اندیشکده راهبردی تبیین- کمبود سوخت در لبنان تبدیل به بحرانی جدی و اختلال در امور حیاتی این کشور شده است. در این شرایط بحرانی، سید حسن نصرالله در 19 اوت 2021، در سخنرانی روز عاشورا، خبر از واردات سوخت از مبدأ جمهوری اسلامی ایران به مقصد لبنان داد. واردات سوخت ایران ازسوی لبنان با توجه به محدودیت‌ها و تحریم‌های اعمالی آمریکا و متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی‌اش علیه هر دو کشور ایران و لبنان، مجموعه‌ای از تحلیل‌ها را در مورد پیامدهای احتمالی آن به وجود آورده است. این نوشتار در پی بررسی علل شکل‌گیری بحران سوخت در لبنان و اهتمام جنبش حزب‌الله در واردات سوخت از ایران در این شرایط و همچنین پیامدهای احتمالی صادرات سوخت ایران در سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به‌خصوص تحولات مربوط به محور مقاومت است.

اهمیت مسئله انرژی برای لبنان

کشور کوچک لبنان با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی خاص همچون سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی، ضمن داشتن چشم‌انداز زیبای طبیعی و فرصت بهره‌برداری از مزایای دسترسی به دریای آزاد، با دشواری در کشاورزی و دامداری گسترده و خودکفایی در این امر روبروست. بر اساس آمارها، سهم کشاورزی فقط نزدیک به چهار درصد از تولید ناخالص ملی 52 میلیاردی دلاری لبنان را شکل می‌دهد. این ویژگی‌ها لبنان را به سمت یک کشور مبتنی بر خدمات تجاری، ترانزیت، بانکداری و گردشگری سوق داده به‌طوری‌که سهم خدمات در تولید ناخالص ملی این کشور 83 درصد است. این محدودیت و روند اقتصادی، صنعت را نیز در لبنان تضعیف کرده به‌طوری‌که بخش صنعتی را در بهترین حالت به سهم 13 درصدی در تولید ناخالص این کشور رسانده است.

 

 

مجموعه این عوامل لبنان را یک کشور وابسته به واردات تبدیل کرده به‌طوری‌که واردات این کشور حدود 16 میلیارد دلار در مقابل صادرات حدود چهار میلیارد دلار (با احتساب صادرات مجدد) است که نشان از تراز منفی در حدود 12 میلیارد دلار دارد. این کشور در حوزه انرژی نیز از کشورهای وابسته به واردات محسوب می‌شود و عملاً تولیدی در این زمینه ندارد؛ به‌طوری‌که سالیانه بیش از سه میلیارد دلار انرژی وارد می‌کند.(1) گفتنی است با کشف منابع گازی شرق مدیترانه در دو دهه اخیر، لبنان نیز تلاش دارد با سرمایه‌گذاری در منابع گازی سواحل خود به استحصال آن بپردازد که این امر نیز به دلیل اختلافات مرزی با رژیم صهیونیستی و کمبود سرمایه‌گذاری با چشم‌انداز روشنی برای آینده نزدیک روبرو نیست. با توجه به شرایط اقتصادی لبنان هرگونه اختلال در روند تجاری و واردات می‌تواند این کشور را با چالش روبرو سازد.

به نظر می‌رسد بخشی از بحران سوخت کنونی لبنان را می‌توان در راستای تلاش آمریکا و رژیم صهیونیستی برای عادی‌سازی روابط لبنان از طریق مذاکرات بین طرفین در یک موضوع فنی دانست

 

علل بروز بحران سوخت در لبنان

1- تحریم‌های آمریکا علیه سوریه: یکی از مهم‌ترین عوامل بروز بحران سوخت در لبنان، آثار مستقیم و غیرمستقیم تحریم اقتصادی آمریکا و متحدانش علیه سوریه در قالب قانون سزار است. لبنان به دلیل جایگاه تجاری ویژه و همین‌طور نزدیکی جغرافیایی سواحل‌اش به پایتخت سوریه همواره یکی از مبادی ورود کالا به سوریه بوده است. این امر منافع متقابل برای مردم و دولت دو کشور لبنان و سوریه در پی داشت. تحریم سوریه و ممنوعیت تجارت با آن و همچنین ناامنی ناشی از جنگ داخلی، موجب وابستگی بیشتر این کشور به خصوص شهر دمشق و پیرامونش به لبنان شده است؛ به‌طوری‌که بسیاری از کالاها و همین‌طور بخشی از سوخت خود را به‌صورت قانونی یا غیرقانونی از این طریق تأمین می‌کند. این تحریم برای لبنان و تجار لبنانی در تجارت با سوریه اختلال جدی در حوزه صادرات و انتقال پول روبرو کرده که منجر به افزایش قاچاق از لبنان به سوریه شده است. این روند با انفجار بیروت و چالش در واردات به‌خصوص سوخت وضعیت را تشدید کرده و موجب کمبود و در نتیجه افزایش نرخ سوخت در لبنان شده است.

2- اعمال قوانین سختگیرانه بانکی از سوی آمریکا علیه بانک مرکزی لبنان: آمریکا و متحدانش در راستای اخلال در روند مبادلات مالی محور مقاومت به اعمال قوانین سختگیرانه بانکی علیه بانک مرکزی لبنان به‌خصوص ممنوعیت تبادل دلاری در داخل لبنان و همچنین نقل‌وانتقال پول از مبدأ و یا مقصد لبنان اقدام کردند. این ضربه مهلکی به اقتصاد لبنان محسوب می‌شد زیرا اقتصاد لبنان وابستگی شدید به اقتصاد جهانی دارد و پیش ‌از این محدودیت‌ها، بیشتر تبادلات مالی داخلی با دلار انجام می‌شده است. در این وضعیت که تبادل دلاری در بانک‌ها با محدودیت روبرو شد، شاهد افزایش قیمت دلار برابر لیر بودیم به‌طوری‌که هر دلار آمریکا که در سال 2018، 1500 لیر بود در سال 2021 به بیش از 20 هزار لیر افزایش یافت. این امر موجب افزایش قیمت کالا شد درحالی‌که درآمد مردم به‌خصوص اقشار کارمند (نظامی و اداری) و کارگری همچنان به لیر است. از سوی دیگر پیش از اعمال این محدودیت‌ها، فاصله قیمت کالاهای مورد حمایت دولت همچون سوخت با قیمت تمام شده جهانی آن ناچیز بود و دولت یارانه آن را پرداخت می‌کرد ولی با افزایش قیمت لیر یارانه پرداختی دولت افزایش چشم‌گیری داشت و دولت لبنان حتی با چند افزایش قیمت، توان تأمین یارانه‌های سوخت به میزان مورد نیاز را ندارد. همین امر موجب کمبود سوخت با نرخ دولتی و لیر شد و اکثریت مردم لبنان نیز قادر به تأمین سوخت به قیمت قاچاق و بازار آزاد نیستند و در نتیجه شاهد صف‌های طولانی و کمبود سوخت در لبنان هستیم.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

3- شروط سیاسی برای ارائه کمک‌های بین‌المللی: دولت لبنان به دلیل مشکلات ناشی از جنگ داخلی، تجاوز مستمر رژیم صهیونیستی برای بازسازی زیرساختی و همچنین حضور گسترده آوارگان فلسطینی و سوری نیازمند کمک‌های بین‌المللی و استقراض خارجی است. این امر با توجه به حادثه انفجار بیروت و خسارت سنگین ناشی از آن در این کشور تشدید شده است. در این وضعیت اقتصادی اسفبار لبنان، کشورهای غربی و عربی و به‌تبع آن سازمان‌های بین‌المللی اقتصادی به بهانه لزوم اصلاحات سیاسی و اقتصادی به جای افزایش کمک‌های خارجی، کمک‌های جاری را کاهش و یا قطع کرده‌اند و همچنین فشارها را برای بازپرداخت بدهی حدود 37 میلیاردی لبنان را تشدید کرده‌اند. با توجه به مجموعه شروط می‌توان دریافت این کشورها درصدد کسب منافع سیاسی خود یعنی حذف گروه‌های مقاومت به‌خصوص جنبش حزب‌الله از ساحت سیاسی لبنان هستند و به‌عبارت‌دیگر با استفاده از شرایط لبنان اقدام به گروکشی سیاسی کرده‌اند که این امر برای مردم لبنان به‌خصوص گروه‌های سیاسی مقاومت غیرقابل‌پذیرش است. در این شرایط ضمن اینکه دولت لبنان به‌شدت در تأمین هزینه‌های جاری خود از جمله حقوق پرسنل و یارانه‌های تکلیفی به‌خصوص سوخت دچار چالش شده، این شروط سیاسی از سوی اطراف خارجی و حمایت برخی از اطراف داخلی مانع تشکیل کابینه نیز شد. ناتوانی دولت در تأمین منابع لازم و همچنین عدم تشکیل کابینه به تضعیف جدی کارآمدی آن در تأمین کالای اساسی همچون سوخت انجامید.

صادرات سوخت ایران به لبنان پیام صریحی به بازیگران منطقه غرب آسیاست که آمریکا دیگر شریک قابل‌اعتمادی نیست و در مقابل ایران شریکی مطمئن برای متحدانش محسوب می‌شود

4- تلاش برای عادی‌سازی روابط لبنان با رژیم صهیونیستی: بحران سوخت در لبنان موجب توجه بیشتر دولت و مردم لبنان به استحصال حق السهم این کشور از میادین گاز شرق مدیترانه می‌شود ولی این امر به دلیل اختلاف مرزی در حوزه بهره‌برداری برای حل اختلاف با مانع وضعیت جنگی بین لبنان و رژیم صهیونیستی روبرو است. آمریکا و رژیم صهیونیستی در چند سال اخیر در راستای تلاش در جهت عادی‌سازی روابط با کشورهای عربی تلاش کرده‌اند با محوریت حل اختلافات مرزی بسترسازی لازم را برای عادی‌سازی روابط با لبنان انجام دهند. گفتنی است ایالات‌متحده آمریکا از سال 2012 به دنبال توافق ترسیم مرز دریایی میان لبنان و رژیم صهیونیستی برآمده است. در این سال فردریک هوف،(2) فرستاده ویژه آمریکا، طرحی را پیشنهاد کرد که مرزهای دریایی لبنان و فلسطین اشغالی بر اساس خطی تقسیم شود که 500 کیلومترمربع از 860 کیلومترمربع به لبنان تعلق گیرد و مابقی آن یعنی 360 کیلومتر به فلسطین اشغالی تعلق گیرد یعنی منابع آن حدوداً 60 درصد به 40 درصد بین طرفین تقسیم شود که این خط فرضی به خط هوف مشهور شد. لبنان ضمن رد این پیشنهاد با تأکید بر توافقنامه آتش‌بس سه‌جانبه آوریل 1996 موسوم به توافقنامه نیسان خواهان احترام رژیم صهیونیستی به مرزهای لبنان شد⁽³⁾ ولی اخیراً آمریکایی‌ها مجدداً با طرح مجدد خط هوف زمینه مذاکره میان طرفین را فراهم کردند که مذاکرات دو سال اخیر میان لبنان و رژیم صهیونیستی در این راستا انجام می‌شود. از نظر آمریکا و رژیم صهیونیستی هر چه نیاز لبنان به سوخت بیشتر شود تمایل و فشار داخلی نیز برای حل این اختلاف بیشتر می‌شود به‌خصوص اینکه این فشارها منجر به برگزاری چند دور مذاکره غیرمستقیم با میانجیگری آمریکا به‌رغم مخالفت گروه‌های مقاومت لبنانی شده است. به نظر می‌رسد بخشی از بحران سوخت کنونی لبنان را می‌توان در راستای تلاش آمریکا و رژیم صهیونیستی برای عادی‌سازی روابط لبنان از طریق مذاکرات بین طرفین در یک موضوع فنی دانست.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

پیامدهای اقدام حزب‌الله در واردات سوخت از ایران

با توجه به مباحث بالا بحران سوخت لبنان بیش از آن که یک بحران درونی باشد یک بحران برون‌زا با بازیگری محور غربی، عربی و عبری است. این را می‌توان یک بحران جدی انسانی و چندبعدی دانست؛ نخست، کمبود سوخت منجر به کاهش تولید برق مورد نیاز در بخش‌های مختلف از جمله بخش‌های حیاتی همچون بیمارستان‌ها در این کشور در شرایط همه‌گیری بیماری کرونا شده است. دوم، کمبود سوخت و تبعات ناشی در تولید برق منجر به کاهش چشمگیر آب‌رسانی و تصفیه در شبکه آب لبنان شده است. سوم، کمبود سوخت منجر به اختلال در روند حمل‌ونقل از جمله حمل‌ونقل کالای اساسی خوراکی و همچنین تردد مردم و اختلال در امور شغلی و تجاری در لبنان شده است. در این شرایط اقدام اخیر جنبش حزب‌الله لبنان در واردات سوخت از جمهوری اسلامی ایران می‌تواند پیامدهای داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• یکی از پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی اقدام اخیر حزب‌الله ضربه به وجهه آمریکا و تقویت جایگاه جمهوری اسلامی ایران است. در شرایطی که آمریکا در حال رها کردن متحدان خود در منطقه غرب آسیا همچون افغانستان، عراق و لبنان است، ایران به دنبال حمایت بیشتر از متحدان خود و ارسال کشتی سوخت با وجود تهدیدات حتی به قیمت درگیر شدن نظامی و امنیتی است. صادرات سوخت ایران به لبنان پیام صریحی به بازیگران منطقه غرب آسیاست که آمریکا دیگر شریک قابل‌اعتمادی نیست و در مقابل ایران شریکی مطمئن برای متحدانش محسوب می‌شود که از نظر پرستیژ، ضربه جدی به جایگاه آمریکا در سطح منطقه و جهان باشد.

در شرایطی که محور غربی و عربی و متحدان داخلی آن با به بن‌بست کشیدن ساحت سیاسی لبنان، هیچ اقدامی برای کاهش بحران سوخت نداشته‌اند، ابتکار حزب‌الله می‌تواند جایگاه ایران و محور مقاومت را میان افکار عمومی لبنان و حتی منطقه بهبود ببخشد

2- آمریکایی‌ها مخالف واردات سوخت ایرانی توسط لبنان هستند و به‌طور صریح و ضمنی به آن اذعان کرده‌اند. قوانین خودساخته آمریکایی اجازه توقیف این کشتی را توسط خود آمریکا و متحدانش همچون عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی که این کشتی از آب‌های مجاور آنها عبور می‌کنند را داده است. اگر این کشورها نفت‌کش‌های ارسالی سوخت ایرانی را توقیف کنند، غیر از استقبال از اقدام متقابل ایران و جنبش حزب‌الله، افکار عمومی لبنان و منطقه را علیه خود بسیج کرده‌اند. اگر هم واکنش نشان ندهند و خواسته جنبش حزب‌الله و ایران برآورده شود، اعتبار تهدید ایشان کاهش و قدرت بازدارندگی ایران و حزب‌الله افزایش می‌یابد. در هر دو صورت به نظر می‌رسد آمریکا و متحدانش وارد معادله دو سر باخت با ابتکار حزب‌الله شده‌اند.

3- با نگاهی به عوامل تأثیرگذار بر بروز بحران سوخت در لبنان می‌توان گفت نقش آمریکا و متحدان منطقه‌ای و داخلی آن جدی است ولی این مسببان وضع موجود تلاش دارند با پیوست‌های سیاسی و رسانه‌ای خود عامل وضع را جریان مقاومت به‌خصوص حزب‌الله برسازی کنند و روایت خود را در جامعه لبنان و منطقه غرب آسیا حاکم کنند. در شرایطی که محور غربی و عربی و متحدان داخلی آن با به بن‌بست کشیدن ساحت سیاسی لبنان، هیچ اقدامی برای کاهش بحران سوخت نداشته‌اند، ابتکار حزب‌الله می‌تواند جایگاه ایران و محور مقاومت را میان افکار عمومی لبنان و حتی منطقه بهبود ببخشد. به‌ویژه اینکه محور مقاومت در تحت شدیدترین تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد و از حمایت از مردم تحت‌فشار لبنان دریغ ندارد.

4- ابتکار اخیر حزب‌الله و واردات سوخت از ایران، می‌تواند منجر به تحرک بیشتر رقبای داخلی و خارجی محور مقاومت شود به‌طوری‌که برای جلوگیری از گسترش حضور و نفوذ جمهوری اسلامی ایران در لبنان اقدامات متقابلی انجام دهند که نتیجه احتمالی آن گشایش نسبی و کاهش بحران سوخت خواهد بود. اخبار منتشرشده از تلاش برای صادرات برق و گاز از طریق مصر و اردن و همچنین احتمال اعمال برخی از معافیت‌ها در قبال انتقال سوخت به لبنان و سوریه را می‌توان در این راستا تحلیل کرد. البته این طرح‌های غربی با چالش‌هایی همچون زمان‌بر بودن، قوانین تحریمی خودساخته، الزام توافق با سوریه و پذیرفتن شکست برابر حزب‌الله و ایران با زیر پا گذاشتن شروط خودشان، روبروست.

 

5- صادرات سوخت ایران به لبنان و افزایش وزن مقاومت توانست برخی از موانع تشکیل دولت نجیب میقاتی همچون اصرار جریان 14 مارس و متحدان خارجی‌اش را در اعمال شروط سیاسی همچون کاهش وزن سیاسی مقاومت در کابینه کاهش دهد. تشکیل این کابینه خلأ قدرت اجرایی را در لبنان برطرف می‌کند که حزب‌الله لبنان و متحدانش بر آن تأکید دارند.

 

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

 

ورود ایران به بازار کالاهای استراتژیک لبنان همچون سوخت و دارو می‌تواند منجر به تنوع‌بخشی به اقتصاد این کشور شده و در بلندمدت، توان مانور دولت لبنان را در تهیه کالاهای اساسی افزایش داده و از انحصار کنونی خارج کند

6- ورود ایران به بازار کالاهای استراتژیک لبنان همچون سوخت و دارو می‌تواند منجر به تنوع‌بخشی به اقتصاد این کشور شده و در بلندمدت، توان مانور دولت لبنان را در تهیه کالاهای اساسی افزایش داده و از انحصار کنونی خارج کند. گفتنی است به دلیل حضور سنتی قدرت‌های اقتصادی خارجی و داخلی همسو با غرب و کشورهای عربی در لبنان، یک مانع جدی یا عبارت دیگر یک سقف شیشه‌ای برای حضور اقتصادی ایران در لبنان وجود داشته به‌طوری‌که با وجود روابط خوب بین دولت جمهوری اسلامی ایران و بخش عمده گروه‌های سیاسی لبنان، رابطه اقتصادی دو کشور بسیار ناچیز است و در دهه‌های اخیر به‌جز چند پروژه کوچک عمرانی اتفاق ویژه بین طرفین نیفتاده است و هرگاه ایران آمادگی خود برای صادرات کالای مورد نیاز لبنان همچون تجهیزات نظامی، دارو و سوخت را اعلام کرده، این درخواست با موانعی روبرو شده است.

نتیجه‌گیری

صادرات سوخت ایران به لبنان غیر از منافع دوجانبه برای طرفین می‌تواند در دو عرصه راهبردی و سیاسی، اقدامی جهت تغییر معادله بازی محور غربی، عربی و عبری باشد تا ضمن جلوگیری از فروپاشی و ورود لبنان به جنگ داخلی، قدرت بازدارندگی محور مقاومت را افزایش دهد. با توجه به این امر توصیه می‌شود دستگاه سیاست خارجی کشور موضوع صادرات سوخت به لبنان و سایر کشورهای حوزه مقاومت را فقط از دریچه منافع کوتاه‌مدت اقتصادی نبیند بلکه این اقدام را به‌عنوان یک منعت اقتصادی بلندمدت با ابعاد راهبردی بداند و آن را تداوم بخشد.

منابع

1-Lebanon, THE WORLD FACTBOOK, 2021, Available at:

 https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/lebanon/.

2- Frederic C. Hof

3- Joshua Krasna, The Lebanese-Israeli Maritime Border Talks: An Important Step Forward, JISS, 15.10.2020, Available at:

 https://jiss.org.il/en/krasna-lebanese-israeli-maritime-border-talks/.