اندیشکده راهبردی تبیین- مسکو در سالی که گذشت، روند رو به رشدی از سیاست‌های توسعه‌طلبانه خود را تجربه کرده است. با استقرار دولت بایدن در آمریکا، طرفین بر تمدید استارت جدید توافق کردند. در قراقستان با ارسال نیروهای نظامی، دولت هم‌سو با مسکو را حفظ کرد. در منازعات مرزی آذربایجان و ارمنستان نیز بار دیگر با میانجی‌گری تلاش کرد هژمونی خود بر قفقاز را نمایش دهد. تلاش برای نفوذ در افغانستان پس از خروج آمریکا از طالبان که در نشست همسایگان این کشور در مسکو نمایان شد، وجهی دیگر از سیاست خارجی روسیه در سال جاری بوده است. نهایتاً در بحران اوکراین با مانورهای نظامی و استقرار نیروها و سپس حمله به این کشور، بر لبه بحران با غرب ایستاد.

عرصه بین‌المللی

یکی از روندهای مهم در سیاست خارجی روسیه در سال 1400، نوع مواجهه مسکو با قدرت‌های بزرگ بوده است. در این خصوص می‌توان به سه مورد مهم، معاهدات کنترل تسلیحات با آمریکا، مذاکرات پرونده هسته‌ای ایران و هم‌چنین گسترش روابط تجاری با چین اشاره داشت.

کنترل تسلیحات: یکی از روندهایی که در سال جاری در مقایسه با گذشته تداوم یافت، مواجهه مسکو و واشنگتن در معاهدات کنترل تسلیحات بود. در دولت ترامپ توافق‌های مرتبط با کنترل تسلیحات با معضل روبرو شد. عدم تمدید استارت جدید در خصوص کاهش کلاهک‌های هسته‌ای و خروج آمریکا از معاهده منع موشک‌های میان‌برد هسته‌ای ؛ مهم‌ترین این موارد بودند. دولت ترامپ با انتقاد از توسعه توانمندی‌های نظامی روسیه در خصوص موشک‌های کوتاه‌برد و میان‌بردی که می‌تواند اعضای ناتو را در اروپا هدف قرار دهد، آن را نقض پیمان «منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد» دانسته و در 20 اکتبر 2018 از این پیمان خارج شد. گرچه روسیه به تداوم آن ادامه داد و اعلام کرد که برنامه موشکی مسکو خدشه‌ای به این پیمان وارد نکرده است[1]. پیمان آسمان‌های باز، مورد دیگری بود که گرچه مستقیماً به کنترل تسلیحات ارتباطی نداشت ولی در رصد دولت‌ها از وضعیت نظامی یکدیگر و پیشرفت‌ها و آزمایش‌های تسلیحاتی از طریق پروازهای شناسایی، اهمیت داشت. این مورد با بهانه‌جویی آمریکا مبنی بر نقض آن از سوی روسیه به خروج دولت ترامپ از این توافق انجامید[2]. با استقرار بایدن در کاخ سفید، اولین تعاملی که با مسکو صورت گرفت، آمادگی برای تمدید استارت جدید بود[3]. اما عدم تمایل آمریکا به بازگشت به پیمان آسمان‌های باز، منجر به خروج رسمی روسیه از این پیمان در آذر 1400 شد[4]. به نظر می‌رسد تداوم منازعه بر سر توسعه توان‌مندی‌های نظامی در برنامه‌های موشکی، به ویژه با توجه به رویکرد آمریکا مبنی بر بهبود روابط دو سوی آتلانتیک، از جمله روندهای مهم مواجهه روسیه و آمریکا در سال جاری بوده است. مسکو دریافته که برخلاف دوران ترامپ، تقویت ناتو از جمله سیاست‌های اصلی کاخ سفید در دولت بایدن خواهد بود و به همین دلیل صلاح نمی‌بیند که توافق‌های منتج به محدودیت در توسعه تسلیحات را از سر بگیرد. در سوی دیگر، آمریکا نیز مایل نیست به توافق‌های کنترل تسلیحاتی بپیوندد که چین در آن حضور ندارد و این منجر به تعویق توافق‌هایی مانند آسمان‌های باز و منع موشک‌های میان‌برد گردید.

مذاکرات وین: حضور فعال روسیه در مذاکرات احیای توافق هسته‌ای، بخشی دیگر از سیاست خارجی مسکو در روند نقش‌آفرینی آن در جایگاه یک قدرت بزرگ در مناسبات بین‌المللی بوده است. در واقع روسیه خود را متعهد به حفظ رژیم‌های بین‌المللی منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای می‌داند که در راستای حفظ انحصار قدرت‌های بزرگ در زمینه بمب اتم است. این اشتراک نظر سبب شد تا اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات وین نقشی جدی و منحصربه‌فرد در تلاش برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا و احیای برجام داشته باشد. به بیان دیگر، حمایت قاطع روسیه از احیای توافق هسته‌ای را می‌توان از منظری ناشی از اراده و تمایل این قدرت به نمایش وجهه‌ای از یک دولت مسئول در عرصه بین‌المللی دانست. روسیه به عنوان عضو دائم شورای امنیت، خود را موظف به پاسداری از قطعنامه‌های مصوب این نهاد بین‌المللی می‌داند تا بتواند در دیگر موضوعات مطرح نیز رأی خود را در این نهاد، به منصه ظهور برساند[5]. این روند مشابهت‌هایی با روند هم‌سویی مسکو با واشنگتن در دوره اوباما در رأی به قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل دارد. این می‌تواند نشانه‌ای از این باشد که رویکرد مسکو در مناسبات و پرونده‌های بین‌المللی شورای امنیت، در دوران‌هایی که آمریکا رویکردی چندجانبه داشته باشد و هم‌سویی آمریکا و اروپا افزایش یابد، به سمت ایجاد اجماع گرایش می‌یابد. به ویژه که معماری امنیتی عدم اشاعه برای همه این قدرت‌ها اهمیتی روزافزون دارد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

مناسبات اقتصادی با چین: تقویت روابط اقتصادی با چین از دیگر روندهای مداوم در سیاست خارجی روسیه بود که در سال 2021 به رکوردی جدید دست یافت. چین در طول هفت سال گذشته واردکننده اصلی کالاهای غیرانرژی مانند مس، آلومینیوم، آهن، مفتول، مس، کود، الوار، دانه‌های روغنی و کاغذ از روسیه بوده و تراز تجاری این دو در 2020 به 130 میلیارد دلار رسید[6] و پیش‌بینی می‌شود تا 2024 به 250 میلیارد دلار افزایش یابد[7]. تصویر زیر نشان می‌دهد که روند رو به رشد صادرات به چین و واردات از این کشور در دهه اخیر، چگونه تداوم یافته است.

 

روند افزایش صادرات روسیه به چین در سال 2021 نیز روندی صعودی داشته است.

افزایش حجم تجارت روسیه با چین در شرایطی که مهار پکن، اولویت سیاست خارجی آمریکاست، نشان می‌دهد که روسیه نیز در سیاست خارجی، تهدید اصلی را سلطه‌طلبی و هژمونی آمریکا بر سیاست و اقتصاد جهان قلمداد کرده و هم‌چنان بر این نگاه پا می‌فشارد و از سوی دیگر چین را در رقابت نهایی در عرصه اقتصادی، قدرتی بزرگ‌تر و احتمالاً قوی‌تر از آمریکا می‌بیند.

 

هژمونی منطقه‌ای

تلاش مسکو برای حفظ هژمونی منطقه‌ای در محدوده پیرامونی شامل قفقاز، آسیای مرکزی و شرق اروپا، بخش دیگری از سیاست خارجی روسیه در سال 1400 را در بر گرفت که نسبت به پیش از آن، روندهای رو به رشد و توسعه‌طلبانه‌تری را نشان می‌داد.

افغانستان: خروج نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان، تلاش مسکو برای جبران خلأ قدرت در این کشور و هم‌چنین جلوگیری از سرایت تروریسم و ناامنی به مرزهای آسیای مرکزی را افزایش داد. روسیه با تقویت ارتباطات با گروه طالبان درصدد تحقق این اهداف برآمد. جنبش اسلامی ازبکستان یکی از گروه‌های تکفیری فعال در افغانستان است که تنش‌های آن با دولت ازبکستان، برای منافع امنیتی مسکو در آسیای مرکزی، زیان‌بار است[8]. رشد بنیادگرایی در این محدوده با توجه به تجربه مسکو در درگیری با گروه‌های اسلام‌گرا در چچن، اهمیت دارد. برگزاری نشستی در روسیه با عنوان «فرمت مشورتی مسکو درباره افغانستان» در 28 مهر 1400 مهم‌ترین نمود تلاش کرملین برای ایجاد هم‌گرایی و اجماع درباره آینده افغانستان میان همسایگان این کشور بود. در این نشست گرچه توافق معینی حاصل نشد ولی اهمیت بازسازی اقتصادی افغانستان و جلوگیری از رشد قاچاق مواد مخدر و گرایش به تروریسم در جامعه فقیر این کشور را نمایان ساخت. خوانش طالبان در بیانیه این نشست تحت عنوان «دولت موقت» گرچه خوشایند برخی شرکت‌کنندگان از جمله ایران نبود ولی نشان از تعمیق روابط مسکو و این گروه داشت. روسیه به هدف جلوگیری از تداوم فعالیت و جنگ‌افروزی گروه‌هایی مانند داعش که ازقضا بخشی از نیروهای خود را از چچن عضوگیری کرده‌اند، مخالفتی با بسط قدرت طالبان ندارد[9].

قره‌باغ: در منازعه آذربایجان و ارمنستان پس از نبرد قره‌باغ و بازپس‌گیری مناطق اشغالی، روسیه میانجی طرفین شد. بار دیگر در جریان اختلافات مرزی در سال 1400، مسکو تلاش کرد مهم‌ترین واسطه باکو و ایروان برای آتش‌بس و جلوگیری از تنش باشد. به همین دلیل طبق گزارش اندیشکده گروه بحران، تلاش‌های گروه مینسک با عضویت آمریکا و فرانسه نیز به دلیل بی‌میلی روسیه به ورود دیگر قدرت‌ها به این منازعه، ناکام ماند[10]. قفقاز جنوبی، محدوده رقابت روسیه با ایران و ترکیه نیز محسوب می‌شود. رقابتی که معمولاً از سوی رهبران این کشورها ابراز نمی‌شود ولی در عمل با تلاش‌ها برای گسترش حوزه نفوذ، عیان می‌گردد. به گزارش المانیتور، رقابت روسیه با ایران در قفقاز و به‌ویژه آذربایجان و ارمنستان از آنجا ناشی می‌شود که تهران احساس می‌کند منافعش در این محدوده پس از جنگ حفظ نشده و این نکته در تنش‌های تهران و باکو بر سر عبور و مرور کامیون‌های ایرانی به سوی قره‌باغ و گرجستان در پاییز 1400 نمایان شد. اختلافات مسکو با تهران ممکن است حساس‌تر از اختلافات با آنکارا باشد. روسیه و ترکیه در قفقاز جنوبی حوزه‌های نفوذ یکدیگر را تقسیم می‌کنند. ولی ایران ممکن است تلاش کند در حوزه نفوذ مسکو در قفقاز، جای پای بیشتری داشته باشد. و از سوی دیگر در صورتی که تهران در این حوزه، منافعش تأمین نگردد ممکن است رقابت تهران و مسکو در سوریه یا افغانستان، افزایش یابد[11].

قزاقستان: زمستان 1400، قزاقستان شاهد یک شورش در اعتراض به افزایش قیمت سوخت بود. دولت قزاقستان مدعی شد که آشوب‌گران مسلح به نیروهای امنیتی و نظامی حمله‌ور شده‌اند و از مرگ حداقل 26 نفر از آن‌ها و هم‌چنین 18 نیروی امنیتی خبر داد[12]. سازمان امنیت جمعی با محوریت روسیه با اعزام نیروهای نظامی به این کشور به این غائله خاتمه داد و ثبات سیاسی را به قزاقستان بازگرداند. برخی رسانه‌ها مدعی بودند که این رخداد با توطئه و دخالت طرف‌های غربی برای آشوب در حوزه پیرامونی چین و روسیه رخ داده و نسخه دیگری از انقلاب‌های رنگی است که این بار رنگ‌وبوی آشوب مسلحانه به خود گرفته است[13]. با این حال این نکته قابل ذکر است که گرچه در قزاقستان مانند تجارب انقلاب رنگی در گرجستان، اوکراین، قرقیزستان و بلاروس، معترضان درصدد سقوط دولت مورد حمایت مسکو بودند. با این حال، تفاوت‌های مهمی نیز میان این رخدادها وجود دارد: اولاً در کشورهای مذکور، اعتراضات به بهانه‌ خدشه در فرآیند رقابت‌های انتخاباتی رخ داد و کمتر مانند مورد قزاقستان، زمینه نارضایتی‌های معیشتی داشت. ثانیاً در آن موارد، یک حزب یا جریان سیاسی قوی، به عنوان آلترناتیو دولت مستقر ظهور کرد که از پشتیبانی رسانه‌ای، مالی و دیپلماتیک غرب برخوردار بود. ولی در قزاقستان، مخالفان فاقد نمایندگی معین در سطح نخبگان سیاسی بودند. ثالثاً اعتراضات مذکور عمدتاً مسالمت‌آمیز و با ایجاد یک نشانه خاص همراه بوده ولی در قزاقستان بخشی از مخالفان به صورت مسلح وارد عمل شدند. علاوه بر این باید گفت که ورود روسیه به درخواست دولت مستقر در آستانه و هم‌چنین در قالب «سازمان امنیت جمعی» دو تفاوت مداخله روسیه در قزاقستان با مداخلات پیشین در گرجستان و اوکراین بود. گرچه عمده نیروهای این سازمان از روسیه و تعداد اندکی از بلاروس، قرقیزستان، تاجیکستان و ارمنستان بودند.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

اوکراین: آخرین فصل از 1400 با حمله روسیه به اوکراین، مسکو را در صدر اخبار جهانی قرار داد. مسکو که با مانورهای نظامی در مرزهای شرقی و شمالی اوکراین، زمزمه‌های حمله نظامی را ایجاد کرده بود، خواستار تضمین رسمی ناتو مبنی بر عدم عضویت اوکراین در این ائتلاف نظامی شد. پوتین در روزهای ابتدایی اسفندماه با شناسایی استقلال دو استان لوهانسک و دونتسک در شرق اوکراین، اراده جدی برای سقوط دولت زلنسکی را به نمایش گذاشت و دو روز بعد نیروهای نظامی روسیه از مرزهای این دو استان و هم‌چنین محدوده شبه‌جزیره کریمه وارد اوکراین شدند و چند روز بعد، مرزهای بلاروس به اوکراین نیز میزبان این نیروها شد[14].

آمریکا و اتحادیه اروپا اقدام به تحریم روسیه کردند. ولی این موارد مانند توقف خط لوله نورداستریم2 و تحریم بانک مرکزی و برخی بانک‌ها و تجار روسیه نتوانسته موجب توقف مسکو شود[15]. موج مهاجرت از اوکراین به سوی لهستان، رومانی، آلمان، مجارستان و دیگر کشورهای اروپایی مهم‌ترین بحران اتحادیه اروپا تلقی می‌شود. با توجه به عدم ورود نظامی آمریکا و ناتو به این بحران، صرفاً تجهیز و تسلیح کی‌یف در دستور کار قرار گرفته و در عین حال، دو دور مذاکره بین مسکو و دولت زلنسکی بدون نتیجه، پایان یافت[16].

به‌‌رغم برخی پیش‌بینی‌ها دولت کی‌یف در برابر این حمله توانسته تاکنون مقاومت نماید. نبرد در برخی شهرها مانند خارکیف فرسایشی شده و روسیه با محدودیت‌های لجستیکی مواجه شده است. به نظر می‌رسد مسکو فعلاً تمایلی به سقوط کی‌یف پس از تلفات غیرنظامی بالا نداشته باشد که می‌تواند از اشتراکات فرهنگی و تمدنی دو کشور نشأت بگیرد. به همین دلیل پیش‌روی نیروهای روسی چندان سریع نبوده است. علاوه بر اینکه احتمالاً مسکو ترجیح می‌دهد دولت زلنسکی در میز مذاکره عقب‌نشینی کند و یا حداقل سقوط کرده و دولت جانشین، خواسته‌های کرملین را پیاده‌سازی کند و تضمین‌های لازم در خصوص عدم عضویت در ناتو را ارائه دهد.

 

نتیجه‌گیری

به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت موجود، مهم‌ترین روندهای سیاست خارجی روسیه در سال آتی را می‌توان مقابله با گسترش ناتو به شرق، حفظ ثبات سیاسی در محدوده پیرامونی قفقاز و آسیای مرکزی و هم‌چنین تداوم روندهای گذشته در گسترش ارتباطات سیاسی و اقتصادی در غرب آسیا و شمال آفریقا دانست. برای اینکه تأثیر تحریم‌های آمریکا و کشورهای اروپایی بر مسکو در جریان حمله به اوکراین روشن شود، باید منتظر گذر زمان بود. در عین حال احتمالاً یکی از روندهایی که روسیه برای خنثی‌سازی تحریم‌ها در پیش خواهد گرفت، تقویت مناسبات اقتصادی‌اش با چین خواهد بود. چین می‌تواند در صورت تحریم خرید انرژی روسیه از سوی اروپا، خریدار بزرگ نفت از مسکو باشد. توسعه تسلیحاتی و نظامی مسکو از جمله در برنامه موشک‌های بالستیک، با توجه به تقویت ناتو از سوی آمریکا، دیگر روندی است که در سال آتی محتمل به نظر می‌رسد.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

با توجه به آن‌چه گفته شد، در سال گذشته روندها و رویدادهای متعددی در سیاست خارجی روسیه به وجود آمده که ارزیابی آن‌ها واجد اهمیت بوده است. به همین منظور اندیشکده راهبردی تبیین با نگارش مقالات و یادداشت‌هایی سعی در تجزیه و تحلیل این موارد داشته است. عناوین و پیوند دسترسی این موارد در ادامه ذکر می‌شود که برای استفاده پژوهش‌گران به کار خواهد آمد.

 

قره‌باغ، چشم‌انداز پس از جنگ

http://tabyincenter.ir/42767

 

اشتراکات و اختلافات همسایگان افغانستان درباره آینده این کشور

http://tabyincenter.ir/44796

 

داغ شدن رقابت روسیه و ایران در قفقاز جنوبی

http://tabyincenter.ir/44378

 

روابط روسیه و رژیم صهیونیستی و دلالت‌ها برای ایران

http://tabyincenter.ir/44889

 

رقابت راهبردی آمریکا و روسیه

http://tabyincenter.ir/45398

 

منابع

[1] فارس‌نیوز، واکنش تند پوتین به خروج آمریکا از پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد، 5 آبان 1398، قابل دسترسی در

http://fna.ir/f0mo9o

[2] ایرنا، چرا آمریکا از پیمان آسمان های باز خارج شد؟، 31 خرداد 1400، قابل دسترسی در

irna.ir/xjFcgf

[3] شورای راهبردی روابط خارجی، ابعاد و پیام‌های تمدید پیمان استارت جدید، 20 بهمن 1399، قابل دسترسی در

https://www.scfr.ir/fa/?p=130606

[4] ایسنا، روسیه رسماً مشارکت خود در معاهده آسمان‌های باز را متوقف کرد، 27 آذر 1400، قابل دسترسی در

https://www.isna.ir/news/1400092720790/

[5] احسان کیانی، رویکرد روسیه در مذاکرات برجام، اندیشکده تبیین، قابل دسترسی در

رویکرد روسیه در مذاکرات احیای برجام

[6] تحلیل بازار، ثبت رکورد جدید در تجارت روسیه و چین، 8 دی 1400، قابل دسترسی در

https://www.tahlilbazaar.com/news/126572

[7] مهرنیوز، حجم تجارت بین چین و روسیه به ۲۵۰ میلیارد دلار می‌رسد، 18 بهمن 1400، قابل دسترسی در

https://www.mehrnews.com/news/5418724

[8] احسان کیانی، تأثیر استقرار طالبان بر رشد بنیادگرایی تکفیری در غرب آسیا، اندیشکده تبیین، 10 آبان 1400، قابل دسترسی در

تأثیر استقرار طالبان بر رشد بنیادگرایی تکفیری در غرب آسیا

[9] احسان کیانی، اشتراکات و اختلافات همسایگان افغانستان درباره آینده این کشور، اندیشکده تبیین، 29 آذر 1400، قابل دسترسی در

اشتراکات و اختلافات همسایگان افغانستان درباره آینده این کشور

[10] احسان کیانی، قره‌باغ، چشم‌انداز پس از جنگ، اندیشکده تبیین، 8 تیر 1400، قابل دسترسی در

قره‌باغ، چشم‌انداز پس از جنگ

[11] حسین افراخته، داغ شدن رقابت روسیه و ایران در قفقاز جنوبی، اندیشکده تبیین، 15 آبان 1400، قابل دسترسی در

داغ شدن رقابت روسیه و ایران در قفقاز جنوبی

[12] بی‌بی‌سی فارسی، بحران قزاقستان، 16 دی 1400، قابل دسترسی در

https://www.bbc.com/persian/world-59891067

[13] فارس‌نیوز، جهش یک ویروس قدیمی، 21 دی 1400، قابل دسترسی در

http://fna.ir/62uha

[14] آی‌نیوز، نقشه حمله به اوکراین، 6 اسفند 1400، قابل دسترسی در

https://inews.co.uk/news/world/ukraine-invasion-russia-next-steps-explained-putin-troops-kyiv-day-two-war-1483360

[15] شورای روابط خارجی، آیا تحریم‌ها می‌تواند روسیه را در اوکراین متوقف کند، 10 اسفند 1400، قابل دسترسی در

https://www.cfr.org/in-brief/will-international-sanctions-stop-russia-ukraine?utm_source=tw&utm_medium=social_owned

[16] بی‌بی‌سی فارسی، نقشه روز نهم جنگ اوکراین، 13 اسفند 1400، قابل دسترسی در

https://www.bbc.com/persian/world-60606900