اندیشکده راهبردی تبیین- روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی به سال‌های پس از جنگ جهانی دوم و تشکیل رژیم غاصب صهیونیستی برمی‌گردد. ترکیه در سال ۱۹۴۹ رژیم غاصب صهیونیستی را به رسمیت می‌شناسد و در سال ۱۹۵۰ روابط کنسولی و دیپلماتیک برقرار می‌گردد. ترکیه از همان ابتدای شکل‌گیری رژیم صهیونیستی، رویکردی دوگانه را در پیش گرفته است. در سال ۱۹۶۷ پس از جنگ شش روزه‌ی اعراب و رژیم صهیونیستی، ترکیه اقدامات این رژیم را همراه با دولت‌های عربی دیگر محکوم نمود و خواستار عقب‌نشینی نیروهای این رژیم از مناطق اشغالی شد اما در جلسه‌ی کنفرانس کشورهای اسلامی از شناسایی این رژیم به عنوان “مهاجم” خودداری کرده و از کاهش شدید روابط با رژیم صهیونیستی اجتناب ورزید[۱]. این دوگانگی همواره در سیاست خارجی ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی مشهود بوده و با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه وزنه‌ی حمایت از مردم فلسطین در سیاست دوگانه‌ی ترکیه قوت گرفته است. در سال‌های اخیر، چندین رویداد مهم باعث موضع‌گیری ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی شده و مهم‌ترین آن‌ها بحث انتقال سفارت ایالات متحده از تل‌آویو به بیت المقدس، معامله‌ی قرن و توافق اخیر دو کشور عربی حاشیه‌ی خلیج فارس با رژیم صهیونیستی است.
در پی توافقات صلح و عادی‌سازی روابط امارات و بحرین با رژیم صهیونیستی، ترکیه واکنش نسبتاً تندی را از خود به نمایش گذاشت. وزارت امور خارجه ترکیه در واکنش به اقدام امارات متحده عربی طی بیانیه‌ای ضمن برحق دانستن واکنش قدرتمند فلسطینی‌ها به بیانیه مشترک آمریکا، رژیم صهیونیستی و امارات، آن را خیانت به فلسطین، اقدامات یک جانبه برای از بین بردن صلح عربی و بسیار نگران‌کننده عنوان کرد. وزارت خارجه ترکیه در واکنش به توافق سازش بحرین با رژیم صهیونیستی نیز اعلام کرد که این اقدام منامه، ضربه جدیدی به تلاش‌ها برای دفاع از فلسطین وارد می‌کند و ضمن محکوم کردن آن تأکید کرد که این توافق با طرح «صلح عربی» و قوانین «سازمان همکاری اسلامی» تناقض دارد و به اسرائیل جرأت می‌دهد که به اقدامات غیرقانونی خود در قبال فلسطین ادامه دهد. از آن جایی که مسئله فلسطین یکی از مسائل اصلی جهان اسلام است؛ لذا به نظر می‌رسد نوع انگاره حزب عدالت و توسعه به این مسئله، عمدتاً برخاسته از داعیه رهبری جهان اسلام است؛ چراکه روابط آنکارا با رژیم صهیونیستی علی‌رغم تنش‌های لفظی با بن بست مواجه نشده است.
حمایت همه جانبه از فلسطین نیازمند عدم پذیرش رژیم صهونیستی است؛ این در حالی است که ترکیه بر حفظ روابط خود با این رژیم مصمم است. تنش‌هایی که پیش از این در روابط آک پارتی به عنوان حزب حاکم ترکیه با صهیونیست‌ها ایجاد شده بود، موجب متوقف شدن همیشگی روابط دیپلماتیک و اقتصادی نشده است؛ لذا تنش‌های کنونی نیز نمی‌تواند ماهیت واقعی روابط آنکارا با صهیونیست‌ها را دستخوش تغییر سازد. علاوه بر این، ترکیه و حزب عدالت و توسعه، رژِم صهیونیستی را در قالب مرزهای پیش از ۱۹۶۷ به رسمیت شناخته است و این یعنی تعریف مسئله‌ی فلسطین برای ترکیه، در زمینی محدود صورت گرفته است[۲]. این مقاله نیز درصدد است که دید کلی به روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی ارائه دهد و از این رو به اختصار به بررسی موارد زیر می‌پردازد.
- روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه با رژیم صهیونیستی
- نگاه ترکیه به مسئله فلسطین و میزان حمایت آن از گروه‌های فلسطینی
- پیامدهای عادی‌سازی برای رویکرد منطقه‌ای ترکیه
- و همسویی منافع ترکیه و ایران با توجه به عادی‌سازی
سیاست داخلی ترکیه و رژیم صیونیستی
در مقدمه به بخشی از سیاست‌هایی که ترکیه در قبال اقدامات رژیم صهیونیستی اتخاذ کرده پرداخته شد برای روشن شدن روابط دوجانبه‌ی ترکیه و رژیم صهیونیستی باید به ابعاد دیگر این مسئله پرداخته شود که مهم‌ترین بخش آن ایدئولوژی سیاسی حاکم در احزاب و مسئله‌ی اقتصاد در روابط و سیاست خارجی ترکیه است. روابط دو جانبه‌ی رژیم صهیونیستی و ترکیه در سال‌هایی به وقوع پیوست که ترکیه تحت کنترل گروه‌های لائیک و نظامی بود؛ برای این گروه‌ها مسئله‌ی دین از اهمیت کمی برخوردار است و به همین جهت سیاست خارجی این گروه‌ها الویت اصلی‌اش بازسازی اقتصادی، رشد و توسعه، ارتباط روز افزون با غرب و به کارگیری متدها و ارزش‌های غربی توسعه است. با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه این رویکرد تغییر کرد و منطقه‌ی پیرامون، احیای خلافت اسلامی- عثمانی و داعیه‌ی رهبری جهان اسلام الویت سیاست خارجی ترکیه شد، البته به دلیل تعارض منافع گروه‌های لائیک و این رویکرد، حزب عدالت و توسعه مجبور به تعدیل سیاست خارجی خود بوده تا از طرفی رضایت نسبی این گروه‌ها را به دست آورد و هم اقتصاد محور بودن ترکیه را به چالش نکشد.
روابط رژیم صهیونیستی و ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه فراز و فرودهای فراوانی داشته است. در سال ۲۰۰۹ اردوغان وارد جدال لفظی با شیمون پرز در نشست داووس شد و پرز را “توانا در قتل” و “قاتل” خواند و پس از آن نشست را ترک کرد[۳]. یکی از مهم‌ترین رویدادها پس از جنگ غزه حمله‌ی رژیم صهیونیستی به کشتی حامل کمک‌های بشر دوستانه‌ی ترکیه به نوار غزه بود که در آن تعدادی از شهروندان ترکیه کشته شدند. ترکیه پس از آن خواستار عذرخواهی رژیم صهیونیستی و پرداخت غرامت به بازماندگان این حمله شد که این امر تا چند سال بعد اتفاق نیفتاد. در پی این حمله و گزارشات مربوط به آن ترکیه روابط خود را درحالی با رژیم صهیونیستی کاهش داد که مخالفت‌های داخلی از سمت احزاب اپوزیسیون و به ویژه حزب جمهوریت (CHP) وجود داشت.
روابط اقتصادی
ترکیه و رژیم صهیونیستی پس از انعقاد قرارداد تجارت آزاد بین دو کشور در سال ۱۹۹۷ همواره روابط اقتصادی رو به گسترش داشته‌اند و برخلاف اختلافات و تنش‌های سیاسی همواره این رابطه حفظ شده است. توریسم، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و تجارت اصلی‌ترین بخش‌های ارتباط اقتصادی دو کشور هستند. در سال‌های پس از ۲۰۱۰ و رویداد کشتی مرمره تنها بخش توریسم و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تحت تأثیر قرار گرفت و توریست‌های صهیونیست و سرمایه‌گذاران این رژیم کمتر به ترکیه توجه نشان دادند. ترکیه رژیم صهیونیستی را به عنوان مقصد محصولات خود همواره مورد توجه قرار داده است و عمده‌ی این محصولات شامل آهن و استیل، محصولات نساجی می‌شود. با توجه به آمارهای منتشر شده توسط وزارت تجارت ترکیه، حجم مبادلات اقتصادی میان ترکیه و رژیم صهیونیستی همواره رو به گسترش بوده و از سال ۲۰۱۳ میانگین ۵ تا ۶ میلیارد دلاری داشته که در سال ۲۰۱۹ این مبادلات به ۶٫۶ میلیارد دلار رسیده و سهم ترکیه در صادرات ۴٫۴ میلیارد دلار بوده است[۴]. در سال ۲۰۱۶ پس از عادی سازی دوباره‌ی روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی، روابط اقتصادی روند رو به رشد به خود گرفت و زمینه‌های همکاری در بخش تکنولوژی ارتباطات، اصلاح ژنتیک و .. مورد توجه قرار گرفت[۵].
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
هواپیمایی ترکیه(ترکیش ایرلاینز) یکی از مهم‌ترین شرکت‌های فعال در صنعت هوایی رژیم صهیونیستی می‌باشد و پروازهای متعددی را از شهرهای این رژیم به مناطق مختلف دارد که با شیوع ویروس کرونا این مسئله دچار خدشه شده است اما این مسئله دیری نخواهد پایید و دوباره پروازها از سر گرفته خواهد شد[۶].
علاوه بر مسائل بیان شده در ماه‌های اخیر، فعالیت‌های ترکیه در مدیترانه‌ی شرقی و بحث انرژی به یکی از مهم‌ترین چالش‌های روابط سیاسی-اقتصادی این کشور و رژیم صهیونیستی تبدیل شده و نزدیکی رژیم صهیونیستی به رقبای منطقه‌ای ترکیه دلیل آن است.
ترکیه و گروه‌های فلسطینی
ترکیه به عنوان یکی از اولین کشورهایی که رژیم صهیونیستی را پس از تشکیل به رسمیت شناخت همواره سیاست‌های دوگانه‌ای را در پیش گرفته است. این کشور روابط رسمی خود را در سال ۱۹۷۵ با سازمان آزادی بخش فلسطین آغاز کرد؛ درسال ۱۹۸۸ دولت فلسطین را به رسمیت شناخت و همچنین بر مبنای توافق‌های اسلو در سال‌های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۵ تشکیلات خودگردان فلسطین را به رسمیت می‌شناسد. ترکیه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از طریق سازمان‌های بین المللی مانند آنروا کمک‌هایی در زمینه‌های مختلف در اختیار گروه‌های فلسطینی قرار می‌دهد که مجموع این کمک‌ها از سال ۱۹۹۵ تاکنون به بیش از ۳۰۰ میلیون دلار می‌رسد. سازمان همکاری بین‌المللی توسعه ترکیه (TIKA) در سال ۲۰۰۵ مقر خود در رام الله را افتتاح کرد که هدف اصلی آن کمک به بهبود شرایط اقتصادی فلسطینیان بوده است.[۷]
پس از آن‌که اختلافات در میان گروه‌های فلسطینی شکل گرفت، ترکیه همواره سعی داشته که نقش میانجی را ایفا کند و گمانه‌زنی‌ها در ماه‌های اخیر در مورد جایگزینی نقش مصر توسط ترکیه شدت گرفته است. در هفته‌های اخیر، سفر هیئت‌های فلسطینی برای مذاکره و آشتی ملی در ترکیه را می‌توان نشانی از تلاش‌های ترکیه برای ایفای نقش بیشتر در مسائل مرتبط با فلسطین در نظر گرفت. اقدامات ترکیه در حمایت از گروه‌های فلسطینی در ماه‌های اخیر افزایش‌یافته و به‌نظر می‌رسد ترکیه پس از توافق اخیر رژیم صهیونیستی و امارات-بحرین توازن را به ضرر خود در نظر گرفته و سعی دارد که نقش‌آفرینی بیشتری در این رابطه داشته باشد. دولت ترکیه پس از پیروزی ترامپ همواره اقدامات ایالات‌متحده در رابطه با فلسطین را مورد انتقاد قرار داده و تلاش‌های خود برای تأثیرگذاری بیشتر در این رابطه را پیگیر بوده است. محکوم کردن انتقال سفارت ایالات متحده از تل‌آویو به بیت‌المقدس، محکوم کردن معامله‌ی قرن وتوافق اخیر، بخشی از اقدامات ترکیه بوده است و همچنین پس از اعلام انتقال سفارت صربستان از تل‌آویو به بیت المقدس، رئیس جمهور ترکیه در تماسی تلفنی از همتای صرب خود خواست که این مسئله را مورد تجدید نظر قرار دهد.
تعارض و همسویی منافع ایران و ترکیه
جمهوری اسلامی ایران مهم‌ترین حامی گروه‌های مقاومت در منطقه، همواره بر عدم به رسمیت شناختن رژیم غاصب صهیونیستی تأکید کرده و سیاست خارجی خود را بر این اساس پی‌ریزی نموده و این درحالی‌است که ترکیه، رژیم صهیونیستی را به رسمیت می‌شناسد و مرزهای قبل از ۱۹۶۷ را مبنای اقدامات خود قرار داده است. این تفاوت در رویکرد به مسئله‌ی فلسطین، همواره باعث شده است که نزدیکی دو کشور با چالش‌هایی روبرو شود. علاوه بر مسائل مرتبط با فلسطین موارد دیگری نیز در همین رابطه مورد بحث بوده است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، بحران سوریه و حمایت دولت ترکیه از گروه‌های تکفیری و تروریستی برای سرنگونی دولت رسمی سوریه می‌باشد که برخلاف سیاست خارجی ایران بوده و در راستای اهداف رژیم صهیونیستی برای تضعیف جبهه مقاومت می‌باشد. به نظر می‌رسد ترکیه در مسئله‌ی فلسطین نیز منافع اقتصادی و سیاسی خود را مورد توجه قرار دهد و حمایت‌هایی که از گروه‌های فلسطینی انجام می‌دهد در راستای امتیازگیری از رژیم صهیونیستی باشد. دعوت و میزبانی از گروه‌های فلسطینی در هفته‌های اخیر را می‌توان نمونه‌ای از اقدامات ترکیه برای تأثیرگذاری در نظر گرفت که در آن دعوت از حماس روی سخت ترکیه در رابطه با رژیم صهیونیستی و فتح روی نرم این کشور را نشان می‌دهد. این دوگانگی و تلاش برای میانجی‌گری میان رژیم صهیونیستی و گروه‌های خودگردان فلسطینی بیشتر از آن‌که با آرمان فلسطین مرتبط باشد به امتیاز گیری از رژیم صهیونیستی مرتبط است.
صلح اخیر میان امارات متحده-بحرین با رژیم صهیونیستی می‌تواند توازن را برعلیه هردو کشور ایران و ترکیه برهم زند که ایران بیش از ترکیه تحت تأثیر این مسئله قرار خواهد گرفت. امارات در مسائل گوناگونی با ترکیه دچار چالش می‌باشد و مهم‌ترین آن حمایت‌های این کشور از خلیفه حفتر در بحران لیبی می‌باشد و بهم خوردن دشمنی میان امارات و رژیم صهیونیستی می‌تواند توازن را به ضرر ترکیه برهم زند. ازاین‌رو همکاری و هم سویی ایران و ترکیه می‌تواند در بلندمدت توازن برهم‌خورده‌ی فعلی را برگرداند. مهم‌ترین مسئله‌ای که در این میان وجود دارد سطح همکاری‌های رژیم صهیونیستی و امارات می‌باشد که همچنان برای قضاوت در این رابطه به دلیل شرایط سیاسی موجود در ایالات‌متحده و فشار دیگر دولت‌های منطقه زود است. چنانچه روابط امارات و رژیم صهیونیستی موجب تسری به کشورهای دیگر و همچنین به مسائل امنیتی شود، ترکیه و ایران ناچار به همکاری‌های گسترده‌تر با یکدیگر خواهند بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
رویکرد منطقه‌ای ترکیه پس از توافق اخیر می‌تواند چرخشی معنادار به سمت ایران داشته باشد ولی این مسئله تا دقیق شدن سطح همکاری‌های امارات متحده با رژیم صهیونیستی و امکان عادی‌سازی دیگر کشورهای عربی با این رژیم به تأخیر خواهد افتاد. رژیم صهیونیستی برای عادی‌سازی روابط با سودان پس‌ازاین توافق به دلیل ناآرامی‌های موجود در این کشور تلاش خواهد کرد. همچنین پس از مرگ امیر کویت که یکی از مهم‌ترین مخالفان عادی‌سازی با رژیم صهیونیستی بود گمانه‌زنی‌ها در مورد عادی‌سازی روابط کویت افزایش می‌یابد. عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی با عربستان را می‌توان مهم‌ترین عاملی دانست که در صورت وقوع، ایران و ترکیه را هم‌سوتر خواهد کرد. قطر نیز همواره به دلیل مشکلات خود با عربستان، با ترکیه هم سو بوده است و این می‌تواند ادامه‌دار باشد.
نتیجه‌گیری
عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس آخرین رویداد مهمی بوده که در رابطه با مسئله‌ی فلسطین اتفاق افتاده و از همین رو کشورهای منطقه با تردید و نگرانی به مسئله‌ی فوق نگاه می‌کنند. ترکیه نیز به دلیل منافع خود در ابعاد گوناگون سیاسی و اجتماعی همواره درصدد بوده که مسئله‌ی فلسطین را موردتوجه قرار دهد. این مسئله ازآن‌جهت اهمیت دارد که فلسطین مسئله‌ی جهان اسلام هست و هریک از کشورهای مدعی رهبری درصدد حل این موضوع می‌باشند. روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی سابقه‌ای طولانی دارد و به شکل‌گیری این رژیم غاصب برمی‌گردد و از همان ابتدا سیاست‌های دوگانه‌ای در روابط ترکیه و این رژیم مشاهده می‌شود و دوگانگی در سال‌های پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه نمودی تازه یافته است. درحالی‌که سیاست‌های اعلامی ترکیه علیه رژیم غاصب صهیونیستی بوده اما همچنان روابط اقتصادی مستحکمی میان ترکیه و رژیم صهیونیستی برقرار است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
روابط کنسولی و دیپلماتیک همچنان ادامه دارد. ترکیه مرزهای قبل از ۱۹۶۷ را مبنای سیاست‌های خود قرار داده و در همین راستا از گروه‌های فلسطینی حمایت می‌کند. روابط خوب ترکیه با گروه‌های فلسطینی و تلاش برای میانجی‌گری میان آن‌ها نیز در راستای فشار بیشتر بر رژیم صهیونیستی برای تعدیل سیاست خارجی این رژیم و همچنین ایفای نقش بیشتر و تلاش برای رهبری جهان اسلام است. ترکیه و ایران روابط پیچیده‌ای را در مورد فلسطین و آرمانش دارند و نمود این مسئله به شناسایی رژیم صهیونیستی و همچنین تلاش برای خدشه واردکردن به محور مقاومت توسط ترکیه برمی‌گردد. با توافق اخیر میان امارات، بحرین و رژیم صهیونیستی معادلات منطقه‌ای به نفع رژیم غاصب در حال تغییر کردن است که این مسئله برای جمهوری اسلامی و ترکیه خوشایند نیست فلذا گمانه‌زنی‌های زیادی در رابطه با همکاری بیشتر ترکیه و ایران در مسائل مختلف منطقه می‌شود. توافق اخیر می‌تواند در بلندمدت و در صورت ادامه‌دار بودن و تسرّی به کشورهای دیگر منطقه موجب نزدیکی ایران و ترکیه برای توازن قوا شود، اما در کوتاه‌مدت به دلیل مشخص نبودن ابعاد کامل این توافق و عدم قطعیت‌ها در مورد نحوه‌ی اجرا و ادامه‌دار بودن آن، تغییرات اساسی در سیاست خارجی کشورهای منطقه دور از ذهن است.
منابع
[۱] – .Jewish Virtual Library, “Israel International Relations: Turkey-Israel Relations”, no date, at: https://www.jewishvirtuallibrary.org/turkey-israel-relations
[۲]– رامین ولی‌زاده، « رویکرد ضد اسرائیلی ترکیه؛ از اعلام تا اِعمال»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۹۸، قابل بازیابی در پیوند ذیل:
[۳] – Katrin Bennhold, “Leaders of Turkey and Israel Clash at Davos”, Jan 29, 2009, at: https://www.nytimes.com/2009/01/30/world/europe/30clash.html
[۴] – DAILY SABAH, “Israeli businesses shifted Chinese orders to Turkey during pandemic”, May 29, 2020, at: https://www.dailysabah.com/business/economy/israeli-businesses-shifted-chinese-orders-to-turkey-during-pandemic
[۵]– Menashe Carmon, “Turkish-Israeli Economic Relations in a Period of Turbulence and Political Uncertainty”,
March 15, 2018, at : https://dayan.org/content/turkish-israeli-economic-relations-period-turbulence-and-political-uncertainty
[۶] – Michal Raz-Chaimovitz, “Turkish Airlines to launch Tel Aviv – Antalya flights next week”, ۲۲ Jul, 2020, at: https://en.globes.co.il/en/article-turkish-airlines-to-launch-tel-aviv-antalya-flights-next-week-1001336922
[۷]– Ministry of foreign affairs of Turkey, Turkey´s Political Relations with the State of Palestine, no date, at:
http://www.mfa.gov.tr/turkey_s-political-relations-with-the-palestinian-national-authority.en.mfa
