول ایران در واردات قرار می دهد. روسیه با بیش از یک میلیارد دلار، ششمین کشوری می‌باشد که ایران از آن کالا وارد می کند[۱۳].
جمع‌بندی
دوران گذار در روابط بین‌الملل برکسی پوشیده نیست. هرچند جهان غرب با تمام ابزارهای خود سعی در حفظ و انسجام نظم و نظام موجود دارد. ولی بحران‌های دو دهه اخیر و قدرت‌یابی بازیگران مخالف نظم موجود باعث شده که پدیده انتقال قدرت بیش از پیش به منصه ظهور برسد. بازیگران قدرتمد جدید به دنبال شکل‌گیری جهان چندجانبه هستند که درآن هژمون معنایی ندارد. این باعث شده که سیستم بین‌المللی در حال پیشروی به سمت جهان منطقه‌ای باشد. به این معنی که فرایند جهانی‌سازی بیش از ماهیت آن در جوامع مورد بحث قرار می‌گیرد. نکات مهم در تغییر ساختار توزیع قدرت این است که چه ارزش‌های سیاسی باید برای ساختن یک اقتصاد بازار جهانی‌شده مورد توجه قرار گیرند[۱۴]. امروزه کشورهایی برای رهایی از تکانه‌های سیستم اقتصاد جهانی و تعارض منافع با نظام بین‌الملل به سمت توسعه منطقه‌گرایی به پیش می‌روند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ایران با توجه به موقعیت ژئوپلتیکی مناسب که کانون اتصال شرق به غرب و همچنین در مسیر آب های آزاد می‌باشد می‌تواند از این مزیت خدادادی نهایت استفاده را ببرد. در شرق ایران، منطقه آسیای مرکزی به جمهوری خلق چین متصل می‌شود و در شمال، منطقه قفقاز جنوبی به فدراسیون روسیه امتداد دارد. طی راهبرد نگاه به شرق، ایران به عنوان یک بازیگر قدرتمند آسیایی و به واسطه قرابت تمدنی، فرهنگی و هویتی با دیگر بازیگران این حوزه می‌تواند خود را به جریان پرشتاب توسعه اقتصادی و رشد صنعتی آسیا پیوند زده و از رهگذر تعمیق همکاری قدرت‌های این قاره، از امکانات سرمایه‌ای، صنعتی و تکنولوژیک آنان در راستای تأمین منافع کشوربهره‌گیری نماید[۱۵].
منابع و پی نوشت ها
[۱] زارعی، بهادر و همکاران. (۱۳۹۴) منطقه‌گرایی و چالش آن در روابط خارجی جمهوری اسلامی، پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره ۴۷، شماره ۴، صص۷۵۸-۷۴۳
[۲] آدمی، علی. (۱۳۸۹) راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: دیدگاه‌ها، زمینه ها و فرصت‌ها، فصلنامه مطالعات سیاسی، شماره ۷٫
[۳] شفیعی، نوذر وصادقی، زهرا. (۱۳۸۸)گزینه‌های ایران در سیاست خارجی براساس سیاست نگاه به شرق، راهبرد، شماره ۲۲٫
[۴] عرفانیان. ۵ آذر ۱۳۹۷، انتقال قدرت از غرب به شرق، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، لینک بازیابی:
https://hawzah.net/fa/Note/View/55993
[۵] World of regions
[۶] Multiregional world order
[۷] محبی نظر، احسان. (۱۳ مرداد ۱۳۹۹) هم‌اکنون در جنگ جهانی سوم هستیم، دنیای اقتصاد
[۱۰] https://fa.tradingeconomics.com/
[۱۱] عبدالباسط. (۲۰۲۰) عواقب استراتژیک توافق ایران و چین، ترجمه سید جمال اخگر، ۸ صبح، لینک بازیابی:
https://8am.af/the-effects-of-new-iran-china-relations-on-the-region/
[۱۲] اقتصادآنلاین، ۱۱ تیر ۱۳۹۹، بررسی وضعیت ۲۰ کشور هدف صادراتی در سال گذشته، لینک بازیابی:
https://www.eghtesadonline.com/n/2HiD
[۱۳] تجارت‌نیوز. ۹ فروردین ۱۳۹۹، آمار صادرات و واردات ۱۳۹۸.
[۱۴] Barbieri , Giovanni .(2019) Regionalism, globalism and complexity: a stimulus towards global IR? , Third World Thematics: A TWQ Journal , Issue 6 , Volume 4 ,pp421-441
[۱۵] آدمی، علی. (۱۳۸۹) راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: دیدگاه‌ها، زمینه‌ها و فرصت‌ها، فصلنامه مطالعات سیاسی، شماره ۷٫
