اندیشکده راهبردی تبیین- گروه بحران گزارش‌های سالیانه‌ای درباره تنش‌های مناطق ژئوپلتیک و کشورهای مهم جهان منتشر می‌کند که در بخشی از تارنمای این اندیشکده تحت عنوان «دیدبان بحران» قابل مشاهده است. چنانکه طی دو سال گذشته نیز این بخش توسط اندیشکده راهبردی تبیین تحت رصد قرار گرفته و وضعیت‌های تنش‌آمیز ایران در ابعاد دیپلماتیک، امنیتی، نظامی و اقتصادی بررسی شده است. این گزارش به وضعیت ایران در این رصد سالیانه در سال 1400 می‌پردازد.
مذاکرات در پیچ پایانی
رهبر انقلاب طی سخنرانی نوروزی در اول فروردین 1400 بر «سیاست قطعی» ایران در مذاکرات احیای برجام مبنی بر بازگشت به تعهدات هسته‌ای پس از راستی‌آزمایی لغو مؤثر تحریم‌ها تأکید کردند. مذاکرات وین با همین دستور کار از 13 تا 17 فروردین انجام شد و قرار شد دو کارگروه «تحریم‌ها» و «هسته‌ای» چگونگی بازگشت به تعهدات برجامی را بررسی کنند. در فرآیند دور دوم گفتگوها از 20 تا 30 فروردین، مقرر شد که کارگروه سومی درباره «ترتیبات عملی لغو تحریم‌ها» تشکیل شود. دور سوم گفتگوهای وین از 7 تا 11 اردیبهشت به انجام رسید و طی آن حذف بخشی از تحریم‌های غیرهسته‌ای آمریکا در حوزه بانکی و مالی مورد توافق قرار گرفت. در دور چهارم از 17 تا 20 اردیبهشت، موضوع تعهدات فنی ایران مورد بحث قرار گرفت. در دور پنجم از 5 تا 12 خرداد، پیش‌نویس متن توافق تهیه شد. دور ششم نیز از 22 تا 30 خرداد برگزار شد ولی سه مسأله مهم، یعنی راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها، ضمانت عدم خروج دوباره آمریکا و رفع تحریم‌های غیرهسته‌ای مؤثر بر انتفاع اقتصادی ایران از برجام، همچنان مورد مناقشه بود و سپس ادامه مذاکرات به استقرار دولت سیزدهم موکول شد.
دولت بایدن سعی کرد با کاهش برخی تحریم‌ها، پیام‌های مثبتی به ایران ارسال کند. رفع تحریم احمد قلعه‌بانی، مدیر عامل سابق شرکت ملی نفت ایران؛ محمد معینی، رییس سابق نفت‌ایران و فرزاد بازرگان، مدیرعامل سابق شرکت بین‌المللی «هنگ‌کنگ اینترترید» در 20 خرداد و محمدرضا دزفولیان، رییس شرکت ماموت‌دیزل و بهزاد و مهرزاد فردوس، دو سهام‌دار گروه صنعتی ماموت در 11 تیر در همین راستا بود. در ادامه گروه صنعتی ماموت و شرکت ماموت‌دیزل نیز در در 16 مهر از فهرست تحریم‌ها حذف شدند. وزارت خزانه‌داری آمریکا در 28 خرداد نیز مبادلات مرتبط با تهیه فناوری‌ها و کالاهای لازم در مقابله با همه‌گیری کرونا درباره ایران، سوریه و ونزوئلا را از شمول تحریم‌ها خارج نمود. همچنین در 15 بهمن معافیت‌های همکاری با برنامه هسته‌ای ایران را که پیش‌تر ترامپ لغو کرده بود، بازگرداند.
اما از سوی دیگر، رژیم صهیونیستی همزمان با مذاکرات وین به خرابکاری‌های هسته‌ای خود نیز ادامه می‌داد. انفجار در شبکه توزیع برق تأسیسات نطنز در 21 فروردین و وقوع انفجار در اثر حمله پهپادی به سایت طراحی و تولید نسل جدید سانتریفیوژ «تسا» واقع در کرج در 2 تیر از این جمله بود. رخدادی که ایران با آغاز غنی‌سازی 60 درصدی اورانیوم در 11 اردیبهشت و سپس آغاز غنی‌سازی فلز اورانیوم به سطح 20 درصد در 15 تیر به آن واکنش نشان داد.
در 28 خرداد انتخابات سیزدهمین دوره ریاست‌جمهوری ایران برگزار شده و حجت‌الاسلام سید ابراهیم رییسی به پیروزی رسید. حسین امیرعبدالهیان به جای جواد ظریف، سکان وزارت خارجه و هدایت مذاکرات هسته‌ای را در دست گرفت. دور هفتم مذاکرات وین از 8 آذر آغاز شد و با وقفه‌هایی تا 26 آذر ادامه یافت. این دور شاهد سرسختی تیم مذاکره‌کننده درباره رفع تحریم‌های غیرهسته‌ای و راستی‌آزمایی بود و تغییراتی در پیش‌نویس حاصله از شش دور پیشین ایجاد شد. دور هشتم گفتگوها از 6 دی تا 4 اسفند با چند وقفه به انجام رسید. اما در شرایطی مذاکرات وین متوقف شد که علاوه بر مسائل پیشین، دو مسأله جدید نیز بروز کرد. اول، مطالبه ایران مبنی بر حذف سپاه از فهرست «سازمان‌های تروریستی خارجی» وزارت خارجه آمریکا و دیگری اینکه روسیه پس از حمله به اوکراین در 5 اسفند، خواستار آن شد که روابطش با ایران از تحریم‌های آمریکا مصونیت یابند. سرانجام مذاکرات به گفته انریکه مورا در 20 اسفند به بن‌بست منتهی گردید.
تداوم تحریم‌های غیرهسته‌ای
علی‌رغم ادعای دولت بایدن مبنی بر تغییر رویه در قبال ایران، تحریم‌های غیرهسته‌ای کاخ سفید علیه جمهوری اسلامی همچنان تداوم یافت که در سه بخش کلی حقوق بشر، سیاست‌های منطقه‌ای و برنامه موشکی و دفاعی تقسیم می‌شود.
حقوق بشر: ادعای نقض حقوق بشر در حوادث آبان 1398، مهم‌ترین بهانه دولت بایدن برای تحریم علیه ایران بود. اولین تحریم به همین اتهام علیه دو تن از پرسنل سپاه به نام‌های علی همتیان و مسعود صفدری در 19 اسفند 1399 اِعمال شد. به تبع، دولت‌های اروپایی نیز در تداوم چنین تحریم‌هایی جسور شدند. چنانچه اتحادیه اروپا در 23 فروردین، فرماندهی کل سپاه، رییس سازمان بسیج، فرماندهی نیروی زمینی سپاه، فرماندهی نیروی انتظامی، فرماندهی یگان‌های ویژه ناجا، فرماندهی سپاه خوزستان و رییس سابق زندان اوین را در کنار سه زندان به اتهام آن‌چه «نقض حقوق بشر» در همین حوادث خواند، تحت تحریم قرار داد. در دیگر تحریم‌های به‌اصطلاح حقوق‌بشری، دادگاه فدرال آمریکا در 22 تیر چهار نفر به نام‌های علیرضا فراهانی، محمود خاضعین، امید نوری و کیا صادقی را متهم کرد که با هدایت وزارت اطلاعات درصدد ربایش مسیح علی‌نژاد بوده‌اند و وزارت خزانه‌داری در 13 شهریور آنها را تحریم کرد. 28 آبان نیز شرکت «امنیت پاسارگاد»، رییس و پنج کارمند آن را به اتهام حمله سایبری به انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا از آگوست تا نوامبر 2020 تحریم کرد. پیش‌تر در 25 اسفند 1399 شورای اطلاعات ملی آمریکا طی گزارشی مدعی شد ایران «به هدف تضعیف دورنمای انتخاب مجدد ترامپ» در انتخابات مداخله کرده است. ایالات متحده در تحریم دیگری در 16 آذر، غلامرضا سلیمانی ریاست سازمان بسیج؛ سید رضا موسوی‌اعظمی فرماندهی تیپ یکم امیرالمومنین(ع) سپاه؛ حسن کرمی فرماندهی یگان ویژه نیروی انتظامی، محسن ابراهیمی فرماندهی نوپو، محمد کرمی فرماندهی قرارگاه قدس نیروی زمینی سپاه، صغری خدادادی رییس زندان قرچک و لیلا واثقی، فرماندار قلعه‌حسن‌خان را در کنار چهار نهاد شامل یگان ویژه نیروی انتظامی، نوپو و دو زندان مرکزی زاهدان و اصفهان به اتهام نقض حقوق بشر در حوادث سال‌های 1388 و 1398 تحریم کرد. اعمال این تحریم‌ها در میانه مذاکرات را می‌توان تلاشی برای تأثیرگذاری بر موضع ایران از طریق ایجاد اجماع و هماهنگی میان آمریکا با کشورهای اروپایی قلمداد کرد. این مسأله با توجه به حساسیت اروپایی‌ها به حقوق بشر و دموکراسی، قابل فهم است. این تحریم‌ها همچنین می‌تواند مصرف داخلی برای دولت دمکرات بایدن داشته باشد تا به مخالفان ایران اعم از دمکرات‌ها و عمدتاً جمهوری‌خواهان نشان دهد که گفتگو در پرونده هسته‌ای، به مسیری برای تعدیل مواضع در قبال ایران در دیگر مسائل بدل نخواهد شد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
سیاست‌های منطقه‌ای: در حوزه تحریم‌های «ضد تروریسم» در 20 خرداد، شبکه‌ای شامل 7 شهروند یمنی، اماراتی، عمانی، سوری و سومالیایی و 4 شرکت اماراتی و ترکیه‌ای به ادعای ارتباط با نیروی قدس و تأمین مالی انصارالله مورد تحریم قرار گرفتند. در ادامه 3 شهروند کوبایی و عمانی و 4 شرکت رومانیایی، عمانی و اماراتی در 22 مرداد به اتهام فروش نفت برای ایران و به بهانه تأمین بودجه نیروی قدس سپاه تحت تحریم قرار گرفتند. 25 شهریور نیز6 شهروند لبنانی، کویتی و چینی و 7 شهروند ایرانی و همچنین 6 شرکت چینی و 2 شرکت تایوانی و اماراتی را به اتهام کمک به مبادلات مالی حزب‌الله لبنان و نیروی قدس سپاه تحریم نمود.
برنامه دفاعی: تحریم صنایع دفاعی ایران از دیگر اقدامات خصمانه دولت بایدن در سال 1400 بود. وزارت خزانه‌داری در 7 آبان، آقایان سعید آقاجانی، فرمانده یگان پهپادی هوافضای سپاه؛ عبدالله محرابی، رییس سازمان جهاد خودکفایی هوافضای سپاه؛ یوسف ابوطالبی و محمد ابراهیم زرگر و همچنین دو شرکت تحت مدیریت این دو نفر، به ترتیب «اوج پرواز ما دو نفر» و «کیمیا پارت سیوان» را به بهانه مشارکت در توسعه صنعت پهپادی ایران تحت تحریم قرار داد. بهانه این تحریم‌ها حمله به شش نفتکش سعودی، اماراتی و نروژی در می ۲۰۱۹ عنوان شد. اما این اقدامات خللی در برنامه‌های تسلیحاتی ایران پدید نیاورد. بلکه ایران در 9 دی با پرتاب موشک ماهواره‌بر دوربُرد سیمرغ، دستاوردی نوین در عرصه موشک‌های بالستیک قاره‌پیما را ارائه داد که بیش از پیش موجب نگرانی دولت‌های غربی شد. همچنین در 20 بهمن از موشک بالستیک «خیبرشکن» با سوخت جامد رونمایی شد.
مواجهه با بازیگران منطقه‌ای
تشدید منازعه دریایی میان ایران و رژیم صهیونیستی، فاز جدیدی در مواجهه جمهوری اسلامی و رژیم اشغال‌گر قدس بود. 8 اسفند 1399، کشتی اسرائیلی خودروبَر «هلیوس‌ری» در دریای عمان دچار حریق شد. اندکی بعد در 22 اسفند 1399، کشتی ایرانی کانتیربَر «شهرکرد» در دریای مدیترانه به دلیل اصابت به مین دریایی دچار آسیب شد. 18 فروردین 1400 نیز کشتی ایرانی «ساویز» در دریای سرخ در اثر اصابت مین به انفجار دچار شد و 24 فروردین کشتی صهیونیستی «هایپریون» در نزدیکی بندر فجیره در امارات تحت حمله پهپادی قرار گرفت. در 7 مرداد نیز نفتکش اسرائیلی «مرسر استریت» در سواحل عمان هدف یک حمله پهپادی قرار گرفت که دو خدمه آن کشته شدند. در 17 اسفند 1400، دو سرهنگ پاسدار به نام‌های احسان کربلایی‌پور و مرتضی سعیدنژاد در حمله هوایی رژیم صهیونیستی به شهادت رسیدند. اندکی بعد در 22 اسفند، سپاه پاسداران طی حمله موشکی یک مرکز جاسوسی این رژیم در اربیل عراق را هدف قرار داد که گرچه گزارشی از تلفات آن منتشر نشد ولی طبق گمانه‌زنی رسانه‌های ایران، این حمله به تلافی حمله پهپادی رژیم صهیونیستی به پایگاه سپاه در ماهی‌دشت کرمانشاه در 15 بهمن بوده و پاسخ حمله به سوریه در جای خود خواهد بود. همچنین 23 اسفند برخی پایگاه‌های اینترنتی دولتی اسرائیل هدف حملات سایبری قرار گرفتند. بسیار پیش از این، در 5 آبان ، سامانه‌های سوخت کشور در آستانه سالگشت حوادث آبان 1398، تحت حمله سایبری قرار گرفته بود.
در مواجهه با عربستان سعودی از فروردین‌ماه، مذاکراتی با میانجی‌گری عراق در بغداد با حضور کارشناسان و مسئولان امنیتی طرفین آغاز شد که تا آبان ماه در چهار دوره ادامه یافت. ولی پس از آن به مدت هفت ماه به تعلیق درآمد که تشدید محاصره و بمباران یمن و همچنین کشتار شیعیان در عربستان، از جمله دلایل این توقف چندماهه بود.
در همسایگی شرقی، نیروهای نظامی آمریکا به طور کامل در 8 شهریور از افغانستان خارج شدند. ایران که پیش‌تر گفتگوهایی با طالبان به انجام رسانده بود، تصمیم گرفت با تداوم مذاکرات ضمن تأمین منافع ملی، حقوق اقوام و مذاهب گوناگون به ویژه هزاره‌ها و شیعیان را با تبیین ضرورت شکل‌گیری دولت فراگیر در کابل، مد نظر قرار دهد. گفتگوهایی که از بهمن 1399 آغاز شده بود و تا تیر 1400 تداوم یافت. برگزاری نشست همسایگان افغانستان در تهران در 5 آبان نیز در همین راستا بود. ایران در ادامه در دی‌ماه سعی کرد واسطه گفتگوی طالبان و برخی گروه‌های مخالف مانند احمد مسعود و اسماعیل خان شود. افغانستان یکی از مهم‌ترین محورهای گفتگوی مداوم ایران و روسیه بود که در سیاست خارجی دولت سیزدهم ذیل راهبرد «نگاه به شرق» جایگاه ویژه‌ای یافتند و در چارچوب همین استراتژی نیز، در بیست‌ویکمین اجلاس سراسری سازمان شانگهای واقع در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان در 26 شهریور با تغییر وضعیت عضویت ایران در این سازمان از عضو ناظر به عضو دائم، موافقت شد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
برخی تنش‌های مرزی بخش دیگری از منازعات ایران و دیگر بازیگران بود. جمهوری آذربایجان در مهرماه در جریان حرکت کامیون‌های ایرانی به سوی ارمنستان و قره‌باغ اخلال ایجاد کرد که به برگزاری مانور نظامی ایران در 9 مهر انجامید و بعدها با گفتگوی دیپلماتیک طرفین، مرتفع شد. در حوزه مقابله با تروریسم نیز در روز ۱۸ شهریور سپاه پاسداران پس از چند روز هشدار نسبت به سوءاستفاده گروهک‌های تروریستی کُرد از اقلیم کردستان، ابتدا چندین جنگنده و پهپاد ایرانی مواضع این گروهک‌ها در ارتفاعات هلگورد، بربزین و آلانه را هدف قرار دادند و سپس، توپخانه‌های سپاه پاسداران این مناطق را گلوله باران کردند.
جمع‌بندی
خط زمانی تحولات سیاست خارجی ایران در سال گذشته نشان می‌دهد که مهم‌ترین مسأله ایران در سال 1401، سرنوشت مذاکرات احیای توافق هسته‌ای است. احتمالاً نوع مواجهه با امریکا در دیگر حوزه‌ها اعم از سیاست‌های منطقه‌ای و یا مداخله‌جویی واشنگتن در امور داخلی به بهانه‌های حقوق‌بشری و صنایع دفاعی نیز تحت‌الشعاع گفتگوهای وین قرار خواهد گرفت. بن‌بست کنونی مذاکرات، احتمال گسترش تحریم‌های غیرهسته‌ای را افزایش خواهد داد. به ویژه در صورت بروز نارضایتی‌ها و اعتراضات خیابانی به دلیل دشواری‌های معیشتی، آمریکا از این موارد به عنوان بهانه‌هایی برای تصویب تحریم‌های حقوق‌بشری علیه ایران سوءاستفاده خواهد کرد. بحران اوکراین بار دیگر ایالات متحده را متوجه ضرورت بهبود روابط با متحدان منطقه‌ای‌اش در غرب آسیا به ویژه رژیم صهیونیستی، عربستان و امارات نمود. به همین دلیل تحریم‌هایی علیه صنایع دفاعی و به خصوص توان پهپادی متصور خواهد بود. چنانکه در تکمیل کاتسا، قانون «توقف امکانات پهپادی ایران» توسط مجلس نمایندگان آمریکا در 8 اردیبهشت 1401 به تصویب رسید.
تداوم نبرد اوکراین سیاست خارجی ایران را نیز متأثر خواهد کرد. آمریکا و اروپا بر جلوگیری از همکاری و نزدیکی تهران و مسکو توجه خواهند کرد. در مقابل، راهبرد «نگاه به شرق» ایران نیز ارتقا خواهد یافت. اجرای سازوکارهای عملیاتی‌سازی عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای از نمودهای تداوم این راهبرد می‌تواند باشد. علاوه بر اینکه تهران و مسکو احتمالاً تجربیات خود درباره خنثی‌سازی تحریم‌ها را به اشتراک خواهند گذاشت و این مسأله محاصره اقتصادی این دو کشور توسط آمریکا را با چالش مواجه می‌سازد.
در سطح منطقه بی‌ثباتی سیاسی در عراق، چالشی برای سیاست‌های منطقه‌ای ایران خواهد بود. ضرورت حفظ وحدت در بیت شیعی و تکمیل فرمولی برای تشکیل دولت از سوی این ائتلاف، از اولویت‌های جدی ایران خواهد بود. در سوریه، کمک به بازسازی اقتصادی و پاسخ‌گویی به حملات هوایی رژیم اشغال‌گر قدس، دو مسأله جدی است. رژیم صهیونیستی نشان داده جز با پاسخ و واکنش عملیاتی که منجر به تلفات انسانی متقابل و هم‌سان نشود؛ از جنایاتش علیه نیروهای سپاه پاسداران و گروه‌های مقاومت در سوریه دست نخواهد کشید.
تداوم گفتگوهای دو یا چندجانبه با عربستان و امارات بخش دیگری از تلاش‌های دیپلماتیک دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی در سال 1401 می‌باشد که می‌تواند به راه‌حل مشترکی برای پایان نبرد یمن، بازگشایی سفارت‌ها و تسهیل روابط تجاری منجر شود. اینکه ایران بتواند در مسیر عادی‌سازی روابط این کشورها و دیگر دولت‌های عربی خلیج فارس با رژیم صهیونیستی خللی ایجاد کند، در آینده سیاست‌های منطقه‌ای ایران نقشی کلیدی دارد. مسأله افغانستان در شرق، شامل پیچیدگی‌های گوناگونی است که در روند تنش‌های سیاست خارجی ایران در سال جاری اهمیت ویژه دارد. از رشد تروریسم تکفیری، تا مسأله قاچاق تریاک، حقوق اقوام و مذاهب و تنش‌های مرزی در این خصوص قابل توجه خواهد بود. سال جاری در مجموع، سالی چالشی‌تر از قبل برای سیاست خارجی ایران خواهد بود.
