اندیشکده راهبردی تبیین- فارغ از اینکه نتایج انتخابات زودهنگام پارلمانی در عراق قانونی و صحیح دانسته شود یا اینکه به مجموعه‌ای از رویدادهای بیرون از انتخابات ازجمله دخالت برخی کشورها یا تقلب نسبت داده شود، به نظر می‌رسد تحلیل وضعیت سیاست داخلی در عراق، مؤلفه‌های رفتارشناسی هم در عرصه رسمی و هم در عرصه عمومی، سیاست‌ورزی بازیگران داخلی و خارجی و به صورت کلی سمت و سوی سیاست داخلی در عراق از منظر منافع کلان جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت باشد. نوشتار پیش رو تلاش می‌کند به برخی از مهم‌ترین نکات و تحلیل‌های قابل توجه در این باره اشاره کند.
1- عراق در تاریخ خود همواره واجد خصلت قومیت‌گرایی بوده است. طی دهه‌های میانی قرن بیستم و با رشد ملی‌گرایی در دنیای عرب به‌ویژه در مصر و سوریه، انگاره‌های ملی‌گرایانه نیز در جامعه عراق رشد داشت. به نظر می‌رسد بعد از یک دوره کوتاه پس از فروپاشی نظام سیاسی در سال 2003، در سال‌های اخیر دوباره ملی‌گرایی و عرب‌گرایی در عراق فزاینده است. اینکه این خصلت‌های جدید دقیقاً چه حدود و ثغوری دارند، چندان روشن نیست اما به نظر می‌رسد نسل جدید در عراق تصویری مثبت از گذشته این کشور در ذهن دارد. در این میان اینگونه القا می‌شود که ایران ازجمله مهم‌ترین کشورهایی است که در مقابل قدرت‌یابی دوباره عراق قرار دارد. پیشینه جنگ هشت ساله میان دو کشور نیز بر اثرگذاری این انگاره‌ها افزوده است.
2- جمعیت عراق جوان و روبه رشد است و بخش مهمی از این افراد اساساً متولد دوران پساصدام هستند. این جوانانی که اکنون در دوره ورود به بازار کار و دریافت خدمات اجتماعی و رفاهی قرار دارند، نسبت به احزاب سنتی و سیاستمداران این کشور نگاه مثبتی ندارند. در این میان، برنامه‌های فرهنگی متنوع در عراق که حامیان مالی غربی دارد، به تدریج درحال گسترش است. هم در بعد رسانه، هم از منظر ارتباط با نخبگان و نیز از جنبه اثرگذاری بر افکار عمومی، آمریکایی‌ها فرسنگ‌ها پیش‌تر از ایران در حال فعالیتند. بخشی از نتایج تلاش واشنگتن و شرکای غربی‌اش در اعتراضات اکتبر 2019 و سپس انتخابات پارلمانی 2021 مشاهده شد. البته سیاست‌ورزی ایران به ویژه در بعد رسانه‌ای در عراق نیز به نحوی بوده که میان افکار عمومی این کشور، ناکامی، فساد و بی‌برنامه‌گی برخی از احزاب سنتی این کشور به ایران نسبت داده می‌شود.
3- تحرکات و اقدامات ضد ایرانی در عراق طی سال‌های اخیر افزایش داشته است. شعارهای ضد ایرانی، حمله به مراکز دیپلماتیک ایران، اظهارنظرهای گوناگون در عرصه رسمی و همچنین تولید محتواهای رسانه‌ای نشان از پیچیدگی و ظرافت‌های جامعه عراق دارد. برای مثال فقط رصد رسانه‌های نزدیک به جریان صدر نشان می‌دهد که حجم تبلیغات ضد ایرانی طی ماه‌های اخیر به شدت افزایش داشته است. اصلی‌ترین مفهومی که در غالب این محتواهای ضد ایرانی به کار برده می‌شود، دخالت ایران در امور داخلی عراق است. این انگاره تقریباً میان بخش مهمی از جامعه عراق تثبیت شده است. علاوه بر این، عراق قربانی نزاع ایران و آمریکا دانسته شده و حتی متحدان سنتی ایران در عراق نیز گهگاهی به این مضمون اشاره می‌کنند.
4- موازنه مثبت و کاهش تنش با بازیگران خارجی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از اولویت‌های سیاست خارجی عراق طی سال‌های اخیر بوده است. عراق به دنبال روابط سیاسی همه‌جانبه با ایران، ترکیه و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است و به‌ویژه در نظر دارد سال‌های دوری از دولت‌های عربی پس از سقوط صدام را به سرعت جبران کند. این روند حداقل از زمان سفر مقتدی صدر به عربستان و امارات شکل ویژه پیدا کرد و با انتخابات پارلمانی اخیر و توسعه روابط بغداد با پایتخت‌های عربی تشدید شده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
5- تنوع‌بخشی به مبادی تأمین نیازهای اقتصادی از راهبردهایی است که به صورت جدی در عراق دنبال می‌شود. تلاش برای تأمین واردات برق از کشورهای عربی و پروژه شام جدید با حضور مصر و اردن بخشی از برنامه عراق در این زمینه است. سند راهبردی اقتصادی عراق نیز بر این موضوع تأکید کرده است. نکته مهم اینکه این روند تابع سمت و سوی دولت جدید در عراق نیست. به عبارت دیگر فارغ از اینکه اساساً نخست‌وزیر آینده به چه جریانی تعلق داشته باشد، اقتصاد کلان عراق در مسیر کاهش وابستگی به ایران، حمایت از بخش‌های تولیدی داخلی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای است. همه این‌ها درنهایت به تشدید رقابت در بازار عراق منتهی خواهد شد.
6- مجموعه احزاب و نیروهای نزدیک به محور مقاومت در عراق که رابطه مناسبی با ایران دارند، در سیاست‌ورزی دچار نوعی نقص و کج‌کارکردی هستند. این روند حداقل از سال 2018 ظهور و بروز داشته و تحولاتی مانند اعتراضات اکتبر 2019، روند انتخاب جانشین عادل عبدالمهدی، تصویب بودجه سال 2021 و انتخابات پارلمانی اخیر را می‌توان نمونه‌های روشن اضمحلال سیاست‌ورزی میان این جریانات شیعه دانست. در این میان، احزاب و جریان‌های رقیب یعنی صدری‌ها و اهل سنت به خوبی -حداقل تاکنون- توانسته‌اند از این خلأ بهره ببرند. پیروزی مقتدی در انتخابات اخیر و برآمدن الحلبوسی در سپهر سیاسی عراق، در این زمینه قابل اشاره است.
7- ازجمله تحولات جدیدی که در فضای سیاسی عراق اتفاق افتاده، بروز شکاف میان خود جریانات سیاسی نزدیک به محور مقاومت است. به نظر می‌رسد جریاناتی ازجمله کتائب حزب‌الله از نوع مواجهه فتح و شخص هادی العامری با مسئله نخست‌وزیری الکاظمی و عملکرد وی ناراضی بوده و به همین دلیل از نخست‌وزیری المالکی حمایت می‌کنند؛ زیرا وی را شخصیتی با قاطعیت بیشتر برابر مخالفان داخلی ارزیابی می‌کنند.
8- علاوه بر اختلافات داخلی گروه‌های سیاسی نزدیک به محور مقاومت، این گروه‌ها در سال‌های اخیر نسبت به عملکرد تهران نیز منتقد بوده‌اند. واکنش تهران به ترور فرمانده نیروی قدس سپاه که از دیدگاه این گروه‌ها ناکافی بود و همچنین حمایت تهران از نخست‌وزیری الکاظمی از زمینه‌های اختلاف میان تهران و گروه‌های مقاومت عراقی است. تا جایی که قیس الخزعلی در گفت‌وگو با خبرنگار BBC به نوعی از شکاف میان نهادهای مختلف ایرانی درباره پرونده عراق انتقاد می‌کند.
9- سیاست سنتی ایران در عراق بیشتر متکی بر ارتباط با احزاب و گروه‌های سیاسی بوده است و تهران از این منظر موفقیت‌هایی در ارتباط با گروه‌های شیعه، سنی و کرد داشته است. با وجود این، تغییر و تحولات اخیر در جامعه عراق و افول تدریجی و نسبی احزاب سنتی در سایه برآمدن جریان‌ها و چهره‌های جدید، فرصت‌ها و آسیب‌هایی برای ایران داشته که به نظر می‌رسد آسیب‌های آن تاکنون بیشتر بوده است. از این منظر، تهران نیازمند نوعی سیاست‌ورزی سیال و منعطف در نسبت به خرده‌جریان‌های جدید در عراق است. ابزار رسانه و مراودات فرهنگی در این عرصه بسیار تعیین‌کننده خواهد بود.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
10- آینده روابط اقتصادی تهران و بغداد نسبت مستقیمی با شناخت شرایط پیچیده و دگرگون‌شونده عراق دارد. راهبردهای سنتی صادرات کالا به عراق نمی‌تواند در بلندمدت تقویت شود و با توجه به رقابتی‌تر شدن بازار عراق احتمال تضعیف آن نیز وجود دارد. بنابراین تثبیت روابط اقتصادی و توسعه آن به سمت اهداف کلان، نیازمند ابتکار و ایده‌ها نو است. پژوهش‌های مبتنی بر شناخت بازار و رقبا و همچنین تقویت ارتباط بخش خصوصی ایران با بازار عراق می‌تواند در این مسیر مؤثر باشد.
نتیجه‌گیری
سیاست داخلی عراق در سال‌های اخیر در معرض رویدادها و تحولات مهمی ازجمله اعتراضات اکتبر 2019، انتخابات پارلمانی زودهنگام، راهبردهای اقتصادی بغداد و مواردی مشابه بوده است. فهم این تحولات برای ایران که روابط سیاسی و اقتصادی مهمی با عراق دارد، ضروری است. زیرا به نظر می‌رسد عرصه سیاسی و اقتصادی عراق هم در فضای رسمی و هم در فضای عمومی در مسیر تغییر و دگرگونی است. نوشتار پیش رو تلاش کرد تا برخی از مهم‌ترین نکات را از جنبه منافع ملی ایران و با هدف شناخت بهتر کشور عراق ارائه کند. طبیعتاً فهم عراق جدید و بایدها و نبایدهای روابط تهران-بغداد در عصر نوین نیازمند پژوهش‌های متعددی در حوزه‌های گوناگون است.
