اندیشکده راهبردی تبیین- امروزه با روند جهانی‌شدن و پیشرفت چشمگیر ارتباطات، تکنولوژی، وابستگی متقابل و همچنین پیدایش بازیگران غیردولتی در نظام بین‌الملل با ساختار فعلی یک چندقطبی، برخلاف عقیده نظریه‌پردازان رئالیسم، دولت‌ها دیگر تنها بازیگر اصلی در تحولات امنیتی محسوب نمی‌شوند و گروه‌های تروریستی را نیز می‌توان به عنوان کنش‌گری فعال در نظر گرفت. رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی پدیده‌هایی در فضای سایبری‌اند که تمامی جنبه‌های حیات بشری را مورد تأثیر قرار داده و عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را با انبوهی از فرصت‌ها و تهدیدها مواجه ساخته‌اند. این شبکه‌ها درحالی‌که قادر به تسهیل ارتباطات بین افراد هستند، هم‌زمان می‌توانند کارکردهای اقتصادی، امنیتی، اطلاعاتی، آموزشی و… نیز داشته باشند.
گروه تروریستی تکفیری داعش به‌عنوان یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های فعلی در نظام بین‌الملل در چند سال اخیر از منظر نوع فعالیت و ماهیت کارکردی متحول شده است. شایان ذکر است که یکی از مهم‌ترین تحولات کارکردی داعش، تغیرات کنش‌گری در میدان فیزیکی به سمت فضای سایبری است. داعش با درک اهمیت فضای سایبری و مجازی در عصر جهانی‌شدن در راستای اهداف و بقای خود از این ظرفیت استفاده می‌کند. این گروه از نظر عملکردی از ابزارهای ارتباطی و بسترهای چندرسانه‌ای به عنوان عاملی تسهیل‌کننده و تسریع‌کننده برای تاثیرگذاری بر مخاطب، جلب توجه، جذب نیرو و ایجاد شبکه‌ای از سلول‌های تروریستی در جهت تشکیل آن چه خلافت اسلامی می‌نامد، استفاده می‌کند. هدف اصلی این نوشتار، پاسخ به چگونگی نقش‌آفرینی داعش در فضای سایبری و همچنین بررسی پیامدهای آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است.
گروه‌های تروریستی به‌عنوان بازیگرانی با اهداف مجرمانه، احیای هویت خود را بر بنیان ظرفیت‌های فضای سایبری استوار کرد‌ه‌اند. در این میان گروه تروریستی داعش استراتژی اصلی خود را رسانه‌ای کردن اقدامات تروریستی از طریق ایجاد وحشت هدف‌گذاری کرده است. پیش از ظهور شبکه‌های اجتماعی، گروه‌های تروریستی برای انتشار اطلاعات و اخبار از رسانه‌های جریان اصلی مانند خبرگزاری‌ها، رادیو، تلویزیون و مطبوعات بهره می‌گرفتند. این فرآیند مستلزم عبور اطلاعات و اخبار آنان از دروازه‌های خبری رسانه‌های جمعی بود. با زایل شدن دروازه‌بانی در شبکه‌های اجتماعی، ابزار سردبیری، تولید و انتشار اطلاعات و اخبار در اختیار بازیگران سیاسی و اجتماعی قرار گرفته و نقش دولت‌ها به شدت تضعیف شده است. دسترسی بدون واسطه گروه تروریستی داعش و مخاطبان به این شبکه‌های فراگیر، آوردگاه جدیدی را خلق کرده و مخاطرات پیچیده‌ای را فراروی تصمیم‌گیران جوامع قرار داده است. تبیین مزیت‌ها و کارکردهای فضای سایبری و ابزارهای آن برای داعش و ارائه راه‌کارهایی برای مقابله با آن، می‌تواند برای کاربران فضای مجازی، دولت‌ها و نهادهای امنیتی در جهت تأمین امنیت ملی کشورشان مفید و کاربردی باشد (۱).
کنش‌گری داعش در فضای سایبری
با توجه به شکست‌های داعش به خصوص توسط جبهه مقاومت و همچنین کاهش توان جذب نیروهای انسانی مورد نیاز، این گروه تروریستی از استراتژی فضای سایبری و مجازی استفاده می‌کند. بدون مرز بودن فضای سایبر، کاهش هزینه اقدامات در مقایسه با اقدامات میدانی، تامین آسان امکانات و عوامل مورد نیاز برای اقدامات تروریستی، انعکاس جهانی موفقیت و مکتوم ماندن شکست‌ها، امکان جذب حامیان از سراسر جهان، انجام بهینه فعالیت‌های پولی و بانکی از مهم‌ترین دلایلی است که باعث ترغیب داعش به استفاده از فضای مجازی شده است. گروه تروریستی داعش در فضای سایبری و مجازی از دو حوزه مهم در راستای اهداف خود استفاده کرده که عبارتند از : ۱٫ موسسات رسانه‌ای داعش و ۲٫ شبکه‌های اجتماعی
موسسات رسانه‌ای داعش
یکی از مهم‌ترین رسانه‌های داعش که سال ۲۰۰۶ تأسیس شد، «مرکز رسانه‌ای الفرقان» است. هدف اصلی این موسسه نشان دادن قدرت نظامی داعش در تارنماهای مربوط به این گروه متمرکز شده است. برخی محصولات تبلیغاتی الفرقان را می‌توان از شمشیرهای برّان، کاروان شهدا و گردان کردستان در دولت اسلامی عراق نام برد. یکی دیگر از رسانه‌های داعش «الحیات» محسوب می‌شود. این رسانه که نشان‌واره‌ای شبیه به شبکه الجزیره دارد، تلاش می‌کند بر بخش‌های رسانه‌ای مورد کنترل داعش نظارت کند. الحیات تمرکز بر مخاطبان غربی را نیز بر عهده دارد و مسئول نشر نماهنگ‌های ویدیویی داعش به همراه زیرنویس دارای ترجمه به بیش از ۱۰زبان زنده دنیا است(۲).
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
شبکه‌های اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی از گروه‌هایی عموماً فردی یا سازمانی تشکیل شده که از طریق یک یا چند نوع از وابستگی‌ها به هم متصل‌اند و در بستر یک جامعه اطلاعاتی پیچیده، کارکرد مؤثر شبکه‌ای همگرا را تصویر می‌کنند و موفقیت و محبوبیت روزافزون آن‌ها به دلیل داشتن رنگ و بوی اجتماعی است. در دنیای ارتباطات، شبکه‌های اجتماعی را می‌توان از بسترهای مؤثر در تولید علم، اشتراک عقاید و رشد فردی و اجتماعی دانست(۳). مهم‌ترین ابزاری که داعش در راستای اهداف خود در زمینه فضای سایبری بهره برده، استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی است. اهمیت استفاده داعش از شبکه‌های اجتماعی به دلیل سرعت بالای انتشار فیلم، عکس و پیام از طریق اشتراک‌گذاری است. بنابراین داعش در کنار بازیگری خود در خاک کشورهایی همچون عراق و سوریه از شبکه‌های اجتماعی نظیر توئیتر، اینستاگرام، تلگرام، یوتیوب و فیس‌بوک استفاده می‌کند.
داعش در توئیتر، حساب‌های کاربری متنوعی دارد که رسمی، غیر رسمی و منطقه‌ای هستند. در حساب کاربری رسمی، اخبار رسمی داعش منتشر می‌شود اما حساب‌های کاربری غیر‌رسمی که به‌وسیله طرفداران و حامیان این گروه تروریستی حمایت می‌شوند برای بازنشر اطلاعات داعش استفاده می‌شوند. حساب کاربری سوم با عنوان حساب کاربری منطقه‌ای است که اعضای داعش به نشر خاطرات و گزارش وقایع در راستای ترویج و تحسین فعالیت‌های خود می‌پردازند(۴). شبکه اجتماعی اینستاگرام برای اشتراک‌گذاری عکس‌ها و پیام‌های بصری استفاده می‌شود. داعش در این فضا تلاش می‌کند از عکس‌ها و فیلم‌ها با مضامین بی‌عدالتی در جهان و مقدس نشان دادن نبردهایی که به جهاد نام می‌برد، برای تاثیر گذاشتن بر مخاطبان خود بهره ببرد( ۵). اهمیت استفاده داعش از تلگرام را می‌توان در ظرفیت ایجاد کانال در این شبکه اجتماعی جست‌وجو کرد. با این قابلیت، داعش بلافاصله به توزیع مطالب رسمی خود در آن به زبان‌های مختلفی همچون عربی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و … پرداخت. از این‌رو به نظر می‌رسد بعد از کاهش حساب کاربران توئیتری داعش، تلگرام فضای مناسبی برای رسیدن این گروه به اهداف خود است(۶). در یوتیوب نیز داعش با به اشتراک گذاشتن فیلم‌هایی در راستای تمجید و ستایش اقدامات تروریستی خود، به نشر فیلم‌های آموزش نظامی و فیلم‌های ترویج‌دهنده عقاید سلفی می‌پردازد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
کارکردهای فضای سایبری برای داعش
گروه تروریستی داعش، افکار و اندیشه‌های خشونت‌آمیز خود را از طریق رسانه‌های جدید با هدف افزایش ترس و به منظور تغییر در باورهای دینی کاربران منتشر می‌کند. داعش برای بزرگنمایی و افزایش مقیاس پیروزی‌ها و دستاوردهای خود از شبکه‌های اجتماعی بهره می‌برد. در فضای سایبری، خشونت در قالب اخبار، فیلم و بازی‌ها تشدید می‌شود تا خودشان را از آن‌چه هستند بیشتر نشان دهند. داعش برای حذف نشدن اکانت‌های خود، به صورت پوششی به ظاهر در قالب گروه‌های حامی حقوق بشر، پست‌های تروریستی را منتشر و مطالبی را درباره آن‌ها نشر می‌دهد. این گروه به دنبال آزرده کردن و تهدید شهروندان و ایجاد ترس از طریق شبکه‌های اجتماعی است. انتشار کلیپ‌های تصویری با انگاره‌هایی مانند زنده سوزی و گردن زدن در این چارچوب ارزیابی می‌شود(۷). داعش از طریق قابلیت‌های شبکه‌های اجتماعی در صدد همزادپنداری و همراه کردن اقشار خاکستری با افکار خود هست. ازاین‌رو حامیان خود را به طور مستمر در شبکه‌های اجتماعی سازماندهی کرده و البته اکانت‌های پشتیبانی نیز دارند که در صورت غیرفعال شدن حساب‌های کاربری، بازیگری را به شبکه یا حساب کاربری دیگری انتقال دهند(همان۷).
دیگر کارکرد این شبکه‌ها برای گروه تکفیری داعش، همبستگی نیروها و حامیان است. داعش نه‌تنها تلاش می‌کند همبستگی نیروهای مخالف خود را در هم شکند، بلکه درصدد آن است که بین نیروهای چندملیتی خود همبستگی و وحدت رویه ایجاد کند. جذب و سازماندهی نیرو و حامی به صورت آشکار و پنهان و ایجاد ارتباطات و هماهنگی به طور مستمر بین آنان از طریق این شبکه‌ها به صورت مستقیم یا غیرمستقیم انجام می‌شود(۸).
مزیت استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای گروه داعش(همان۷).
بررسی ماهیت اقدامات سایبری داعش
اقدامات اطلاعاتی- امنیتی گروه تکفیری داعش در دو فضای واقعی و مجازی ساماندهی شده است و هر دو فضا در حمایت و پشتیبانی از فضای دیگر عمل می‌کند. داعش در فضای واقعی اقدام به تولید دو دسته پیام می‌کند؛ برخی از این پیام‌ها موضوعات تفرقه‌انگیز میان شیعیان و اهل سنت را که توسط برخی از گروه‌های افراطی شیعه و با حمایت سرویس‌های اطلاعاتی غربی بیان می‌شود را وام گرفته، تلاش می‌کنند وفاداری بخشی از اهل سنت را جلب کنند. در کنار این اقدام، نمایش تشکیل دولت اسلامی که با خلیفه اداره می‌شود نیز مخاطبانی را جذب می‌کند. بخش دیگری از تبلیغات این گروه معطوف به خشونت و وحشت است که با هدف کاهش مقاومت مخاطبینی صورت میگیرد که در حوزه نفوذشان قرار داشته یا قرار است مقاومت‌شان در مقابل این گروه‌ها کاهش یابد. برای دستیابی به این هدف، جریان تکفیر اقدام به خلق رویدادهای خشونت‌آمیز در صحنه عمل می‌کند. علاوه بر این، فضای مجازی محل مناسبی است که این گروهک مخاطبین خود را در راستای فعالیت‌های آموزشی و اطلاعاتی مدیریت کنند(همان۷).
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
پیامدهای بازیگری داعش در فضای سایبری بر امنیت ملی ج.ا.ایران
یکی از مهم‌ترین عوامل شکست‌های پیاپی داعش در کشورهای عراق و سوریه، حضور فعال ایران در صحنه نبرد با داعش بوده است. ایران با رهبری جبهه مقاومت و با سیاست همگرایی بین کشورهای درگیر بحرانِ تروریسم و ارسال نیروی نظامی و کمک مستشاری در مناطق عملیاتی تلاش کرد نفوذطلبی داعش را روز به روز کمرنگ‌تر کند. مهم‌ترین هدف داعش برای استفاده از تهاجم‌های سایبری از طریق شبکه‌های مجازی در سطح منطقه، به چالش کشیدن بزرگترین رقیب منطقه‌ای خود یعنی ایران است. لذا داعش به واسطه حمایت‌ِ کشورهای غربی، رژیم صیهونیستی، عربستان و سرویس‌های اطلاعاتی آن‌ها، سعی خواهد کرد با استفاده از فضای سایبری امنیت ملی ایران را خدشه‌دار کند. بنابراین پیامدهایی که فعالیت‌های سایبریِ این گروه تروریستی با حمایت حامیان خود می‌تواند بر امنیت ملی کشورمان داشته باشد عبارتند از:
- اختلاف افکنی بین شیعه و سنی پیامد اجتماعی
- انجام جنگ روانی و جذب نیرو پیامد سیاسی- امنیتی
- تهدیدهای هویتی پیامد فرهنگی
- تهدید های نرم و ایدئولوژی پیامد هنجاری
نتیجه‌گیری
گروه تروریستی تکفیری داعش به‌عنوان یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های فعلی در نظام بین‌الملل در چند سال اخیر از منظر نوع فعالیت و ماهیت کارکردی متحول شده است. یکی از مهم‌ترین تحولات کارکردی داعش، تغیرات کنش‌گری در میدان فیزیکی به سمت فضای سایبری است. داعش استراتژی اصلی خود را رسانه‌ای کردن اقدامات تروریستی از طریق ایجاد وحشت و پیشران شبکه‌های اجتماعی هدف‌گذاری کرده است. یکی از اهداف اصلی داعش در استفاده از فضای سایبری تهدید امنیت ملی جمهوری اسلام ایران است. بنابراین پیامدهایی که ممکن است در راستای فعالیت‌های سایبری این گروه برای امنیت ملی کشورمان به وجود بیاید شامل مواردی همچون اختلاف‌افکنی بین شیعه و سنی، جنگ روانی، تهدیدهای هویتی و تهدیدهای نرم است. در نتیجه با توجه به هوشیاری و عملکرد مثبت دستگاه‌های سیاسی و امنیتی کشور که تاکنون مانع از تحقق اهداف شوم داعش در ناامن‌سازی درونی کشور شده است و همچنین با توجه به اهمیت مقابله با تهاجم‌های این گروه در فضای سایبری، راه‌کارهای زیر می‌تواند مورد توجه قرار گیرد:
- بهره‌گیری از قدرت نرم و رسانه‌ای در راستای کاهش تهدیدهای سایبری.
- آسیب‌زدایی از بسترهای نفوذ و رشد جریان سلفی داعش.
- برنامه‌ریزی رسانه‌ای برای افشای جنایات ضد بشری داعش و ماهیت تروریستی و انحرافی آن.
- ارتقای دانش مجازی افراد و معرفی تهدیدهای داعش در فضای سایبری.
- راه‌اندازی کمپین تبلیغاتی درباره تضعیف گفتمان تروریستی.
- حذف، کنترل و نظارت اطلاعات با مضامین خشونت سیاسی و افراط گرایانه.
منابع
- ۱٫ خانیکی،هادی، بابایی، محمود.( ۱۳۹۸) فضای سایبر و شبکه‌های اجتماعی (مفهوم وکارکرد)،فصلنامه علمی و پژوهشی جامعه اطلاعاتی، شماره اول.
- ۲٫ ابراهیم نژاد محمد و فرمانیان مهدی. (۱۳۹۳)، داعش )بررسی انتقادی تراری و افکرار( قم: دارالاعلام لمدرسه اهل بیت )علیهم السلام( چاپ دوم.
- ۳٫ رحمانزاده، سیدعلی .(۱۳۹۸)کارکرد شبکه‌های اجتماعی مجازی در عصرجهانی شدن.
۴٫یوسفی،جعفر.(۱۳۹۶)،استفاده های اطلاعاتی-امنیتی جریان تکفیر از شبکه های اجتماعی مجازی( فیس بوک و توئیتر)، فصلنامه پژوهش های حفاظتی-امنیتی دانشگاه جامع امام حسین(ع)،شماره۱۱٫
۵٫ Vitale, Heather Marie and Keagle, James M. 2014. A Time to Tweet, as Well as a Time to Kill: ISIS’s Projection of Power in Iraq and Syria, Institute for National Strategic Studies.
۶٫ Berger, J.M and Perez, Heather (2016), The Islamic States Diminidhing Returns on Twitter: How suspensiond are limiting the social networks of English-Speaking ISIS supporters.
۷٫ فاضلی، نعمت الله، سلطانی فر، محمد، عباسی، حجت الله،مزیت ها و کارکردهای شبکه های اجتماعی برای گروه های تروریستی.( ۱۳۹۶)، فصلنامه مطالعات رسانه های نوین، سال سوم، شماره۱۲٫
۸٫ نجات پور، مجید؛ میلانی، جمیل؛ نجات، علی. (۱۳۹۳)،پدیده داعش و شگردهای رسانه ای دو فصلنامه رسانه و امت، دوره ۱، شماره
