اندیشکده راهبردی تبیین – در ماه‌های اخیر، تصاعد تنش‌ها در شرق مدیترانه، باعث نقش‌آفرینی بازیگران و ایجاد ائتلاف‌های جدیدی در این منطقه شده است. در این میان، ترکیه با اتخاذ سیاست تهاجمی و افزایش دایره نفوذ در این منطقه، به یکی از مهم‌ترین بازیگران اثرگذار تبدیل شده است. با این وجود به نظر می‌رسد این مسئله چندان نیز برای آنکارا بدون هزینه نباشد. چه‌اینکه تلاش برای اکتشاف منابع انرژی، حمایت از دولت وفاق ملی لیبی، تلاش برای تحکیم روابط با تونس و افزایش تجهیزات نظامی در منطقه، بخشی از اقداماتی بوده که باعث نگرانی یونان، فرانسه، مصر و حتی ایتالیا و آلمان شده است. در این میان برخی کشورها مانند امارات نیز با برگزاری رزمایش نظامی با یونان در دریای مدیترانه، تلاش کردند تا به صف مخالفان آنکارا بپیوندند. از این‌رو به نظر می‌رسد مدیترانه در آینده نزدیک، کانون فزاینده‌ای از منازعات باشد. هرچند که سطح و نوع آن چندان شبیه منازعات غرب آسیا نخواهد بود. با در نظر گرفتن مسائل فوق این نوشتار سعی دارد به ارائه تحلیلی از روندهای کنونی و آتی احتمالی در منطقه مدیترانه شرقی بپردازد.
ترکیه در مدیترانه شرقی، انرژی و ژئوپلتیک
پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی و تجزیه آن به کشورهای کوچک‌تر، ترکیه کنونی از دل آن بیرون آمد و همواره این کشور خاطرات شکوه و عظمت دوره‌ی عثمانی را در خود داشته است. کشورهای پیروز جنگ جهانی اول به تقسیم امپراطوری پرداختند که بعدها این تقسیم‌بندی‌ها هم در غرب آسیا و هم در مناطق دیگر باعث ایجاد منازعات شد. در مورد مدیترانه شرقی نیز مسئله تقسیم‌بندی بسیار حائز اهمیت بوده و ترکیه با توجه به ذهنیت تاریخی و همچنین حقوق بین‌الملل در تلاش برای اعاده حاکمیت بر مناطق ازدست‌رفته است. تنش‌های کنونی میان ترکیه و یونان به مناقشه بر سر حاکمیت آب‌های مدیترانه بر می‌گردد که این تنش‌ها پس از کشف منابع انرژی در این منطقه، شدت بیشتری گرفته است و طرفین براساس ادعای خود قصد اعمال حاکمیت دارند. طرف ترک در سال‌های اخیر دکترین خاصی را با عنوان «وطن آبی»[۱] که توسط جم گوردنیز[۲] در سال ۲۰۰۶ مطرح شد را دنبال می‌کند که براساس آن، ترکیه برای حفظ حاکمیت خود در مدیترانه شرقی باید علاوه بر مرزهای آبی خود، در آب‌های فراسرزمینی نیز نقش‌آفرینی کند[۳]. علاوه بر این دکترین، تغییرات گسترده در سیاست داخلی ترکیه پس از کودتای نافرجام موجب همبستگی بیشتر احزاب ملی‌گرا و تغییر در سیاست خارجی به منظور نقش‌آفرینی بیشتر در رقابت‌های داخلی شده است.
تنش‌های اخیر ترکیه و یونان پس از آن شروع شد که ترکیه برای اکتشاف میادین نفتی و گازی اقدام به فرستادن کشتی‌های اکتشافی و ناوهای جنگی برای حمایت از این شناورها در مدیترانه شرقی کرد. پس از رویارویی محدود نیروهای یونانی و ترکیه‌ای در نزدیکی آب‌های سرزمینی یونان، تنش‌ها شدت گرفته و کشورهای مختلفی اقدام به موضع‌گیری در این رابطه کردند[۴]. در سال‌های اخیر قراردادهایی مهم میان کشورهای ساحلی مدیترانه برای تقسیم‌بندی مناطق اقتصادی منعقد شده است. مهم‌ترین این قراردادها میان رژیم صهیونیستی، مصر، یونان و قبرس بوده که در آن منافع ترکیه لحاظ نشده و به همین جهت ترکیه نیز برای تقابل با این قرارداد اقدام به انعقاد قراردادی با دولت وفاق ملی لیبی کرده است. قرارداد فوق از دو جهت اهمیت دارد؛ نخست امکان بهره‌برداری از منابع مدیترانه شرقی را برای ترکیه تسهیل و دوم حمایت‌های ترکیه از دولت وفاق ملی لیبی را تقویت می‌کند[۵]. جنگ داخلی در لیبی میان نیروهای دولت وفاق ملی و نیروهای خلیفه حفتر که هرکدام از حمایت‌های کشورهای مختلف برخوردار هستند به محلی برای تسویه حساب کشورهای ساحلی در مدیترانه و قدرت‌های خارجی تبدیل شده است.
یونان نیز در تنش‌های اخیر در صدد اعاده حاکمیت خود بر مناطق اقتصادی در دریای مدیترانه و حمایت از قبرس یونانی بر آمده است. در همین خصوص سفر اخیر رئیس‌جمهور یونان به جزیره یونانی کاستلوریزو[۶] در دو کیلومتری ساحل ترکیه و همچنین اعلام افزایش قدرت نظامی و خرید سلاح از فرانسه که شامل ۱۸ جنگنده رافائل می‌شود بر تنش‌ها افزوده است.
نقش میانجی‌گری بازیگران خارجی
افزایش تنش‌ها در مدیترانه‌ی شرقی باعث ورود قدرت‌های خارجی به مسئله شده و هرکدام از این کشورها درصدد کاهش تنش یا استفاده بهینه از آن به منظور افزایش نقش‌آفرینی در تحولات منطقه هستند.
۱- کشورهای عربی حوزه خلیج فارس:
این کشورها برای نقش‌آفرینی بیشتر در جنگ داخلی لیبی از ترکیه یا یونان در این مسئله حمایت کرده‌اند. امارات متحده عربی که یکی از مهم‌ترین حامیان خلیفه حفتر محسوب می‌شود از منافع یونان حمایت و اقدامات ترکیه را به شدت محکوم کرده است؛ در این راستا ویدئوکنفرانسی که در ماه می با حضور فرانسه، مصر، رژیم اشغالگر قدس و قبرس برگزار شد، اقدامات ترکیه در لیبی و همچنین «حفاری‌های غیرقانونی ترکیه» به شدت محکوم شد[۷]. قطر اما همواره در مسئله لیبی همراه ترکیه بوده و به همین جهت در تنش‌های اخیر میان ترکیه و یونان از اقدامات ترکیه دفاع کرده است. بیشترین منافع مورد توجه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، پیرامون بحران لیبی است و به همین جهت از تنش‌های اخیر ایجاد شده میان ترکیه و یونان برای به حداکثررسانی منافع خود استفاده می‌کنند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
۲- آلمان:
این کشور درصدد میانجی‌گری میان ترکیه و یونان است و به نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل آن مسئله حضور مهاجران ترک در خاک آلمان باشد. در همین راستا، آلمان از کشورهای درگیر و همچنین حامیان آن‌ها درخواست کاهش تنش‌ها و حل مسئله به صورت دیپلماتیک را دارد. این کشور به صورت مستقیم در مسائل مرتبط با منازعه میان ترکیه و یونان نقش نداشته و برای خود منافع اولویت‌داری در مدیترانه شرقی متصور نیست.
۳- فرانسه:
به نظر می‌رسد این کشور به دلیل منافع تاریخی خود در لیبی برای افزایش فشار بر ترکیه و محدودسازی آنکارا، اقدام به حمایت از یونان در مسئله اکتشاف انرژی در مدیترانه شرقی کرده و در همین راستا حضور نظامی خود در این منطقه را افزایش داده است. علاوه بر این، فروش سلاح به یونان اقدام دیگری است که تنش‌های موجود را افزایش داده است[۸]. درخواست فرانسه از کشورهای اروپایی به منظور تحریم ترکیه به دلیل شرایط بد اقتصادی ترکیه و همچنین مسائل مرتبط با پناهجویان نیز موضوعی غیر قابل تحقق به نظر می‌رسد.
۴- رژیم صهیونیستی:
این رژیم به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود درصدد افزایش توان مانور در مدیترانه شرقی و تأمین انرژی مورد نیاز خود از این منطقه است. پس از شروع بهار عربی، تل‌آویو با قطعی‌های گاز مواجه بود و به همین سبب در تلاش است که انرژی مورد نیاز خود را از این طریق تأمین کند. در سال‌های اخیر پروژه‌های عظیمی در مدیترانه شرقی توسط رژیم صهیونیستی پایه‌ریزی شده که مهم‌ترین آن پروژه «ایستمد»[۹] است که قصد دارد انرژی را از شرق مدیترانه به اروپا منتقل کند. رژیم صهیونیستی با همکاری با قبرس و یونان قصد دارد این پروژه ۶ میلیارد دلاری را در آینده‌ای نزدیک به اجرا درآورد که مخالف منافع ترکیه در مدیترانه شرقی است.
همان‌گونه که در تصویر فوق مشخص است، منطقه اقتصادی ترکیه- لیبی و حدود همکاری‌ها باعث تداخل با پروژه ایستمد می‌شود. روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه در سال‌های اخیر به پایین‌ترین سطح خود رسیده است و تل‌آویو، آنکارا را به عنوان یک چالش قلمداد می‌کند. اقدام اخیر ترکیه برای تبدیل ایاصوفیه به مسجد از نظر سیاست‌مداران رژیم صهیونیستی آغازی برای حمایت بیشتر از گروه‌های اسلام‌گرا توسط ترکیه تلقی می‌گردد. علاوه بر موضوع فوق، در سال‌های اخیر گاهاً تنش‌های لفظی میان مقامات ترکیه و رژیم صهیونیستی در جریان بوده است. همچنین خرید پهپادهای نظامی رژیم صهیونیستی توسط یونان و شرکت جنگنده‌های اسرائیلی در رزمایش‌های نظامی یونان با کشورهای دیگر قابل توجه است.[۱۰]
۵- اتحادیه اروپا، ناتو و سازمان ملل:
این نهادها، طرف‌های منازعه را به آرامش دعوت می‌کنند و قصد میانجی‌گری دارند، اما به نظر می‌رسد به دلیل اقدامات هر دو طرف و منافع زیادی که استخراج انرژی برای طرف‌های درگیر دارد، حل منازعه به سادگی انجام نخواهد شد. اتحادیه اروپا همواره خود را حامی یونان و قبرس دانسته و اقدامات توسعه‌طلبانه ترکیه را مورد انتقاد قرار داده است. در همین راستا جوزپ بورل در سخنرانی اخیر خود منازعه‌ی اخیر را این‌گونه شرح داده است:
«در حال حاضر اتحادیه اروپا با شرایطی مواجه است که در آن امپراطوری‌های گذشته در حالت شکل‌گیری دوباره هستند، حداقل سه نمونه از آن: روسیه، چین و ترکیه. این کشورها در مناطق همسایه خود در حال گسترش نفوذند که شرایط جدیدی را برای ما رقم می‌زند. موضع من و دیگر وزرای خارجه اروپایی مشخص است و آن، حفظ منافع اتحادیه و همراهی با یونان و قبرس است. ترکیه به‌رغم وعده‌های داده‌شده همچنان حاکمیت قانون و ارزش‌های اروپایی را زیر سؤال می‌برد و ما اقدامات ترکیه را با دقت زیر نظر داریم و در تلاش هستیم که به صورت مسالمت‌آمیز مناقشه‌های موجود را رفع کنیم».[۱۱]
یونان و ترکیه هر دو عضو ناتو هستند و اختلافات بین این‌دو، تبدیل به مسئله همه اعضای ناتو شده است. سران عضو ناتو هر دوکشور را به حل و فصل مسالمت‌آمیز دعوت کرده‌اند. همچنین یونان برای حل مسالمت‌آمیز مسئلهی بوجود آمده درخواست‌هایی مبنی بر حل مناقشه به سازمان ملل ارائه داده است. سازمان ملل نیز صرفاً به دعوت طرف‌های درگیر به آرامش و کاهش تنش اکتفا کرده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
تأثیر منازعات مدیترانه بر سیاست خارجی ترکیه
ترکیه در طی چند سال اخیر با مشکلات فراوان اقتصادی روبه‌رو بوده است. ارزش پول ملی این کشور کاهش یافته و بحران کرونا نیز باعث تأثیرپذیری بیشتر اقتصاد ترکیه شده است. این مشکلات، باعث کاهش مقبولیت حزب عدالت و توسعه در افکار عمومی شده و سیاست‌مداران ترک را در جست‌وجوی راه حل جسورتر کرده است. به نظر می‌رسد اقدامات اخیر ترکیه در راستای افزایش اقبال عمومی داخلی و همچنین تأمین انرژی که یکی از مهم‌ترین نیازهای اقتصادی ترکیه است، باشد.
علاوه بر منازعات موجود در مدیترانه شرقی، ترکیه با مسائل بسیاری در سیاست خارجی خود مواجه است. بحران لیبی، مسئله فلسطین، حضور پناهجویان در ترکیه، بحران سوریه و غیره بخشی از آن‌هاست. در تحولات مدیترانه اما به نظر می‌رسد ترکیه قصد دارد از موضوعات دیگر به عنوان اهرم فشار برای خودکفایی در تأمین انرژی استفاده کند. کشورهای دارای منافع نیز به همین شیوه درصدد ایجاد توازن میان خواسته‌های توسعه‌طلبانه ترکیه و منافع خود هستند. با این حال، اقدامات سایر طرف‌ها بعید است در سیاست خارجی ترکیه تغییر محسوسی ایجاد کند و همانطور که گفته شد نیاز مبرم ترکیه به انرژی و همچنین نبود موفقیت داخلی برای حزب عدالت و توسعه این حزب را به سمت تلاش برای کسب موفقیت در سیاست خارجی سوق می‌دهد. برخی اقدامات و واکنش‌ها به توسعه‌طلبی ترکیه غیر عملی به نظر می‌رسد؛ ازجمله تحریم ترکیه توسط اتحادیه اروپا یا تقابل نظامی مستقیم در سطح گسترده میان ترکیه و یونان. اهرم‌های فشاری که ترکیه می‌تواند از آن برای چانه‌زنی در مدیترانه شرقی استفاده کند، طیفی از اقدامات عملی همچون هموارسازی راه پناهجویان به اروپا و اقدامات غیر عملی و اعلامی همچون کاهش حمایت‌ها از دولت لیبی یا مسائل مرتبط با فلسطین است.
نتیجه‌گیری
تحولات اخیر در مدیترانه شرقی را می‌توان از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار داد و همانطور که در متن اشاره شد، بازیگران گوناگونی برای حفظ منافع خود در این منطقه و یا استفاده از این تنش برای دست‌یابی به اهداف دیگر وارد صحنه رقابت میان یونان و ترکیه شده‌اند. در روزهای آتی جلسات مهمی برای تصمیم‌گیری درباره منازعه میان ترکیه و یونان برگزار خواهد شد، اما به نظر می‌رسد اکثر این اقدامات به دلیل نیاز شدید ترکیه به انرژی و مقبولیت در افکار عمومی داخلی با شکست روبرو شود. در کوتاه‌مدت همانطور که در سال‌های اخیر مشاهده شده، طرف‌های درگیر به صورت تاکتیکی اقدام به کاهش تنش می‌کنند. در میان‌مدت و بلندمدت اما تلاش‌های ترکیه برای بهره‌مندی از انرژی همچنان ادامه خواهد داشت و دامنه آن گسترده‌تر خواهد شد که نمونه آن در ماه‌های اخیر در دریای سیاه مشاهده شده است.
در مجموع منافع مستقیم و کوتاه‌مدتی در شرق مدیترانه برای جمهوری اسلامی قابل تصور نیست اما این منازعه می‌تواند اهرمی برای فشار بیشتر بر رژیم صهیونیستی و نزدیکی بیشتر ترکیه و ایران شود. بیان این نکته ضروری است که منافع ایران در سوریه و لیبی می‌تواند عاملی برای حمایت و نزدیکی به ترکیه شود. در صورت اتخاذ اقدامات خصمانه علیه ترکیه، ایران می‌تواند با گرفتن امتیاز در مسائل دیگر، حمایت‌های خود از ترکیه در بخش انرژی را افزایش دهد و همچنین روسیه به عنوان بازیگری مهم در بحث انرژی می‌تواند مسائل خود در لیبی و سوریه را از طریق پشتیبانی از منافع ترکیه تا حدودی رفع کند.
منابع
[۱] Mavi Vatan
[۲] Cem Gürdeniz
[۳] Mavi Vatan nasıl doğdu? Doktrinin mimarları Cem Gürdeniz ve Cihat Yaycı anlatıyor
https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54096105
[۴] Turkey-Greece tensions escalate over Turkish Med drilling plans
https://www.bbc.com/news/world-europe-53497741
[۵]ANALYSIS – Strategic, legal aspects of Turkey-Libya deal
https://www.aa.com.tr/en/africa/analysis-strategic-legal-aspects-of-turkey-libya-deal/1673079
[۶] Kastellorizo
[۷]UAE-Greek talks address Mediterranean security
https://thearabweekly.com/uae-greek-talks-address-mediterranean-security
[۸]France to boost military presence in eastern Mediterranean
https://www.aljazeera.com/news/2020/08/france-bolster-military-presence-eastern-mediterranean-200813044802751.html
[۱۰] Israel is Diving Into the Troubled Eastern Mediterranean
https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2020-07-26/israel-is-diving-into-the-troubled-eastern-mediterranean
[۱۱] Role of Turkey in the Eastern Mediterranean: Remarks by the High Representative / Vice-President Josep Borrell at the EP plenary
https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage_en/85128/Role%20of%20Turkey%20in%20the%20Eastern%20Mediterranean:%20Opening%20remarks%20by%20the%20High%20Representative%20/%20Vice-President%20Josep%20Borrell%20at%20the%20EP%20plenary
