اندیشکده راهبردی تبیین- رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، اخیراً اعلام کرده ترکیه مایل به ارتقای روابط خود در سطح بهتری با رژیم صهیونیستی است. ترکیه نخستین کشور با اکثریت جمعیت مسلمان بود که در سال ۱۳۲۸ شمسی رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت و روابط گسترده‌ای با این رژیم برقرار کرد. اگرچه آن زمان یک حکومت سکولار در ترکیه روی کار بود اما با استقرار اسلام‌گراها نیز این روابط تداوم یافت به گونه‌ای که حتی در اردیبهشت ۱۳۸۴ اردوغان به تل آویو سفر کرد.
در پی حمله رژیم صهیونیستی به کشتی مرمره در خرداد ۱۳۸۹ که عازم نوار غزه بود و منجر به کشته شدن ۱۰ شهروند ترکیه‌ای شد، روابط آنها به سردی گرایید؛ پس از ۶ سال با پرداخت غرامت این رویداد از سوی رژیم صهیونیستی پیوندها برقرار شد. اما مجدداً ترکیه در اردیبهشت ۱۳۹۷ پس از سرکوب شدید اعتراضات فلسطینی‌ها در پی به رسمیت شناختن قدس از سوی آمریکا سفیر خود در تل‌آویو را فراخواند و روابط سطح بالای دیپلماتیک بین آنها قطع شد؛ این در حالی است که سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌ها برقرار مانده و روابط اقتصادی و امنیتی- اطلاعاتی نه تنها تداوم داشته بلکه افزایش نیز یافته و حجم تجارت سالانه بین آنها به حدود ۵ تا ۶ میلیارد دلار رسیده است.
علاوه بر اظهارات اردوغان طی هفته‌های گذشته، نشانه‌های دیگری مانند تغییر ادبیات ترکیه در خصوص روند عادی‌سازی، گزارش‌ها در مورد وساطت رئیس‌جمهور آذربایجان و موضوع تعیین سفیر جدید ترکیه برای حضور در تل‌آویو وجود داشته که حاکی از تمایل ترکیه به بهبود روابط خود با رژیم صهیونیستی است؛ موضوعی که می‌تواند آثار و پیامدهایی برای روابط ترکیه با فلسطینی‌ها مخصوصاً حماس، مناقشات شرق دریای مدیترانه و توازن قدرت منطقه‌ای در پی داشته باشد.
اهداف ترکیه از تلاش برای بهبود روابط سیاسی با رژیم صهیونیستی
چرخش در سیاست خارجی ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی را می‌توان به عوامل متعددی مانند دولت جدید در آمریکا، تحریم‌های ایالات متحده و اروپا علیه این کشور و روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی نسبت داد.
در خصوص دولت جدید در آمریکا می‌توان گفت ترکیه در حال بازتعریف رفتار منطقه‌ای و سیاست خارجی خود متناسب با تغییرات احتمالی در سیاست خارجی دولت بایدن در غرب آسیاست. یکی از این تغییرات، رویکرد دولت بایدن در خصوص سیاست داخلی ترکیه محسوب می‌شود. بایدن در کمپین انتخاباتی خود گفته بود از مخالفان ترکیه در مقابل اردوغان حمایت خواهد کرد و خواستار ورود مخالفان حکومت ترکیه به روند سیاسی شده بود.[۱] تلاش اردوغان برای بهبود روابط با رژیم صهیونیستی در راستای استفاده از نفوذ این رژیم در حکومت ایالات متحده به منظور کاهش چنین فشارهایی از سوی دولت بایدن قابل تفسیر است. در واقع مطابق با چنین تفسیری برقراری مجدد پیوندهای سیاسی با رژیم صهیونیستی به منظور جلوگیری از بد شدن روابط ترکیه با دولت بایدن صورت می‌گیرد.
همچنین، با توجه به سیاست‌های حمایتی دولت ترامپ از دو محور عبری و عربی در سایه فشار حداکثری بر ایران و پیشبرد روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی و همچنین باز گذاشتن دست ترکیه در سوریه و برخی پرونده‌های منطقه‌ای دیگر می‌توان این حرکت ترکیه را تلاشی برای نزدیکی به آن دو محور دیگر که پیروزی بایدن مطابق میل آنها نیز نبوده است برای مقاومت در برابر تغییرات احتمالی در سیاست‌های آمریکا در غرب آسیا تفسیر کرد.
به علاوه، ترکیه اکنون با فشارهای اروپا و آمریکا و همچنین شرایط اقتصادی خطرناکی روبروست. اخیراً آمریکا و اروپا تحریم‌هایی علیه آنکارا وضع کرده‌اند؛ اروپا به دلیل کاوش‌های نفتی ترکیه در شرق مدیترانه که برخلاف تمایل یونان، قبرس و اعضای اتحادیه اروپاست و آمریکا به دلیل خرید سامانه موشکی S-400 روسی.[۲] ماهیت پراگماتیک و اهمیت اقتصاد در سیاست خارجی ترکیه و نگرانی از تبعات تنش با دولت بایدن و اروپا به ویژه در خصوص تحریم‌های مذکور و تاثیر بر برنامه کلان چشم‌انداز ۲۰۲۳ این کشور دلایل دیگری است که ترکیه را به سمت رژیم صهیونیستی سوق داده است؛ چراکه این تصور وجود دارد که بهبود روابط با این رژیم می‌تواند ابزاری برای بهبود تصویر ترکیه در دولت آمریکا و همچنین اروپا باشد.
اما یک عامل مهم دیگر در تلاش ترکیه برای نزدیکی به رژیم صهیونیستی، روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی و ارتقاء جایگاه این رژیم در دنیای عرب است. ترکیه که اخیراً برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای بازیابی هژمونی عثمانی پیگیری کرده، مسئله فلسطین را عرصه‌ای می‌بیند که می‌تواند حول آن افکار عمومی کشورهای منطقه را جذب کرده و نقش خلیفه جدید جهان اسلام را ایفا کند؛ اما پیشرفت روند عادی‌سازی، این احتمال را ایجاد کرده که کشورهایی که روابط‌شان را با اسرائیل عادی کرده‌اند نقش بیشتری در تعاملات میان این رژیم با فلسطینی‌ها بر عهده بگیرند. ترکیه که نخستین کشور با بیشترین جمعیت مسلمان بود که رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت اکنون نیز نمی‌خواهد از قافله عادی‌سازی عقب مانده و بازیگری‌اش در مسئله فلسطین تضعیف شود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
بررسی امکان پاسخ مساعد رژیم صهیونیستی
مقامات رژیم صهیونیستی تاکنون در این خصوص از اظهار نظر رسمی خودداری کرده‌اند. بنا به گزارشی از پایگاه خبری المانیتور به نقل از کارشناسی اسرائیلی دلیل سکوت رژیم صهیونیستی در این خصوص ارزیابی جدیت آنکارا است. از نظر این کارشناس برای اسرائیل سه شاخص در این زمینه وجود دارد: بازگشت سفیر ترکیه، پایان حمایت ترکیه از حماس و خاتمه یافتن اظهارات خصمانه ترکیه و اردوغان. اگر اینها محقق شود، این رژیم بهبود روابط دیپلماتیک را رد نخواهد کرد.
علاوه بر این ترکیه تبدیل به مهم‌ترین عامل اتحاد اسرائیل-یونان- قبرس شده است و رژیم صهیونیستی روابطش را با این دو کشور، قربانی روابط شکننده با ترکیه نمی‌کند. همچنین این رژیم سرمایه‌گذاری زیادی روی مجمع گازی شرق مدیترانه انجام داده که اخیراً امارات نیز به عنوان عضو ناظر به آن پیوسته است. بنابراین در شرایطی که برخی از فرماندهان حماس در ترکیه حضور دارند و کشورهای عربی در حال نزدیک‌تر شدن به اسرائیل هستند این رژیم عجله‌ای برای اعطای امتیاز به اردوغان ندارد.[۳]
اما چون قطع روابط در سال ۱۳۹۷ رسمی نبوده اکنون نیز مانعی رسمی برای تبادل سفیر مجدد وجود ندارد. یک نکته مهم برای رژیم صهیونیستی روابط ترکیه با حماس و اقامت برخی از فرماندهان ارشد حماس در استانبول است که طبق گزارش‌ها از آنجا برخی حملات در کرانه باختری علیه اسرائیلی‌ها را برنامه‌ریزی کرده‌اند. به همین دلیل، این رژیم از ترکیه درخواست دارد که فعالیت حماس را در خاک خود محدود کند. به طور کلی اسرائیل از این تغییر رویکرد ترکیه استقبال می‌کند؛ اما خود را در موضع برتر می‌بیند و به دنبال کسب امتیازاتی از ترکیه است.
تاثیر بهبود احتمالی روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی بر روابط ترکیه با فلسطینی‌ها
این چرخش ترکیه هم اکنون قبل از این که با پاسخ مساعد رژیم صهیونیستی روبرو شود نخستین اثر خود در مسئله فلسطین را نمایان ساخته و آن تغییر ادبیات مقامات این کشور در خصوص روند عادی‌سازی است. این کشور که در پی عادی‌سازی روابط از سوی امارات و بحرین انتقادات شدیدی متوجه این کشورها ساخته بود اخیراً در خصوص عادی‌سازی از سوی مراکش لحن بسیار ملایمی اتخاذ کرد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
روشن است که مواضع ترکیه در خصوص مسئله فلسطین تفاوتی با موضع کلی غرب ندارد و اظهارت اردوغان در مسئله فلسطین ناشی از تمایلات او به ایفای نقش رهبری جریان اخوان المسلمین و به نوعی ایفای نقش خلیفه جدید جهان اسلام به منظور بهره‌برداری از افکار عمومی کشورهای منطقه، مصارف داخلی و همچنین یک کارت بازی در مقابل رژیم صهیونیستی است. چنین تمایلی بود که در سال ۹۷ بعد از به رسمیت شناختن قدس از سوی آمریکا به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی و سرکوب تظاهرکنندگان فلسطینی از سوی این رژیم باعث شد ترکیه ضمن حفظ روابط اقتصادی و امنیتی خود با رژیم صهیونیستی سفیر خود در تل‌آویو را فراخوانده و روابط سطح بالای سیاسی آنها قطع شود.
تاثیر دیگر این رویکرد فشار بیشتر بر فلسطینی‌هاست. رژیم صهیونیستی برای از سر گرفتن روابط سیاسی شروطی در خصوص سیاست ترکیه در قبال حماس قائل شده است. بنا به گزارش روزنامه «یدیعوت آحارونوت» منابع سیاسی در تل‌آویو از آمادگی رژیم صهیونیستی برای عادی‌سازی رابطه با ترکیه به شرط برچیده شدن دفتر حماس در استانبول خبر دادند.[۴]
ترکیه این سابقه را دارد که تحت فشار رژیم صهیونیستی فعالیت حماس در خاک خود را محدود کند. این کشور در سال ۱۳۹۴ برای از سرگیری روابط با تل‌آویو که در پی ماجرای کشتی مرمره در خرداد ۱۳۸۹ قطع شده بود از شرط خود مبنی بر رفع محاصر غزه که در کنار دو شرط دیگر یعنی عذرخواهی و غرامت به بازماندگان مطرح کرده بود کوتاه آمد. علاوه بر این تعهد داد که فعالیت حماس در خاک خود را محدود کند و از صالح العاروری رئیس دفتر حماس در استانبول خواست این کشور را ترک کند.[۵] این بار نیز بعید نیست که ترکیه مخصوصاً با توجه به نگرانی از نزدیکی مجدد حماس به سوریه چنین تعهداتی شامل عدم پذیرش میزبانی از نشست گروه‌های فلسطینی به رژیم صهیونیستی بدهد. در واقع آنچه برای ترکیه اهمیت دارد منافع این کشور و بازیگری با کارت فلسطین است و نه اصل آرمان فلسطین و سرنوشت فلسطینی‌ها.
تاثیر بر توازن قدرت منطقه‌ای
چرخش اخیر ترکیه علاوه بر تاثیرات بر فلسطینی‌ها می‌تواند پیامدهایی نیز برای توازن قوا در منطقه داشته باشد. در چند سال اخیر محور عربستان و امارات با نزدیکی به رژیم صهیونیستی به دنبال ایجاد توازن در برابر ایران بوده و از طرف دیگر با محاصره قطر به دنبال تضعیف محور اخوانی(ترکیه و قطر) بودند. این امر تا حدودی نزدیکی ایران و محور اخوانی را در پی داشت. اکنون با تلاش ترکیه برای نزدیکی به رژیم صهیونیستی، آشتی قطر وکشورهای محاصرکننده و همچنین نشانه‌هایی مبنی بر تمایل ترکیه و محور سعودی-اماراتی به رفع تنش‌ها در نگاه نخست به نظر می‌رسد توازن منطقه‌ای دچار دگرگونی شده که ممکن است آثاری در حوزه تحولات میدانی منطقه از جمله در سوریه، عراق و یمن به ضرر محور مقاومت در پی داشته باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اگرچه این احتمال اندک نیست اما همانطور که پیش‌تر ذکر شد تغییر رویکرد ترکیه بیشتر مربوط به روی کار آمدن دولت جدید در آمریکا و برای خنثی کردن سیاست‌های بایدن در قبال ترکیه و برخی مسائل منطقه‌ای و تحریم‌های آمریکایی و اروپایی علیه این کشور است. در واقع ما شاهد همگرایی سه محور عبری، عربی و اخوانی برای مقاومت در برابر تغییرات احتمالی در سیاست‌های آمریکا در غرب آسیا در دولت بایدن هستیم. اگرچه بخشی از این تغییرات مربوط به سیاست‌های بایدن در قبال ایران بوده که ممکن است بر خلاف میل این کشورها باشد اما به نظر نمی‌رسد هدف کلی این تغییر رویکردها ایران و محور مقاومت باشد. اما در هر صورت اگر نزدیکی ترکیه و رژیم صهیونیستی اتفاق افتد به لحاظ سیاسی توازن قدرت منطقه‌ای به ضرر ایران و محور مقاومت تغییر می‌کند.
نتیجه‌گیری
تغییر رویکرد ترکیه بیشتر مربوط به استقرار دولت جدید در آمریکا و برای خنثی کردن سیاست‌های بایدن در قبال سیاست داخلی ترکیه و برخی مسائل منطقه‌ای و تحریم‌های آمریکایی و اروپایی علیه این کشور است. اگرچه رژیم صهیونیستی به طور کلی از این تغییر رویکرد ترکیه استقبال می‌کند اما به دلایل متعدد ازجمله تحولات شرق دریای مدیترانه و نزدیکی به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس عجله‌ای در از سر گرفتن روابط با ترکیه ندارد و به دنبال امتیازگیری از این کشور خواهد بود. همچنین اگرچه به نظر می‌رسد این تحول توازن قدرت منطقه‌ای را تغییر داده و ممکن است پیامدهایی در حوزه تحولات میدانی منطقه ازجمله در سوریه، عراق و یمن به ضرر محور مقاومت در پی داشته باشد اما به نظر نمی‌رسد تاثیر چندانی بر روابط ترکیه و ایران داشته باشد.
منابع
[۱] – خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، ادعا درباره قول حمایت بایدن به مخالفان ترکیه، منتشر شده در تاریخ ۲۵ مرداد ۱۳۹۹، قابل بازیابی در پیوند زیر:
[۲] – Rina Bassist, Israel spurns Turkish bid to improve ties, al-monitor, Dec 30, 2020, at: https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/12/israel-turkey-greece-cyprus-us-egypt-recep-tayyip-erdogan.html
[۳] – Rina Bassist, Israel spurns Turkish bid to improve ties, al-monitor, Dec 30, 2020, at: https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/12/israel-turkey-greece-cyprus-us-egypt-recep-tayyip-erdogan.html
[۴] – الشرق الاوسط، شرط اسرائیل برای رابطه با ترکیه: بستن دفتر حماس در استانبول، منتشر شده در تاریخ ۳۰ دی ۱۳۹۹، قابل بازیابی در پیوند:
[۵] – شبکه اطلاع رسانی دانا، ذوب شدن یخ‌های روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی، ۱۰ دی ۱۳۹۴، قابل بازیابی در پیوند ذیر:
https://www.dana.ir/export/print/599537?module=news
