اندیشکده راهبردی تبیین– به دلیل مجاورت جغرافیایی، مسائل و اختلافات امنیتی شمال آفریقا همواره به منطقه غرب آسیا سرریز شده است تا جایی که بسیاری از تحلیلگران، غرب آسیا و شمال آفریقا را یک منطقه امنیتی واحد قلمداد می‌کنند. از سال ۲۰۱۱ که اتیوپی ساخت سد النهضه را در سرچشمه رود نیل آغاز کرد این موضوع تبدیل به بحرانی در روابط این کشور با مصر شده است؛ بحرانی که سودان نیز بازیگر سوم آن است. اخیراً تنش‌ها میان قاهره و آدیس‌آبابا بر سر این سد در حال افزایش است؛ مصر اعلام کرده است که اگر اتیوپی آبگیری سد را آغاز کند این سد را بمباران خواهد کرد. در پی این تهدیدات، مقامات نظامی ارشد اتیوپی نیز از آمادگی برای دفع هرگونه حمله به این سد و مقابله به مثل خبر داده‌اند. مصر در دهه گذشته، نهایت تلاش خود را برای جلوگیری از ساخت این سد به کار بست اما موفق نشد و در نهایت مجبور شده است دنبال توافقی با مسئولان اتیوپی باشد تا این کشور تعهد کند از این سد، تنها در راستای تولید برق استفاده نماید و کل آب‌های ورودی به سد، پس از عبور از چرخه تولید انرژی به سمت مصر و سودان روانه شود. اگر چه تاکنون مذاکرات زیادی برای رفع این اختلاف انجام شده است اما این مذاکرات تاکنون به نتیجه ای نرسیده است و میانجیگری آمریکا، کشورهای اروپایی و حتی کشورهای عربی نیز تاکنون نتوانسته به این مناقشه میان مصر، سودان و اتیوپی در خصوص تقسیم منابع آبی رود نیل و چگونگی استفاده از سد النهضه پایان دهد و همواره اخبار متفاوتی مبنی بر آمادگی دو کشور مصر و اتیوپی برای تقابل نظامی، در این خصوص گزارش می‌شود. در این میان آمریکا و رژیم صهیونیستی در این مناقشه جانب اتیوپی را گرفته‌اند و گفته می‌شود رژیم صهیونیستی نقش و حضوری پررنگ در پشت پرده تحولات مربوط به ساخت این سد دارد. در مقابل عربستان در این پرونده از مصر حمایت کرده است. بر این اساس در این مقاله مواضع این سه کشور، نقش رژیم صهیونیستی و ایالات متحده و تاثیر این موضوع بر معادلات قدرت در غرب آسیا مورد بررسی واقع می‌شود.
- چالش آب
امروز آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی تجلی پیدا کرده و بر روابط کشورها تأثیر می‌گذارد. مسئله کمبود آب و کاهش تدریجی آن در اثر افزایش مصرف موجب شده که آب نقش اساسی‌تری در شکل‌دهی به روابط سیاسی- اجتماعی ملت ها و جوامع بشری به ویژه در مناطق خشک جهان ایفا کند. حل و فصل اختلافات و بحران‌هایی که بر سر آب بین کشورها به وجود می‌آید حداقل از دو جهت دشوار است: اول اینکه در حال حاضر قانون صریح و قاطع بین‌المللی برای حمایت و تقسیم آب بین کشورها و جوامع ذی‌نفع وجود ندارد و یک‌سوم رودخانه‌های جهان همچون دانوب در اروپا تابع قراردادهای خاص محلی و منطقه‌ای هستند و توافق‌نامه هلسینکی در سال ۱۹۶۶ میلادی نیز که در مورد استفاده از رودخانه‌های بین‌المللی است، بر این نکته تأکید دارد که هر کشوری در داخل مرزهای خود به طور منصفانه حق استفاده از آب‌های حوضه بین‌المللی را دارد. این عدم قاطعیت و شفافیت قوانین بین‌المللی مانع از حصول توافق بین کشورها می‌شود. دوم اینکه بحران‌های ناشی از آب جزو بحران‌های ژئوپلیتیکی محسوب می‌شوند که برخلاف بحران‌های سیاسی که در اجلاس‌ها به راحتی حل و فصل می‌شوند، دیرپا بوده و به راحتی حل و فصل نمی‌شوند، چرا که منازعه بر سر یک ارزش جغرافیایی مثل آب است. ارزش‌های جغرافیایی در یک کشور نیز جزو منافع ملی تلقی می‌شوند و دولت‌ها به آسانی نمی‌توانند بر سر منافع ملی دست به معامله بزنند.[۱] کشور ما نیز به دلیل وجود رودخانه‌های مرزی با چنین مسائلی روبروست و به همین دلیل رصد تحولات بین‌المللی در این حوزه از اهمیت خاصی برای ما برخوردار است. اختلاف بین مصر، اتیوپی و سودان بر سر ساخت و آبگیری سد النهضه یکی از چالش‌ها در این زمینه است که نزدیک به یک دهه ادامه دارد؛ چالشی که آثار آن به شمال آفریقا محدود نشده و معادلات قدرت در غرب آسیا را نیز متأثر می‌سازد.
- مواضع سه کشور اتیوپی، مصر و سودان در خصوص نیل و سد النهضه
از سال ۲۰۱۱ که اتیوپی ساخت سد النهضه را در سرچشمه رود نیل آغاز کرد این موضوع تبدیل به بحرانی در روابط این کشور با مصر شده است؛ بحرانی که سودان نیز بازیگر سوم آن است. اکنون ساخت این سد تقریباً تکمیل شده است و اتیوپی به دنبال این است که در ماه‌های آتی آبگیری آن را آغاز کند. اما سه کشور مذکور علیرغم سال‌ها مذاکره نه تنها هنوز به توافقی درباره فرایند پر کردن و عملیاتی کردن آن نرسیده‌اند بلکه تنش‌ها میان آنها افزایش یافته است. البته این تنش‌ها تازگی ندارد؛ رود نیل قرن‌ها عامل خصومت بین اتیوپی و مصر بوده است. نیل آبی که از ارتفاعات اتیوپی جاری می شود بیش از نیمی از حجم سالیانه نیل را تشکیل می‌دهد (بخش زیادی از نیل سفید نیز از اتیوپی سرچشمه می‌گیرد). رسوب‌گذاری غنی ناشی از جریان فصلی نیل آبی، تکیه‌گاه اصلی کشاورزی مصر طی هزاران سال بوده است. بنابراین از زمان فراعنه، مصری‌ها نگران ساخت سد در بالادست رودخانه بودند که می‌توانست جریان نیل را به خطر اندازد. از این رو مصر به لحاظ تاریخی از ابزارهای حقوقی سیاسی و نظامی برای حفظ دسترسی خود به جریان نیل به عنوان تنها منبع آب تازه برای تقریباً ۱۰۰ میلیون جمعیت این کشور، استفاده کرده است.
اما اکنون ادعاهای مصر مبنی بر حق تاریخی نسبت به آب‌های نیل توسط اتیوپی و دیگر کشورهای بالادست که خواستار بهره‌برداری منصفانه‌تر از این رودخانه هستند مورد چالش قرار گرفته است. بعد از گفتگوهای بسیار، ۱۰ کشور ساحلی این رودخانه در سال ۱۹۹۹ «ابتکار حوزه نیل» را شکل دادند؛ اما این رویکرد چندجانبه برای توسعه نیل با پافشاری مصر بر حفظ قدرت وتو بر پروژه‌های بالادستی آینده، متوقف شد. در این بافت بود که ملس زناوی، نخست‌وزیر قبلی اتیوپی در سال ۲۰۱۱، زمانی که مصر در تحولات بهار عربی دچار بی‌ثباتی داخلی شده بود، به صورت یکجانبه پروژه سد النهضه را که بزرگترین سد هیدروالکتریک در آفریقا خواهد بود، آغاز کرد و این نشان از فقدان اعتماد بین دو کشور بزرگ ساحلی رودخانه نیل دارد.[۲]
بعد از چندین سال عدم پیشرفت، با درخواست السیسی، رئیس جمهور مصر از آمریکا در نوامبر ۲۰۱۹ برای میانجیگری، مذاکرات در این خصوص سرعت گرفته است. از دسامبر ۲۰۱۹ وزرای خارجه و آب سه کشور، سلسله جلساتی را در واشنگتن برگزار کردند که دیوید مالپس رئیس بانک جهانی و استیون منوچین وزیر خزانه‌داری آمریکا در برخی از این جلسات حضور داشتند. مصر می‌ترسد آبگیری سریع سد محصولات کشاورزی آن را نابود کند و تقاضا می‌کند حداقل ۴۰ میلیارد متر مکعب از ۴۹ میلیارد متر مکعب حجم سالانه نیل را دریافت کند. مصر در واقع تلاش می‌کند سد با سرعتی بین ۱۲ تا ۲۱ سال آبگیری شود. اتیوپی به دنبال این است که سد را طی ۷ سال پر کند و برای آزاد کردن ۳۱ میلیارد متر مکعب در سال تلاش می‌کند.[۳]
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
سودان نیز بین منافع متعارض مصر و اتیوپی گیر افتاده است ودر خصوص مزایا و معایب این سد مردد است. این کشور به دنبال استفاده از مزایای این سد است که جریان سیل‌ها را کاهش می‌دهد و کمک می‌کند این کشور به کنترل سیل‌ها بپردازد و برق ارزانی نیز برای این کشور مهیا خواهد کرد. اما ترس‌هایی نیز درباره عملکرد و ایمنی این سد دارد و نگران است که سدهای خود سودان با خطر مواجهه شود.
اطلاعات درز یافته از مذاکرات اخیر نشان می‌دهد که آمریکا در حال مطرح کردن اجازه جریان یافتن ۳۷ میلیارد متر مکعب آب به پایین دست است که به اتیوپی اجازه می‌دهد سد را با حداکثر ۱۲ میلیارد متر مکعب در سال آبگیری کند. شایان ذکر است که این مقدار می‌تواند به واسطه شروط دیگر در توافق احتمالی، که ذخیره آب را تنها به ماه‌های بارانی در ژوئیه و اوت محدود می‌کند بسیار کمتر باشد. اگر خشکسالی یا پروژه‌ای دیگر در بالادست جریان آب ورودی به سد را کاهش دهد جریان حداقلی مورد توافق باید از ذخیره سد تامین شود. بنابراین این طرح احتمالاً باعث چندین سال تاخیر در دوره آبگیری سد که ۷۴ میلیارد مترمکعب ظرفیت دارد می‌شود و پتانسیل تولید برق با تمام ظرفیت را کاهش می‌دهد. به علاوه این محدویت می‌تواند اتیوپی را از شروع پروژه‌های دیگر روی نیل بازدارد.[۴]
آخرین جلسه از این نشست‌ها در ۱۳ فوریه بدون توافق پایان یافت. اتیوپی در این جلسه که قرار بود درباره یک پیش‌نویس توافق بحث شود شرکت نکرد و مشورت‌های جاری درون کشور را دلیل این عدم حضور اعلام کرد. مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا اخیراً به اتیوپی سفر کرد و یکی از محورهای گفتگوی وی با مقامات این کشور همین موضوع بوده است و به نظر می‌رسد که او به دنبال ترغیب اتیوپی به حضور در مذاکرات بوده است. بنابراین بعد از چند ماه بن‌بست سه کشور، در ۹ ژوئن مذاکرات را از طریق یک ویدئوکنفرانس از سرگرفتند و مقاماتی از آمریکا، اتحادیه اروپا و آفریقای جنوبی(رئیس کنونی اتحادیه آفریقا) به عنوان ناظر در این گفتگوها شرکت کردند. وزیر آب سودان بعد از آخرین گفتگوها گفته است رهبران آبی سه کشور درباره ۹۰ تا ۹۵ درصد مسائل فنی توافق کرده‌اند اما منازعه بر سر نکات حقوقی توافق، حل نشده باقی مانده است.[۵] اخیراٌ وزرات خارجه مصر از شوراى امنیت سازمان ملل خواسته است تا براى حل اختلاف بین مصر و اتیوپى و سودان وارد عمل شود و بر اساس قواعد حقوق الملل راه‌حلى عادلانه و متوازن ارائه کند؛ که توجه به نقص قوانین بین‌الملل در این زمینه، به نظر نمی‌رسد این درخواست راه به جایی برد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
- نقش رژیم صهیونیستی، ایالات متحده و سایر بازیگران
در این مناقشه، آمریکا و رژیم صهیونیستی جانب اتیوپی را گرفته‌اند و گفته می‌شود رژیم صهیونیستی نقش و حضوری پررنگ در پشت پرده تحولات مربوط به ساخت این سد دارد. رژیم صهیونیستی در این خصوص می‌تواند چند هدف عمده داشته باشد؛ نخست؛ این رژیم می‌تواند از طریق سودان و اتیوپی به بازار سایر کشورهای آفریقایی دسترسی پیدا کند و با آنها روابط سیاسی برقرارکند. رژیم صهیونیستی برای رسیدن به چنین هدفی همواره با همکاری در پروژه‌های اقتصادی مخصوصاً در زمینه کشاورزی شروع کرده است. از جمله منافع مهم این رژیم در قاره آفریقا تجارت الماس است؛ تجارتی که حدود ۲۵ درصد از درامدهای صادراتی این رژیم را تشکیل می‌دهد؛ ضمن این که اتیوپی به عنوان دومین کشور پرجمعیت آفریقا با حدود ۷۰ درصد جمعیت مسیحی و غیرمسلمان می‌تواند هم متحدی برای این رژیم در منطقه‌ای باشد که غالب جمعیت آنها مسلمان است و هم بازار جذابی برای تولیدات این رژیم باشد. اتیوپی از جمله ده کشوری در قاره آفریقاست که رژیم صهیونیستی در آنجا سفارت دارد.
مساله دوم نیاز رژیم صهیونیستی به آب است. این سخن بن گوریون در سال ۱۹۵۶ که «ما با اعراب وارد جنگ آب شده‌ایم» و این سخن موشه دایان بعد از جنگ ۱۹۶۷ که «سرنوشت رژیم یهودی در فلسطین به مسئله آب بسته است» نشان دهنده میزان اهمیت آب برای این رژیم است. نیاز امروز رژیم صهیونیستی به منابع آبی، بیش از مقداری است که امروز در دسترس دارد. به گفته سران رژیم صهیونیستی، این رژیم با بحران شدید آب روبه‌روست. رشد جمعیت، توسعه صنعتی و نیاز اراضی زراعی از جمله علل افزایش نیاز این رژیم به منابع آبی جدید است. مؤسسان این رژیم معتقد بودند که نیل می‌تواند بحران آب آینده آنان را حل کند و همین امر سبب روابط ویژه با مصر و اتیوپی در نیمه دهه هفتاد و بعد از آن است.[۶] سوم؛ رژیم صهیونیستی با حمایت از اتیوپی و کمک به ساخت این سد می‌تواند یک اهرم فشار علیه مصر بدست آورد تا همراهی بیشتر این کشور را با سیاست‌های خود مخصوصاً در زمینه مسائل فلسطین کسب کند.
ایالات متحده آمریکا نیز، متحد عمده اتیوپی در زمینه امنیت و توسعه است و سالانه کمک‌هایی در زمینه توسعه به ارزش یک میلیارد دلار به این کشور اختصاص می‌دهد. اتیوپی یکی از متحدان قدیمی آمریکا در مبارزه با گروه‌های نظامی اسلام‌گرا و گروه «الشباب» در سومالی بوده است و ایالات متحده در سال ۲۰۰۶ به صورت پنهانی از حمله اتیوپی به سومالی برای از میان بردن جنبش اسلامی مرتبط با الشباب حمایت کرد. نفوذ قابل توجه آمریکا بر اتیوپی می‌تواند این شانس را برای ترامپ ایجاد کند تا در جهت رفع این اختلاف سد النهضه و انعقاد یک معاهده در این خصوص اعمال فشار کند و قدرت خود در زمینه مذاکره و وساطت اثبات کند. به علاوه، در پی طرح صلح مناقشه‌انگیز معامله قرن ترامپ شاید مشتاق باشد روابط ایالات متحده با مصر را با حل این مسئله بغرنج تقویت کند.[۷]
به نظر می‌رسد تقسیم وظایف ایالات متحده و رژیم صهیونیستی در این موضوع برای فشار بر مصر در شرایطی که رژیم صهیونیستی به دنبال الحاق کرانه باختری است روشن باشد. در حالی که رژیم صهیونیستی از اتیوپی حمایت می‌کند مصر با توجه به نفوذ ایالات متحده بر اتیوپی در موضوع سد النهضه خود را وابسته به حمایت سیاسی آمریکا می‌بیند. این امر باعث می‌شود مصر نتواند پاسخ عملی مستقلی به الحاق کرانه باختری از سوی رژیم صهیونیستی داشته باشد. با توجه سفر نتانیاهو به اتیوپی و دیدار با رهبر شورای انتقالی سودان و سفر اخیر پمپئو به اتیوپی، تقارن زمانی تنش‌ها و مذاکرات کنونی در موضوع سد النهضه با بحث الحاق کرانه باختری نمی‌تواند بدون ارتباط باشد.
از طرف دیگر عربستان سعودی نیز به دنبال تاسیس رژیم حقوقی دریای سرخ است تا با رقبای منطقه‌ای خود به خصوص ایران و ترکیه مقابله کند و سعی دارد از نفوذ رو به رشد قطر نیز در کشورهای ساحلی این دریا نیز جلوگیری کند. شایان ذکر است اخیراً دولت سودان به عنوان یکی از کشورهای ساحلی دریای سرخ، امتیاز توسعه جزیره سواکن در دریای سرخ را به ترکیه واگذار کرده است. در واقع، عربستان سعودی سعی دارد از گرایش برخی کشورهای ساحلی به سمت رقبای خود ممانعت کند؛[۸] شاید به همین جهت است که در اختلاف سد النهضه نیز طرف کشورهای ساحلی دریای سرخ یعنی و مصر و سودان را گرفته است؛ چرا که در موضوع رژیم حقوقی دریای سرخ این دو کشور طرف‌های اصلی خواهند بود؛ به ویژه که تفاهم زیادی میان مصر و عربستان به عنوان دو کشور بزرگ ساحل دریای سرخ وجود دارد.
- تاثیر این موضوع بر معادلات قدرت در غرب آسیا
مناقشه سد النهضه می‌تواند معادلات قدرت را در غرب آسیا تحت تاثیر قرار دهد. مهمترین این معادلات عبارتند از: معادله رژیم صهیونیستی در برابر کشورهای اسلامی، محور اخوانی در برابر محور ضداخوانی و معادله محور مقاومت در برابر محور سازش. شمال آفریقا همواره محلی برای رقابت قدرت‌های منطقه‌ای غرب آسیا برای کسب نفوذ بوده است. این رقابت در سال‌های اخیر تشدید شده است؛ لیبی اکنون عرصه رقابتِ محور اخوانی ترکیه و قطر با محور ضداخوانی امارت، عربستان و مصر شده است. ایران همواره به دنبال برقراری روابط مطلوب با کشورهای حاشیه دریای سرخ و سایر کشورهای شمال آفریقا بوده است. رژیم صهیونیستی نیز همواره به دنبال کسب جایگاهی در شمال آفریقا بوده است. حمایت عربستان از مصر و سودان در موضوع سد النهضه می‌تواند همکاری این سه کشور را در جهت تاسیس رژیم حقوقی دریای سرخ و مقابله با نفوذ کشورهایی چون ترکیه، ایران، و قطر در شمال آفریقا تقویت کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
از دیدگاه نظریه‌پردازان سیاسی و راهبردی رژیم صهیونیستی، قاره آفریقا به عنوان عمق راهبردی و کمربندی امنیتی برای محاصره اعراب، فضایی مناسب جهت گسترش نفوذ منطقه‌ای و بین‌المللی این رژیم است. در اوایل تأسیس رژیم صهیونیستی، دیوید بن گورین اولین نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، آفریقا را به‌عنوان یک وزنه متعادل‌کننده در مقابل جهان اسلام می‌دانست و به همین دلیل کمک‌های اسرائیل به آفریقا از همان دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ در مقیاس گسترده‌ای آغاز شد. تاکید دیوید بن گوریون این بود که اسرائیل باید مناسبات خود را با کشورهای غیرعربی اطراف خود افزایش دهد تا بتواند از این طریق شکاف‌های فرقه‌ای و نژادی و دینی در داخل جامعه عربی ایجاد کرده وآن‌ها را از منازعه عربی – اسرائیلی منحرف کند و توانمندی‌های آنها را در درگیری‌های دیگر به فرسایش بکشاند.[۹]
این نقش را می‌توان به صورت ویژه در کشورهای حاشیه رود نیل مشاهده کرد. رژیم صهیونیستی با حمایت از اتیوپی و کمک به ساخت این سد می‌تواند یک اهرم فشار علیه مصر بدست آورد تا همراهی بیشتر این کشور را با سیاست‌های خود مخصوصاً در زمینه مسائل فلسطین کسب کند. هدف دیگر رژیم صهیونیستی در این زمنیه تلاش برای سیطره بر آب‌های منطقه‌ای در جهان عرب است. تلاشی که می‌تواند پیامدهای ناگواری برای امنیت ملی کشورهای عربی داشته باشد. گسترش نفوذ اسرائیل در شمال آفریقا و تسلط بر منابع آبی این منطقه می‌تواند موازنه قدرت را در غرب آسیا به سود این رژیم و به ضرر کشورهایی چون ایران، ترکیه و کشورهای عربی تغییر دهد. بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی تلاش‌های این رژیم برای نفوذ در قاره آفریقا را با هدف اصلی مقابله با حضور ایران در این منطقه می‌داند. وی در سفر خود به جمهوری چاد مناسبات رژیم‌صهیونیستی با قاره آفریقا را بخشی از موفقیت‌های کابینه خود در گسترش مناسبات با جهان عرب و اسلام قلمداد کرده و آن را باعث خشم ایران و فلسطینی‌ها معرفی کرد.
جمع‌بندی
به دلیل مجاورت جغرافیایی، مسائل و اختلافات امنیتی شمال آفریقا همواره به منطقه غرب آسیا سرریز شده است. یکی از این اختلافات مناقشه سد النهضه بین اتیوپی، مصر و سودان است که به نحوی با معادلات قدرت در غرب آسیا از جمله معادله رژیم صهیونیستی در برابر کشورهای اسلامی ارتباط می‌یابد. رژیم صهیونیستی نقش و حضوری پررنگ در پشت پرده تحولات مربوط به ساخت این سد دارد و با حمایت از اتیوپی و کمک به ساخت این سد می‌تواند به کنترل منابع آبی مصر و سودان بپردازد و یک اهرم فشار علیه این کشورها بدست آورد تا همراهی بیشتر آنها را با سیاست‌های خود مخصوصاً در زمینه مسائل فلسطین کسب کند. در ضمن این رژیم با مطرح کردن بحث مقابله با ایران در شمال آفریقا به دنبال عادی سازی روابط با کشورهای عربی و اسلامی است. این موضوع هم چنین رقابت محور اخوانی و ضداخوانی در منطقه و نیز بحث رژیم حقوقی دریای سرخ را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
[۱] – محمود نورانی، بحران آب و دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در غرب آسیا، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ ۳ تیر ۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند ذیل:
[۲] – Addisu Lashitew, Why Ethiopia, Egypt, and Sudan should ditch a rushed, Washington-brokered Nile Treaty, Brookings, February 18, 2020, at: https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2020/02/18/why-ethiopia-egypt-and-sudan-should-ditch-a-rushed-washington-brokered-nile-treaty/
[۳] – Aljazeera, Sudan says talks on Ethiopia’s Nile dam did not produce deal, 18 Jun 2020, at: https://www.aljazeera.com/news/2020/06/sudan-talks-ethiopia-nile-dam-produce-deal-200618062803360.html
[۴] – Addisu Lashitew, Why Ethiopia, Egypt, and Sudan should ditch a rushed, Washington-brokered Nile Treaty, Brookings, February 18, 2020, at: https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2020/02/18/why-ethiopia-egypt-and-sudan-should-ditch-a-rushed-washington-brokered-nile-treaty/
[۵] – SAMY MAGDY, Sudan says talks on Ethiopia’s Nile dam fail to produce deal, Associated Press, June 18, 2020, at: https://apnews.com/6c445e7b365684f4b5269df3408bb364
[۶] – وحید صمدی، بحران آب و چالش امنیتی رژیم صهیونیستی، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ ۱ شهریور ۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند ذیل:
[۷] – Addisu Lashitew, Why Ethiopia, Egypt, and Sudan should ditch a rushed, Washington-brokered Nile Treaty, Brookings, February 18, 2020, at: https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2020/02/18/why-ethiopia-egypt-and-sudan-should-ditch-a-rushed-washington-brokered-nile-treaty/
[۸] – پارس تودی، اهداف عربستان سعودی از تاسیس رژیم کشورهای دریای سرخ، ۲۲ آذر ۱۳۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://parstoday.com/dari/news/uncategorised-i86845
[۹] – خبرگزاری تسنیم، اسرائیل در قاره سیاه-۲| ماهیت و مراحل نفوذ رژیم صهیونیستی در آفریقا، منتشر شده در تاریخ ۳۰ بهمن ۱۳۹۸، قابل بازیابی در پیوند ذیل:
