اندیشکده راهبردی تبیین- ترکیه به عنوان کشوری در غرب آسیا به‌رغم همسایگی با کشورهای نفت‌خیز مانند عراق و ایران دارای منابع نفتی یا گازی قابل توجهی نبوده و همواره یکی از بزرگترین واردکنندگان انرژی در منطقه محسوب می‌شده است. ترکیه طی دهه‌های طولانی درصدد تأمین امنیت انرژی و تنوع‌بخشی به واردات انرژی از کشورهای گوناگون بوده است. علاوه بر این ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در تلاش برای تبدیل شدن به مرکزی ترانزیتی برای انرژی است و این مسئله را می‌توان از تلاش‌های این کشور در انعقاد قراردادهای نفتی یا گازی با کشورهای همسایه مشاهده کرد. تلاش ترکیه برای یافتن منابع جدید و تنوع‌بخشی به تأمین انرژی خود علاوه بر همکاری با شرکای گوناگون در حوزه اکتشاف نیز قابل توجه بوده است. در روزهای گذشته رئیس‌جمهور ترکیه از دستیابی کشورش به یک میدان گازی بزرگ در دریای سیاه خبر داد که بنابر اعلام شخص اردوغان، ۳۲۰ میلیارد متر مکعب وسعت دارد. ترکیه درحالی که نفوذ خود در دریای مدیترانه را افزایش می‌داد، از کشف گاز در دریای سیاه خبر داد. با توجه به این‌که ترکیه سالیانه میلیاردها دلار گاز از ایران و روسیه وارد می‌کند به نظر می‌رسد در صورت استحصال گاز از میدان تازه کشف‌شده، باید منتظر تأثیرات بلندمدت آن در اقتصاد ترکیه بود. نوشتار پیش رو قصد دارد تا تأثیرات اکتشاف میدان جدید گازی در دریای سیاه توسط ترکیه در سیاست داخلی و خارجی این کشور را مورد بررسی قرار دهد.
انرژی در ترکیه و اکتشاف میدان جدید گازی در دریای سیاه
ترکیه همواره نیاز به تأمین انرژی از خارج مرزهایش داشته و از این‌رو تلاش‌های گسترده‌ای از سالیان دور برای تنوع‌بخشی و حفظ امنیت انرژی کرده است. مهم‌ترین صادرکنندگان نفت و گاز به ترکیه، روسیه، ایران، عراق، ترکمنستان و آذربایجان هستند که هرکدام از این کشورها علاوه بر صادارات مستقیم گاز به ترکیه از موقعیت جغرافیایی ترکیه برای صادرات گاز به اروپا استفاده می‌کنند.
اگرچه ترکیه خود یک کشور واردکننده انرژی است و از این‌جهت به بازار منطقه وابسته، اما موقعیت جغرافیایی سبب شده تا این کشور سیاست انرژی خود را برای تبدیل شدن به یک هاب منطقه‌ای برای انتقال نفت و گاز از مناطقی مانند غرب آسیا، حوزه دریای خزر و مدیترانه شرقی به اروپا تنظیم کند. آنکارا تلاش کرده است تا با افزایش تعداد عبور خطوط لوله از خاک خود افزون بر منافع اقتصادی، نفوذ سیاسی خود را نیز تقویت کند[۱].
تلاش‌های ترکیه تنها محدود به تنوع‌بخشی به تأمین‌کنندگان انرژی خود نبوده و به تحقیق و اکتشاف نیز معطوف است. ترکیه در سال‌های پس از ۲۰۰۰ میلادی اقدامات گسترده‌ای را برای استفاده بهینه از منابع موجود خود و همچنین طرح‌های تحقیق و توسعه‌ای در دریای سیاه و مدیترانه انجام داده است. این طرح‌های اکتشافی در منطقه شرق مدیترانه با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده و این مسئله به اختلافات مرزی با یونان و قبرس مرتبط است. این تنش‌ها با گسترش فعالیت‌های اکتشافی ترکیه در نزدیکی مرزهای آبی قبرس(یونانی) نه تنها واکنش‌های شدید از طرف یونان و قبرس را به دنبال داشته، بلکه برخی از کشورهای اروپایی نیز درگیر این مسئله شده‌اند. میانجی‌گری یا حمایت کشورهای اروپایی از هریک از طرفین باعث پیچیده‌تر شدن مسائل در شرق مدیترانه شده است.
کشتی حفاری «فاتح» ترکیه از ۲۲ جولای (اول مرداد) امسال در غرب دریای سیاه مشغول حفاری است و یک ماه پس از آغاز حفاری، نخستین چاه گاز را در میدان گازی «ساکاریا» کشف کرد. این کشف در میدان ساکاریا که تونا۱ (Tuna 1) نام گرفته در ۱۷۰ کیلومتری سواحل غربی دریای سیاه قرار دارد و مقامات ترکیه اعلام کرده‌اند این میدان تنها بخشی از منابعی است که در ساکاریا وجود دارد. ذخیره گاز طبیعی این میدان گازی ۳۲۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده است[۲].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
در حالی که اردوغان در سخنرانی اخیر اعلام کرد، کشورش بهره‌برداری از این میدان گازی دریای سیاه را تا سال ۲۰۲۳ آغاز می‌کند، کارشناسان معتقدند جدای از این‌که تا استخراج گاز از این میدان، دست کم هفت سال زمان لازم است، برای پاسخ به این سؤال که ترکیه سالانه چه میزانی می‌تواند از این میدان برداشت کند هنوز زود است. میزان استخراج از این میدان به تأسیساتی بستگی دارد که در آن مستقر خواهد شد. علاوه بر این ترکیه تجربه حفاری در آب‌های عمیق را ندارد و این مسئله باعث هزینه‌های بیشتر خواهد شد. رومانی و بلغارستان نیز در نزدیکی این میدان جدید دارای پروژه‌های گازی هستند که رومانی تقریباً در استخراج از میدان نپتون ناموفق عمل کرده است. فاتح دونمز، وزیر انرژی ترکیه، اعلام کرده که عملیات ساخت تأسیسات در ساکاریا برعهده شرکت ملی نفت ترکیه خواهد بود و برای ساخت لوله‌های انتقال، مناقصه‌ای بین‌المللی برگزار می‌شود[۳].
تأثیر کشف منبع جدید گازی بر سیاست داخلی ترکیه
ترک‌ها از زمان آغاز شتاب در حرکت به سمت صنعتی شدن، همواره در تلاش بوده‌‌اند تا انرژی مورد نیاز ترکیه را که یکی از مهم‌ترین بخش‌های توسعه‌ای در پویایی اقتصاد می‌باشد، تنوع ببخشند و از این‌رو سیاست داخلی و خارجی را بر همین اساس تنظیم نموده‌اند. برنامه‌ریزی و تنظیم سیاست‌های ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه مبتنی بر خصوصی‌سازی بخش‌های مرتبط با الکتریسته و پالایشگاه‌ها بوده است. به طوری که هم‌اکنون بخش عمده‌ای از تأمین و توزیع الکتریسیته مورد نیاز ترکیه توسط بخش خصوصی انجام می‌شود. این روند از سال ۲۰۰۷ شدت گرفته و ادامه دارد و دولت همچنین در تلاش برای چانه زنی و تأمین انرژی ارزان قیمت است[۴].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
با شیوع بحران ویروس کرونا، کسری بودجه پیش‌بینی شده توسط دولت ترکیه در سال ۲۰۲۰ بر اساس اعلام بانک مرکزی این کشور[۵] قابل دسترس نبوده و ترکیه بیشتر از پیش‌بینی‌های انجام‌شده، دچار کسری بودجه می‌شود. از این‌رو اخبار مثبت اقتصادی و در نتیجه آن کاهش انتظارات تورمی در کوتاه‌مدت می‌تواند بر اقتصاد ترکیه اثرگذار باشد. همچنان که پس از اعلام خبر مژده مشاهده شد ارزش لیر ترکیه افزایش یافت اما این افزایش به دلیل نبود شواهد و مستندات محکم در بلندمدت نمی‌تواند بیشتر تأثیرگذار باشد. کارشناسان حوزه نفت وگاز به دلیل تجربه ناکافی ترکیه در استخراج از آب‌های عمیق و دورنمای نه‌چندان ایده‌آل قیمت نفت و همچنین مشکلات اجرا و راه‌اندازی، دسترسی زودهنگام به منابع کشف‌شده را امکان‌پذیر نمی‌دانند. در عرصه داخلی، علاوه بر تاثیرات اقتصادی کوتاه‌مدت و نویدبخش، باید به تاثیرات سیاسی و انتخابات‌های پیش رو در صورت موفقیت طرح‌های اکتشافی و استخراجی نفت و گاز ترکیه توجه داشت. حزب عدالت و توسعه می‌تواند با تکیه بر حوزه انرژی که مهم‌ترین نیاز اقتصادی این کشور است، به جذب آرا بپردازد.. خبرهای مثبت دیگر در این رابطه می‌تواند اقبال عمومی به حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان را دست‌خوش تحول گرداند. در زیر بخشی از نظرسنجی‌های اخیر توسط موسسه آکسوی آورده شده است:
سناریوی اول؛ اردوغان ۳۷٫۱% – امام‌اوغلو ۳۸٫۷% – نمی‌دانم ۲۴٫۳%
سناریوی دوم؛ باباجان ۱۴٫۶% – اردوغان ۳۹٫۹% – نمی‌دانم ۴۵٫۵%
سناریوی سوم؛ اردوغان ۳۹٫۲% – منصور یاواش ۴۰٫۴% – نمی‌دانم ۲۰٫۴%
سناریوی چهارم؛ احمد داوداوغلو ۱۳٫۷% – اردوغان ۴۱٫۲% – نمی‌دانم ۴۵٫۱%
سناریوی پنجم؛ عبدالله گل ۱۵٫۴% اردوغان ۴۰٫۲% – نمی‌دانم ۴۴٫۴%
سناریوی ششم؛ مرال آکشنر ۳۲٫۲% – اردوغان ۴۰٫۴% – نمی‌دانم ۲۳٫۷%
سناریوی هفتم؛ صلاح‌الدین دمیرتاش ۱۶٫۹% – اردوغان ۴۴٫۲% – نمی‌دانم ۳۸٫۹%
آک پارتی به رهبری «رجب طیب اردوغان» ۳۸٫۳%
جمهوری‌خواه خلق به رهبری «کمال قلیچداراوغلو» ۲۶٫۱%
دموکراتیک خلق‌ها به رهبری «پروین بولدان» و «مدحت سنجر» ۹٫۶%
ایی پارتی به رهبری «مرال آکشنر» ۹٫۲%
حرکت ملی به رهبری «دولت باغچلی» ۸٫۵%
دوا پارتی به رهبری «علی باباجان» ۳٫۴%
آینده به رهبری «احمد داووداوغلو» ۲٫۵%
سعادت به رهبری «تمل کارامولااوغلو» ۱٫۲%
احزاب دیگر ۱٫۱%
همان‌طور که از این دو نظرسنجی مشخص است، در حالت فعلی اقبال عمومی به حزب عدالت و توسعه همچنان به قوت خود باقی است. اما همان‌طور که در انتخابات شهرداری‌های ترکیه مشاهده شد در بعضی مناطق و شهرهای بزرگ این مسئله متزلزل و دچار خدشه است و شخص اردوغان نیز حمایت عمومی کمتری را نسبت به گذشته دارد. خبر کشف میدان گازی و توسعه نفتی و گازی و حرکت به سمت خودکفایی می‌تواند در انتخابات‌های پیش رو نقش گسترده‌ای را ایفا کند و به مهم‌ترین عامل اقتصادی و موفقیت حزب منجر شود. رقبای حزب عدالت و توسعه در صورت موفقیت این حزب در مهار بحران کرونا و آثار اقتصادی بلندمدت آن، شانسی برای پیروزی نخواهند داشت و این مسئله با اخبار مثبت اکتشافات در حوزه انرژی تقویت خواهد شد.
تأثیر کشف میدان گازی بر سیاست خارجی ترکیه
همان‌طور که مطرح شد، بهره‌برداری از میدان گازی تازه‌کشف‌شده، عملاً در کوتاه‌مدت دشوار به نظر می‌آید. کشورهای تأمین‌کننده انرژی و خود ترکیه نیز نسبت به این موضوع آگاهی دارند. از این‌رو می‌توان بیان کرد که در میان‌مدت تنها امکان چانه‌زنی بیشتر و تلاش برای تنوع‌بخشی به انرژی از سمت ترکیه راحت‌تر خواهد شد. در کوتاه‌مدت، تغییر در واردات و قراردادهای انرژی ترکیه به دلیل عدم صرفه اقتصادی در شرایط کرونایی و کاهش قیمت نفت و گاز، بعید به نظر می‌رسد که مهم‌ترین علت آن، هزینه‌های بالای کشف و استخراج از آب‌های عمیق است. در بلند مدت تغییر وضعیت اقتصاد جهانی و افزایش قیمت نفت، استخراج گاز از میدان کشف شده را می‌تواند به گزینه‌ای مقرون به صرفه تبدیل کند که طبق پیش‌بینی‌های مطرح شده نیاز ترکیه را برای مدتی برطرف کند. علاوه بر میدان گازی کشف‌شده، این احتمال وجود دارد که میادین گازی و نفتی دیگری نیز در دریای سیاه و مدیترانه در دسترس ترکیه قرار بگیرند و این عامل می‌تواند باعث تشدید تنش‌های موجود در مدیترانه شود. خبرهای خوب از اکتشافات ترکیه در مدیترانه می‌تواند جهت اغنای افکار عمومی داخلی مورد استفاده قرار بگیرد و آرایش تهاجمی‌تری به سیاست خارجی ترکیه در مدیترانه‌ی شرقی بدهد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
نتیجه‌گیری
ترکیه به‌عنوان واردکننده انرژی همواره دغدغه انرژی ارزان و متنوع را برای توسعه داشته و از این‌رو سیاست خارجی و داخلی خود را بر این اساس پایه‌ریزی کرده است. اعلام خبر کشف میدان گازی در دریای سیاه، نوید تغییر در سیاست‌های اقتصادی و سیاسی را برای حزب عدالت و توسعه و در کل سیاست‌مداران ترکیه‌ای داده است. سؤال مهم این است که کشف اخیر گازی به چه میزان، نوعی خوش‌بینی و به چه میزان بر اساس واقعیت‌های موجود است. در پاسخ به این سؤال همان‌طور که در متن مطرح شد به دلایلی مانند بحران اقتصادی ناشی از کرونا، نبود تجربه و امکانات کافی ترکیه در حفاری آب‌های عمیق، کشف میدان گازی، بیش از آن‌که در میان‌مدت و کوتاه‌مدت بر اقتصاد ترکیه تأثیرگذار باشد، می‌تواند بر سیاست داخلی ترکیه اثر بگذارد. در بعد خارجی نیز در کوتاه‌مدت و میان‌مدت تغییر شگرفی را نمی‌توان برای تأمین انرژی و نیازهای ترکیه متصور شد و تنها در بلندمدت و در صورت کشف میدان‌های جدید می‌توان تغییر اساسی در سیاست خارجی ترکیه در قبال تأمین‌کنندگان انرژی را شاهد بود. بیشترین تأثیر کوتاه‌مدت قابل پیش‌بینی افزایش حضور ترکیه در آب‌های مدیترانه‌ی شرقی برای اکتشاف نفت و گاز است که همین مسئله می‌تواند تنش‌های فعلی را افزایش دهد.
منابع
[۱] شیر خانی، محمدعل ی؛محمد شریفی، مجید.مطالعات اوراسیای مرکزی .بهار و تابستان ۱۳۹۶ ، دوره دهم – شماره ۱، ۱۱۳-۱۱۷
[۲] https://www.dailysabah.com/business/energy/black-sea-gas-field-to-be-operated-by-turkish-petroleum-minister-says
[۳] https://www.euronews.com/2020/08/21/turkey-s-erdogan-announces-discovery-of-large-natural-gas-reserve-off-its-black-sea-coast
[۴] https://www.worldbank.org/en/country/turkey/publication/assessing-turkey-energy-transition
[۵] https://tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/search+results?search-query=a%C3%A7%C4%B1k
