اندیشکده راهبردی تبیین-  بررسی تحولات و سیاست‌های ترکیه به عنوان یک کشور مهم و تاثیرگذار در منطقه حائز اهمیت است. این کشور در سال ۹۹ در حوزه داخلی تحولات مهمی مانند اکتشافات گازی و در حوزه خارجی تداوم مداخلات خارجی در سوریه، لیبی و عراق را داشت و برنامه افزایش گستره نفوذ خود در منطقه را دنبال کرد. در شرایطی که اردوغان روابط مناسبی با دولت ترامپ داشت و آمریکا تقریباً دست ترکیه را در پرونده‌های منطقه‌ای از جمله برخورد با کردها باز گذاشته بود، روابط آن‌ها بر سر خرید سامانه موشکی اس ۴۰۰ روسیه دچار تنش شد. روابط این کشور با اتحادیه اروپا نیز با اختلافات در حوزه دریای مدیترانه پرتنش دنبال و تحریم‌هایی از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه این کشور وضع شد. سالنامه ترکیه به بررسی روند این تحولات و چشم‌انداز روندها و سیاست‌های این کشور در سال آینده خواهد پرداخت.

الف) تحولات داخلی

۱- کرونا و وضعیت اقتصادی

سال ۹۹ را می‌توان برای تقریباً تمام کشورها سال رویارویی به بحران کرونا نامید. ترکیه در سال ۹۹ یکی از کشورهایی بود که مخصوصاً به دلیل جایگاه گردشگری در اقتصاد این کشور آسیب زیادی را از بیماری کرونا متحمل شد؛  اقتصاد این کشور مخصوصاً در ۶ ماه ابتدایی سال رکود کم‌سابقه‌ای را تجربه کرد و پول ملی این کشور حدود یک چهارم ارزش خود را در برابر دلار از دست داد.[۱] آمار نشان می‌دهد که درآمد ترکیه از بخش گردشگری نسبت به سال قبل حدود ۷۰ درصد کاهش یافته است. البته کرونا تنها دلیل وضعیت نامناسب اقتصاد ترکیه در سال ۹۹ نبود. کارشناسان، یکی از دلایل تضعیف پول ملی ترکیه را کاهش ذخایر ارزی این کشور و به دنبال آن کاهش توانمندی بانک مرکزی برای مداخله در بازار عنوان می‌کنند. همچنین کاهش نرخ بهره براساس سیاست‌های پولی اردوغان و نگرانی از تضعیف استقلال بانک مرکزی عوامل مهمی قلمداد می‌شود.[۲]

عامل سیاست خارجی نیز نقش زیادی در وضعیت اقتصادی و تضعیف ارزش پول ملی ترکیه داشته است. در واقع اقتصاد ترکیه با فشار مضاعفی در حوزه سیاست خارجی از جمله، هزینه ماجراجویی‌های نظامی در سطح منطقه، تلاش فرانسه و یونان برای تحریم ترکیه به دلیل رفتارهای تنش‌زا در مدیترانه شرقی و نیز تحریم‌های آمریکا به دلیل خرید سامانه‌های اس ۴۰۰ از روسیه و چشم‌انداز یک روابطه دشوار در دوره بایدن بین ترکیه و آمریکا روبه‌رو بوده است.

 

 

۲- اکتشافات گازی

در مقابل این وضعیت اقتصادی، کشف میدان گازی در دریای سیاه یک تحول مهم برای ترکیه در سال ۹۹ بود. ترکیه اعلام کرده گاز طبیعی تازه‌کشف‌شده را تا سال ۲۰۲۳ آماده توزیع و فروش خواهد کرد؛ اما کارشناسان معتقدند استخراج گاز از این میدان، دست کم هفت سال زمان نیاز دارد. ترکیه همواره نیاز به تأمین انرژی از خارج مرزهایش داشته و سالانه حدود ۴۰ میلیارد دلار گاز از ایران و روسیه وارد می‌کند.  بنابراین از یک سو تلاش‌های گسترده‌ای برای تنوع‌بخشی و حفظ امنیت انرژی کرده و از سوی دیگر به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در تلاش برای تبدیل شدن به مرکزی ترانزیتی برای انرژی بوده است. بر این اساس در صورت استحصال گاز از میدان تازه ‌کشف‌شده، باید منتظر تأثیرات بلندمدت آن در اقتصاد ترکیه و سیاست داخلی و خارجی این کشور بود.[۳]

۳- تغییر کاربری ایاصوفیه

یک تحول مهم داخلی دیگر برای ترکیه تغییر کاربری بنای ایاصوفیه بود. ایاصوفیه در زمان امپراطوری روم به عنوان نخستین کلیسای مسیحی شناخته می‌شد و در سال ۱۴۵۳ میلادی از یک کلیسای ارتودوکس یونانی به مسجد تغییر یافت. در سال ۱۹۳۵ کمال آتاتورک در راستای بسط سکولاریسم در ترکیه و فاصله گرفتن از میراث اسلامی امپراتوری عثمانی این مسجد را به موزه تبدیل کرد که باعث نارضایتی اسلام‌گرایان و محافظه‌کاران شد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در اوخر تیرماه ۹۹ فرمان تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد را امضا و دولت ترکیه در اوایل مرداد ۱۳۹۹ نخستین نماز جمعه را در این مکان برگزار کرد.

این اقدام که با واکنش کشورهایی نظیر آمریکا، یونان و قبرس، کلیسای ارتدکس روسیه و بسیاری از مسیحیان کشورهای مختلف دنیا روبه‌رو شد، از دید بسیاری از کارشناسان دستاوردی برای محافظه‌کاران و به نوعی بازتولید منازعه آن‌ها با سکولارها محسوب و در راستای «نمادگرایی» و بهره‌گیری از نمادهای هویتی و مذهبی برای پیشبرد سیاست‌های توسعه‌طلبانه تفسیر می‌شود. تغییر کاربری ایاصوفیه در واقع اقدامی بوده است که شعارهای اسلام‌گرایانه و ملی‌گرایانه حزب عدالت و توسعه را همزمان برجسته می‌کند. شایان ذکر است که در پی تحولات موسوم به بهار عربی ترکیه به منظور گسترش نفوذ خود در کشورهایی که زمانی جزو قلمرو امپراتوری عثمانی بودند، شعارهای اسلام‌گرایانه خود را تقویت کرد اما با شکست غالب این حرکت‌ها به نظر می‌رسد دولت ترکیه اکنون به دنبال تقویت شعار ملی‌گرایانه است. در واقع ابعاد ملی‌گرایانه در سیاست خارجی و داخلی این کشور نسبت به اسلام‌گرایی برجسته‌تر شده است.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

ب) تحولات خارجی

ترکیه در سال ۹۹ مداخلات خارجی خود را در سوریه، لیبی و عراق ادامه داده و برنامه افزایش گستره نفوذ خود در منطقه را دنبال کرد. این کشور در لیبی به حمایت از دولت وفاق پرداخت و در جنگ قره‌باغ تغییر ژئوپلیتک مهمی را به نفع خود رقم زد.

۱- سوریه و عراق

با پیروزی‌های ارتش سوریه با حمایت ایران و روسیه و بازیابی کنترل تقریباٌ دو سوم قلمرو این کشور، ترکیه در هدف خود مبنی بر سرنگونی بشار اسد از قدرت تجدید نظر کرده و در عوض گفتمان عملی و محتاطانه‌تری را متناسب با شرایط و تحولات جدید اتخاذ کرد و بنابراین تحولات میدانی سوریه در سال ۹۹ وضعیت آرام‌تری یافت. در سال ۹۹ اولویت ترکیه جلوگیری از موج احتمالی پناهندگان از ادلب و خنثی کردن اقدامات گروه‌های کردی در جهت ایجاد یک دولت مستقل بود. با این حال، فضای مانور برای ترکیه که در به تأخیر انداختن راه‌حل نظامی برای ادلب که می‌تواند منجر به تلفات قابل توجه و موج بزرگ پناهجویان به سمت مرزهای ترکیه شود، موفق بوده به تدریج محدود شده است. از این‌رو احتمال یک عملیات نظامی در ادلب، احتمال اختلافات بیشتر بین ترکیه روسیه و ایران را به عنوان حافظان مناطق عدم ‌تنش در بر دارد. روابط ترکیه با «هیئت تحریر الشام» و تلاش این گروه برای به نمایش گذاشتن مواضع معتدل‌تر و فاصله گرفتن از گروه‌های جهادی تندرو به منظور حذف شدن از لیست گروه‌های تروریستی سازمان ملل، در کنار حمایت آمریکا از این اقدام یکی از حلقه‌های مهم در زنجیره مشکلات مربوط به ادلب است. به طور کلی نارضایتی برخی گروه‌ها ازجمله حراس‌الدین از ترکیه و تلاش آنکارا در بازتعریف گروه تروریستی تحریرالشام در قالبی جدید که البته به نظر می‌رسد همراهی غربی‌ها را نیز در این مسیر داشته باشد، بخشی از روندهای میدانی تحولات سوریه بود.[۴]

در خصوص عراق، ترکیه در سال ۹۹ بارها برای مبارزه با عناصر حزب کارگران کردستان(پ.ک.ک)، تمامیت ارضی این کشور را نقص و به خاک عراق حمله کرد. ازجمله این حملات عملیات پنجه عقاب ۲ در بهمن ماه بود که بنا به اظهارات وزیر دفاع ترکیه ۵۰ مقر  پ.ک.ک هدف حمله قرار گرفت و البته سه تن از نیروهای ترکیه نیز کشته شدند.[۵] همچنین شایعات و تحلیل‌هایی در مورد احتمال حمله گسترده ترکیه در شمال عراق وجود داشته است. این حملات ترکیه نگرانی‌ها از حضور بلندمدت نظامیان ترکیه در خاک عراق و احتمال تکرار تجربه ترکیه در شمال سوریه را در پی داشته است.

۲- لیبی

سال گذشته شدیدترین درگیری‌های نظامی در غرب لیبی از زمان سقوط قذافی رقم خورد و نیروهای دولت وفاق ملی که سال‌ها برابر ارتش ملی به رهبری خلیفه حفتر در موضع دفاعی بوده و تا آستانه از دست دادن پایتخت این کشور نیز پیش رفتند، سرانجام با ورود نظامی سنگین ارتش ترکیه موفق به تغییر وضعیت میدانی و موازنه قوا در این کشور شدند. در نبردهای بهار و تابستان ۹۹ قوای دولت وفاق به مدد ورود تجهیزات نظامی ارتش ترکیه نظیر پهپادهای بیرقدار و ادوات توپخانه‌ای این کشور و همچنین مزدوران سوری تحت حمایت ترکیه که به این کشور اعزام شده بودند در مدت کوتاهی موفق به تصرف مناطق راهبردی زیادی شدند. اقدامات ترکیه در لیبی به گونه‌ای بود که نگرانی شدید مصر را در پیش داشت و دو کشور تا آستانه رویارویی مستقیم در لیبی پیش رفتند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

قوای مشترک وفاق و ترکیه به سمت غرب و شهر راهبردی سرت پیشروی کردند اما ورود پرتعداد جنگنده‌های روسی و تهدید ارتش مصر به دخالت مستقیم در صورت ورود رقیب به منطقه موسوم به هلال نفتی لیبی این پیشروی‌ها متوقف شد. در شهریور ماه ترکیه و روسیه توافق کرده‌اند تا تلاش‌های مشترک خود را در راستای تشویق طرف‌های درگیر در لیبی به برقراری یک آتش‌بس پایدار به کار گیرند و زمینه برگزاری مذاکرات میان طرف‌های داخلی لیبی را با همکاری سازمان ملل فراهم کنند. بنابراین دو طرف منازعه در لیبی طی مذاکراتی با وساطت سازمان ملل متحد یک آتش‌بس موقت را اجرا کردند. گفت‌وگوهای سیاسی طرف‌های درگیر از سرگرفته شد که در نهایت دولت وفاق و ارتش ملی در اوایل آبان ماه در مذاکرات ژنو به توافقی برای آتش‌بس فراگیر دست یافتند. در گفت‌وگوهای تونس نیز بر سر زمان برگزاری انتخابات توافق حاصل شد و ۲۴ دسامبر ۲۰۲۱(چهارم دی) را به عنوان زمان برگزاری انتخابات تعیین کردند.

۳- قره‌باغ

یکی از مهم‌ترین اقدامات ترکیه در سال ۹۹ حمایت از آذربایجان در جنگ قره باغ بود؛ جنگی که در آن آذربایجان توانست بخش زیادی از سرزمین‌های اشغال شده قره‌باغ توسط ارمنستان را پس بگیرد و نهایتاً  بعد از ۴۵ روز با وساطت روسیه پایان یافت. جنگ قره‌باغ برای ترکیه، نمایشی از نقش فزاینده آنکارا در منطقه قفقاز جنوبی بود؛ این کشور با حمایت از باکو تا حدودی به آن‌چه که می‌خواست رسید. در پایان این جنگ ارمنستان مجبور به پذیرش شروط زیادی از سوی آذربایجان شد که یکی از آن‌ها ایجاد گذرگاه زمینی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان از دورن خاک ارمنستان بود. با ایجاد این گذرگاه ارتباط زمینی ترکیه با جمهوری آذربایجان و همچنین آسیای مرکزی برقرار می‌شود. ترکیه امیدوار است این تغییر ژئوپلتیک بتواند مقدمه‌ای برای پروژه‌های بزرگ جهت ارتباط شرق و غرب باشد و جایگاه این کشور را به عنوان گذرگاه انرژی تقویت کند.

۴- روابط با رژیم صهیونیستی

ترکیه که با توافقات عادی‌سازی روابط امارات، بحرین و سودان با رژیم صهیونیستی انتقادات تندی علیه این کشورها مطرح کرده بود با عادی‌سازی روابط مراکش که دولتی اخوانی دارد با رژیم صهیونیستی ادبیات خود را در خصوص روند عادی‌سازی تغییر داد که در کنار گزارش‌ها در مورد وساطت رئیس‌جمهور آذربایجان و موضوع تعیین سفیر جدید ترکیه برای حضور در تل آویو و همچنین اظهارات علنی اردوغان نشانه‌ای از تمایل این کشور به بهبود روابط خود با رژیم صهیونیستی ارزیابی شده است. این چرخش در سیاست خارجی ترکیه در قبال رژیم صهیونیستی را می‌توان به عوامل متعددی مانند دولت جدید در آمریکا، تحریم‌های ایالات متحده و اروپا علیه این کشور و روند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی و چشم‌انداز بازیگری ترکیه در مسئله فلسطین نسبت داد.

۵- روابط با آمریکا و اتحادیه اروپا

در سال ۹۹ در شرایطی که اردوغان روابط مناسبی با دولت ترامپ داشت و آمریکا تقریباً دست ترکیه را در پرونده‌های منطقه‌ای ازجمله برخورد با کردها باز گذاشته بود، روابط آن‌ها بر سر خرید سامانه موشکی اس ۴۰۰ روسیه دچار تنش شد. در خصوص دولت جدید در آمریکا می‌توان گفت ترکیه در حال بازتعریف رفتار منطقه‌ای و سیاست خارجی خود متناسب با تغییرات احتمالی در سیاست خارجی دولت بایدن در غرب آسیاست. یکی از این تغییرات، رویکرد دولت بایدن در خصوص سیاست داخلی ترکیه محسوب می‌شود. بایدن در کمپین انتخاباتی خود گفته بود از مخالفان ترکیه در مقابل اردوغان حمایت خواهد کرد و خواستار ورود مخالفان حکومت ترکیه به روند سیاسی شده بود.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

روابط این کشور با اتحادیه اروپا نیز با اختلافات در حوزه دریای مدیترانه پرتنش و تحریم‌هایی از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه این کشور وضع شد. این وضعیت موضوع عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا را با چالش‌های اساسی روبه‌رو کرده و کمیسیون اروپایی در گزارش سالانه خود درباره ترکیه با اشاره به ساختارهای اقتصادی و سیاسی و قضایی این کشور و همچنین تداوم عملیات اکتشاف نفت در دریای مدیترانه توسط آنکارا اعلام کرد که مذاکرات مربوط به عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا به شکل موثری متوقف شده است و این عضویت از هر زمان دیگری بعیدتر به نظر می‌رسد.

نتیجه‌گیری

ترکیه به دلیل اینکه صنعت گردشگری بخش مهمی از اقتصاد آن را تشکیل می‌دهد یکی از کشورهایی بود که بیشترین آسیب را از بحران کرونا متحمل شد و اقتصاد آن دچار رکود شدید و ارزش پول ملی آن به شدت کاهش یافت. البته عامل سیاست خارجی و نوع روابط این کشور با آمریکا و اروپا نیز نقش زیادی در این وضعیت اقتصادی و تضعیف ارزش پول ملی ترکیه داشته است. کشف میدان گازی در دریای سیاه با ۳۲۰ میلیارد متر مکعب ذخایر، یک تحول مهم برای ترکیه بود که موضع این کشور را برابر صادرکنندگان گاز تقویت می‌کند. این کشور مداخلات خارجی خود را در سوریه، لیبی و عراق ادامه داد؛ در سوریه اولویت این کشور جلوگیری از موج احتمالی پناهندگان از ادلب و خنثی کردن اقدامات گروه‌های کردی بود و در عراق نیز رویکرد جسورانه‌تری در مبارزه با کردها اتخاذ کرد. در لیبی به حمایت از دولت وفاق پرداخت و در جنگ قره‌باغ تغییر ژئوپلیتک مهمی را به نفع خود رقم زد. روابط ترکیه با کشورهای اروپایی به دلیل اقدامات در  شرق دریای مدیترانه پرتنش بود و روابط با آمریکا نیز در اواخر دوران ترامپ بر سر خرید سامانه موشکی اس ۴۰۰ روسی دچار تنش شد. با استقرار بایدن و با توجه به نگاه وی به سیاست داخلی ترکیه و همچنین اختلافات در قبال برخی مسائل منطقه‌ای، انتظار می‌رود ترکیه در روابط خود با آمریکا شرایط سختی پیش رو داشته باشد. از این‌رو می‌توان انتظار داشت که این کشور به بازتعریف رفتار منطقه‌ای و سیاست خارجی خود متناسب با تغییرات در سیاست خارجی آمریکا بپردازد.

فهرست مقالات:

اندیشکده راهبردی تبیین در سال گذشته با رصد تحولات ترکیه به ارائه تحلیل و انتشار مقالات متعدد پیرامون این تحولات پرداخته است؛ فهرست عناوین مقالات منتشرشده اندیشکده به همراه پیوند آن‌ها به منظور استفاده علاقه‌مندان و پژوهشگران این حوزه به شرح زیر است:

ارزیابی شکاف در روابط ترکیه و گروه‌های متحد در سوریه و روندهای پیش رو

احیای نقش ترکیه در یمن؛ مزایا و مخاطرات آن

چرا بغداد، حملات ترکیه به شمال عراق را پاسخ نمی‌دهد؟

تغییر کاربری «ایاصوفیه» و «نمادگرایی» در سیاست خارجی ترکیه

سازگاری و ناسازگاری منافع روسیه و ترکیه؛ فرصت‌ها و چالش‌های ایران

نفوذ فزاینده ترکیه در لبنان؛ زمینه‌ها و پیامدها

نقش‌آفرینی ترکیه در خلیج فارس و روابط دو جانبه با عمان

تأثیر اکتشاف گازی دریای سیاه بر سیاست داخلی و خارجی ترکیه

توافق ترکیه و روسیه برای آتش بس در لیبی: اهداف و پیامدها (بخش اول)

توافق ترکیه و روسیه برای آتش بس در لیبی؛اهداف و پیامدها (بخش دوم)

ترکیه-یونان؛ منازعه در مدیترانه‌ شرقی

ترکیه و عادی‌سازی روابط اعراب با رژیم صهیونیستی

تلاش ترکیه برای بهبود روابط با رژیم صهیونیستی؛ اهداف و پیامدها

 منابع

[۱] – یورو نیوز فارسی، رشد اقتصادی ۱۵.۶ درصدی در سه ماهه سوم؛ ترکیه چگونه بر رکود کرونا غلبه کرد؟، متشر شده در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۹۹، قابل بازابی در پیوند ذیل:

https://per.euronews.com/2020/11/30/turkish-economy-grows-15-percent-third-quarter-2020

 

[۲] – Diego Cupolo, Turkish lira slips further as Central Bank unlikely to raise rates, al-monitor, Sep 21, 2020, AT: https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/09/turkish-lira-drops-central-bank-inflation.html#ixzz6ocGFc8Tb

 

[۳] – محمد بذلی خطیبی، تأثیر اکتشاف گازی دریای سیاه بر سیاست داخلی و خارجی ترکیه، اندیشکده راهبردی تبیین، متشر شده در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۹۹، قابل بازیابی در پیوند ذیل:

http://tabyincenter.ir/38474

[۴] –  Ercan Çitlioğlu, A Turkish Perspective on Syria, 27.10.2020, AT: https://www.kas.de/documents/283907/10528725/A+Turkish+Perspective+on+Syria_Short+Summary.pdf/9d7d991b-ebda-819d-5595-9ea00d742028?version=1.1&t=1603876494456

 

[۵] – ایسنا، ‌« پایان عملیات “پنجه عقاب ۲” ترکیه در شمال عراق»، منتشر شده در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۳۹۹، قابل بازیابی در پیوند ذیل:

https://www.isna.ir/news/99112619141/