اندیشکده راهبردی تبیین- برای تحقق حداکثر منافع ملی در منطقه، لازم است هر از گاه کنش‌های جمهوری اسلامی ایران مورد واکاوی قرار گیرد. این کنش‌ها در دو حوزه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری پیش می‌رود و هرکدام از نقاط قوت و ضعفی برخوردار است. رهبر معظم انقلاب در یکی از سخنرانی‌های اخیر خود به موضوع غلبه نرم‌افزاری ایران در منطقه اشاره و معتقدند با کاربست این راهبرد می‌توان شاهد خروج زودهنگام آمریکایی‌ها از منطقه بود.[۱] در یادداشت حاضر، این موضوع با توجه به اتفاقات چند سال اخیر و با تمرکز بر عراق مورد بررسی قرار خواهد گرفت و به این پرسش پرداخته می‌شود که چه راهبردهایی ما را برای نیل به مقصود یاری خواهد کرد. برای روشن شدن این موضوع ابتدا به بحث قدرت نرم پرداخته و در ادامه، راهبردهایی که ما را به هدف نزدیک‌تر می‌کند، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
قدرت نرم جمهوری اسلامی
موئلفه قدرت نرم، پس از جنگ جهانی دوم به عنوان بخش اجتناب‌ناپذیر از فرایند امنیت‌سازی تمامی کشورها در حوزه سیاست بین‌الملل محسوب می‌شود. پس از وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی، قدرت نرم به دلیل ماهیت ایدئولوژیک انقلاب وارد دوران تازه‌ای گردید و از آن زمان تاکنون با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. این تحولات، بی‌ارتباط با تغییر دولت‌ها و تحریم‌های اقتصادی نیست اما از دیدگاه رهبر معظم انقلاب در نگاه کلی، این حرکت رو به جلو بوده است. برای اثبات این موضوع که قدرت نرم ایران به چه میزان بر سیاست‌های منطقه‌ای و مقابله با دشمنان تاثیرگزار بوده است، نمی‌توان آمار و ارقام دقیقی ارائه کرد، اما ارائه گزارش از طرف مقابل و رصد اخبار منطقه، ما را متوجه این موضوع می‌کند که دشمن و در راس آن آمریکا به آنچه خواسته، نرسیده و تداوم حضور نظامی آنها در عراق، حمله به گروه‌های مقاومت و ترور مقامات نظامی، شاید سندی جهت اثبات این مدعا باشد.
در این خصوص، مرکز مطالعات راهبردی بین‌الملل طی گزارشی به بررسی ویژگی‌های فرهنگی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. این گزارش در ابتدای مطلب خود می‌نویسد: «ایران با آمریکا درگیر جنگ نرم است. ایران از ابزارهای رسمی و غیررسمی برای تأثیرگذاری بر جمعیت در سراسر جهان استفاده می‌کند. کارزار اطلاعاتی خود را با استفاده از انتشارات جمهوری اسلامی ایران، مراکز فرهنگی، دانشگاه‌ها و بنیادهای خیریه گسترش داده است». همچنین در این گزارش چنین استدلال شده است که تلاش‌های آمریکا برای رقابت ایدئولوژیک با ایران بسیار موقت و با بودجه اندک پیش می‌رود. آمریکا و سایر کشورهای غربی نه‌تنها باید تلاش کنند تا با استفاده از قدرت نرم با ایران رقابت کنند، بلکه نباید فقط روی ابزارهای نظامی، مالی و دیپلماتیک تمرکز داشته باشند.[۲]
اما گره کار کجاست؟ چرا خروج نظامیان آمریکایی از عراق به یکی از مسائل پیچیده تبدیل شده است؟ آیا باید منتظر تحولات آتی نظام بین‌الملل و جابه‌جایی قدرت ماند که این موضوع نیز قابل پیش‌بینی نیست و شاید دهه‌ها طول کشید. آنچه مهم است، کنش و اتخاذ راهبرد برای تامین منافع ملی است که در حال حاضر باید توسط تصمیم‌گیران جمهوری اسلامی ایران انجام گیرد. اما به نظر می‌رسد تلاش مضاعف برای تقویت مناسبات فرهنگی، توسعه همکاری‌های اقتصادی، برگزاری باشکوه تجمع اربعین و مراسم سالگرد شهدای مقاومت از مهم‌ترین راهبردهایی هستند که برای انباشت قدرت نرم، می‌توان بر آن تمرکز کرد. اتخاذ صحیح این راهبردها می‌تواند تضمین‌کننده غلبه نرم‌افزاری ایران بر حضور آمریکا در عراق و خروج نظامیان این کشور از عراق باشد. در ذیل به این چهار راهبرد پرداخته خواهد شد.
تحکیم مناسبات فرهنگی بین دو کشور
تجربه نشان داده، دولت‌هایی که از ارزش‌ها، آداب، سنت‌های طولانی تاریخی و در مجموع فرهنگ غنی برخوردار بوده‌اند، سیاست خارجی آنها نیز از ثبات و استمرار بیشتری برخوردار است و حتی به قدرت رسیدن گروه نخبگان جدید نتوانسته دگرگونی عمده‌ای در تعریف و تفسیر منافع و اهداف آنها پدید آورد[۳]. مطالعه تاریخ ایران و عراق نشان می‌دهد این دو کشور در بسیاری از این ویژگی‌ها مشترک هستند و شاید ظهور و سقوط حزب بعث، شاهدی بر این مدعاست. اکثریت ملت عراق اکنون قرابت‌های فرهنگی نزدیکی با ملت ایران دارند و این موضوع در سال‌های اخیر و با حضور ایرانی‌ها در تجمع اربعین مشهودتر شده است. تمرکز بر این موضوع، اکنون بیش از هر زمان مشاهده می‌شود و نیازمند این است که سیاست‌مداران حوزه فرهنگ، در تحکیم مناسبات گامی جدی بردارند.
توسعه مناسبات اقتصادی بین دو کشور
غرب آسیا امروز با یک شبکه قوی فرهنگی و سیاسی فراملی به عنوان ژئوکالچر شیعه مواجه است که در تحولات منطقه به طور چشم‌گیری نقش‌آفرینی می‌کند. اما این اثرگذاری برای شیعیان در اقتصاد منطقه، دیده نمی‌شود. اگرچه حوزه‌های سیاست و فرهنگ همچنان دارای ظرفیت‌های قابل‌توجهی هستند، یک وجه مهم و ضروری در راستای توسعه ژئوکالچر شیعه، وجه اقتصادی آن است. زمینه‌های اقتصادی، پیوندهایی عمیق‌تر از فرهنگ، در کوتاه‌مدت ایجاد می‌کنند و حساسیت‌های سیاست را ندارند.[۴]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
اگرچه صادرات ایران به عراق در سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ توانست به سطح جدیدی ارتقا یابد، اما افزایش قیمت ارز از یک‌سو و نیاز دولت به صادرات برای جذب درآمدهای ارزی از سوی دیگر، نقش مهمی در این رکوردزنی داشت. از این‌رو باید نسبت به حفظ و تقویت صادرات ایران به بازار رقابتی عراق، توجه ویژه‌ای شود. به نظر می‌رسد تنوع‌بخشی به صادرات کالا، اجرای پروژه‌های عمرانی، توجه به توازن‌بخشی تراز تجاری و گسترش روابط اقتصادی خدمات‌محور به ویژه در دو حوزه توریسم و گردشگری سلامت در این زمینه قابل اهمیت است.[۵]
تجمع اربعین و لزوم توجه بیشتر به این مراسم
از آغاز هزاره سوم، روند کاهش سلطه استبداد در غرب آسیا، ظرفیت‌های ژئوکالچر شیعی را برجسته کرده است. رخداد بین‌المللی تجمع اربعین، یک نمونه روشن از این تحول مهم و اساسی در منطقه به حساب می‌آید. این عظیم‌ترین تجمع بشری در یکی از ناامن‌ترین مناطق جهان، صورت یک بازیگر غیردولتی قدرتمند منطقه‌ای به عنوان مذهب تشیع است. این رخداد بین‌المللی در شرایطی فرصت ظهور یافته که تحولات منطقه‌ای، سرکوب‌های دینی و ایدئولوژیک علیه شیعیان را تضعیف کرده است. تجمع اربعین اگرچه با حمایت‌های امنیتی دولت‌های ایران و عراق برگزار می‌شود، اما از سوی هیچ نهاد رسمی سازماندهی نشده و یا دعوتی برای برگزاری آن صورت نمی‌گیرد[۶].
نکته مهم در این تجمع، همدلی بین زائران و حضور گسترده ایرانی‌هاست. این مراسم هرسال باشکوه‌تر نسبت به گذشته برگزار و این موضوع نوید‌بخش آینده‌ای روشن در مناسبات بین دو کشور است. دولت باید جدا از حمایت‌های امنیتی، به ابعاد دیگر این مراسم ورود و از این فرصت استثنایی که در سال‌های اخیر بوجود آمده است، نهایت استفاده را ببرد.
برگزاری باشکوه سالگرد شهدای مقاومت
در نظام جمهوری اسلامی ایران، برگزاری مناسبت‌ها، مراسم چهلم و سالگرد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به اذعان برخی از پژوهشگران، برگزاری مراسم چهلم و سالگرد شهدای انقلاب، نقش مهمی در پیروزی انقلاب داشت[۷]. در دهه اخیر با ظهور داعش در عراق و سوریه و جنگ داخلی، رزمندگانی از چند ملیت به شهادت رسیدند. با ترور سردار مقاومت و نائب‌رئیس حشد‌الشعبی در خاک کشور عراق، اتفاقات جدیدی در این کشور روی داد که یکی از مهم‌ترین آنها برگزاری مراسم باشکوه تشییع و سالگرد در کشور ایران و عراق بود. حضور گسترده مردم ایران و عراق در این مراسم و ابراز مخالفت با جنایت آمریکایی‌ها، موجی از اتحاد و همبستگی بین دو ملت ایجاد کرد که در نوع خود نمونه بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
به هر حال برگزاری اینگونه مراسم، می‌تواند نقش مهمی در همبستگی بین ملت ایران و عراق داشته باشد. خصوصا اینکه پیوند دادن این حوادث با شعائر اسلامی مانند محرم و تجمع اربعین می‌تواند گام مهمی در تحکیم پیوند این دو ملت داشته باشد.
نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه آمد، بحث غلبه نرم‌افزاری که مقام معظم رهبری مطرح کردند، امکان‌پذیر است اما اکنون ما در میانه راه هستیم. در عراق ما نسبت به دیگر کشورهای همسایه فعالیت گسترده‌ای داشته اما وجود بقاع متبرکه، اکثریت شیعه، روابط مذهبی و فرهنگی نزدیک، تجمع اربعین و مقابله با داعش، باعث شده است روابط خاصی بین این دو کشور برقرار گردد. در حوزه اقتصاد گرچه در طی این سال‌ها تراز تجاری رو به بهبود بوده اما باز به دلایلی از جمله کرونا و دخالت دشمنان، با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است و به نقطه مطلوب و مورد نظر هر دو کشور نرسیده‌ایم.
درمجموع می‌توان گفت، غلبه نرم‌افزاری جمهوری اسلامی ایران بر حضور آمریکا در عراق مستلزم بازنگری در راهبردهاست و این راهبردها باید به طور همزمان و متناسب با همدیگر دنبال شود. باشکوه برگزار کردن تجمع اربعین و سالگرد شهدای مقاومت در کنار تحکیم بیش از پیش روابط فرهنگی و اقتصادی، می‌تواند در کوتاه‌مدت باعث انباشت قدرت نرم ایران در این کشور و عقب‌نشینی دشمنان گردد.
منابع
[۱] – بیانات در دیدار دست‌اندرکاران مراسم سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی و خانواده شهید سلیمانی،۲۶آذر۱۳۹۹
[۲] Seth G. Jones, The United States’ Soft War with Iran, June 11, 2019,at:
https://www.csis.org/analysis/united-states-soft-war-iran
[۳] -رسول صادقی، بررسی تطبیقی تأثیر فرهنگ بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوره دهه ی اول انقلاب اسلامی ودوران سازندگی،پایان نامه، زمستان۱۳۹۰،ص۲۷
[۴] – یوسف سیفی، تجمع اربعین و ظهور یک بازیگر منطقه‌ای جدید، اندیشکده راهبردی تبیین، ۱۱آذر۱۳۹۴، قابل بازیابی در ادرس ذیل:
[۵]– فرهاد وفایی فرد، روابط تجاری ایران و عراق؛ الزامات و فرصت‌ها، اندیشکده راهبردی تبیین، ۲۴آبان۱۳۹۹، قابل بازیابی در آدرس ذیل:
[۶] -یوسف سیفی، همان
[۷] – نعمت اللّه حصارکی، نگاهی به اربعین های شهدای انقلاب اسلامی ایران، مجله حصون بهمن و اسفند ماه ۱۳۸۹، شماره ۲۸
