بررسی وضعیت حمله ایالاتمتحده به مواضع کتائب حزبالله عراق، تعمیق سطح روابط پکن و مسکو از رهگذر عامل انرژی، مذاکرات عقد قرارداد بلندمدت خرید ال.ان.جی هند از مبدأ قطر، موافق مجلس ترکیه با عضویت سوئد در ناتو و احتمال درگیری بین مسلمانان و هندوها در پی تغییر کاربری یک مسجد در هند مهمترین عناوین گزارش حاضر هستند. علاوه بر موارد مذکور، در انتها کوشش شده است تا مهمترین روندها و تحولات مورد انتظار در سال 2024 میلادی مورد اشاره قرار گیرد.
1 ـ بررسی وضعیت حمله ایالاتمتحده به مواضع کتائب حزب الله عراق
ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا موسوم به «سنتکام» روز چهارشنبه مصادف با 24 ژانویه 2024 میلادی اعلام کرد که در واکنش به حملات «کتائب حزب الله» عراق به پایگاه هوایی آمریکایی «عین الاسد»، مواضع آنها را هدف قرار داده است. ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا اضافه کرد: «در این حملات مقر کتائب حزبالله، انبارها، تأسیسات و سایتهای آموزشی با قابلیتهای موشک، موشک و پهپادهای انتحاری مورد هدف قرار گرفتهاند». سنتکام روز شنبه (۲۰ ژانویه) اعلام کرده بود که گروههای مسلح در عراق با موشک بالستیک و راکت پایگاه هوایی عینالاسد، محل استقرار نیروهای آمریکایی، را مورد حمله قرار دادند.
در این باره نکته قابل توجه این است که در طی دو هفته گذشته تنش میان گروههای مقاومت عراق و نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه بالا گرفته است در این بین از طرفی حمله آمریکا به پایگاه لجستیکی حرکت النجباء عراق و کتائب حزبالله و از طرف دیگر حمله نیروهای مقاومت به پایگاههای آمریکا در عراق و سوریه نشان دهنده شعلهور شدن آتشهای اولیه جنگ میان نیروهای مقاومت عراقی و نیروهای آمریکایی است که بیش از آن «محمد شیاع سودانی» نخستوزیر عراق اعلام کرده است که نیروهای آمریکایی فوراً خاک عراق را ترک کنند؛ زیرا با توجه به بالا گرفتن تنشها علیه نیروهای آمریکایی دولت عراق امکان تأمین امنیت پایگاههای آمریکایی در خاک خود را ندارد. با عنایت به مطالب مورد اشاره میتوان چنین اظهار داشت که آمریکا با حمایت از رژیم صهیونیستی سبب شد تا نیروهای مقاومت حاضر در منطقه غرب آسیا برای دفاع از مردم غزه عملیاتی را علیه حامیان رژیم صهیونیستی انجام دهند. نیروهای آمریکایی از زمان آغاز عملیات طوفان الاقصی شدیدترین درگیریها را در عراق و سوریه با نیروهای مقاومت پس از خروج اغلب نیروهای آمریکایی از عراق تجربه میکنند. گذشته از آن، هدف قرار دادن نیروهای نظامی عراق (گروههای نظامی مقاومت عراق عضو حشد الشعبی) توسط سنتکام تجاوز آشکار به عراق است که در صورت ادامه دادن این تنشها احتمال توسعه عملیات از عملیات محدود به یک درگیری نظامی میان دو کشور وجود دارد.
2 ـ تعمیق سطح روابط پکن و مسکو از رهگذر عامل انرژی
دادههای گمرک چین که روز شنبه هفته جاری منتشر شد نشان از آن دارد که فدراسیون روسیه در سال 2023 میلادی با عبور از عربستان سعودی به بزرگترین صادرکننده نفت به چین تبدیل شده است (مجموع واردات بیجینگ 11.28 میلیون بشکه در روز بوده است). بر اساس این گزارش، در سال 2023 میلادی بیش از 107 میلیون تُن معادل 2.14 میلیون بشکه در روز نفت از مبدأ فدراسیون روسیه به مقصد چین صادر میشده است که این امر بهنوبهخود نشان دهنده افزایش 24 درصدی نسبت به سال قبل از آن است (با ارزشی بالغ بر 60.6 میلیارد دلار). این رقم بیسابقه در شرایطی محقق شده است که مسکو از سوی ایالاتمتحده و متحدانش مورد تحریم قرار گرفته است. شایان توجه است که در سال 2023 میلادی عربستان سعودی حدود 86 میلیون تُن نفت به چین ارسال کرد و عراق نیز بهعنوان سومین تأمین کننده بزرگ نفت چین، 59 میلیون تُن نفت را تحویل این کشور آسیای شرقی داد.
لازم به ذکر است که فدراسیون روسیه در سال 2022 میلادی پس از ممنوعیت واردات نفت خود از طریق دریا که توسط اتحادیه اروپا، گروه هفت و متحدانش اعمال شد (به همراه سقف قیمت 60 دلاری برای هر بشکه نفت خام) مبادرت به تنوع بخشیدن به منابع انرژی خود کرد. البته محدودیتهای مشابهی نیز برای صادرات فرآوردههای نفتی فدراسیون روسیه اعمال شد. سقف توافق شده برای گازوئیل 100 دلار در هر بشکه و برای محصولات دارای تخفیف مانند نفت کوره نیز 45 دلار اعلام شد. متأثر از شرایط پدیدار شده تولید کنندگان نفت فدراسیون روسیه مسیر عرضه نفت خام سیبری شرقی را به آسیا تغییر داده و صادرات نفت خام از طریق راهآهن را از سر گرفتند. در چنین شرایطی فروش نفت به اتحادیه اروپا که زمانی بزرگترین بازار فدراسیون روسیه بود حدود 90 درصد کاهش یافت (البته برخی از منابع خبری مدعی آن هستند که نفت فدراسیون روسیه همچنان از طریق واسطهها با قیمت بالاتر وارد بازار اتحادیه اروپا میشود). با عنایت به شرایط موجود میتوان چنین اظهار داشت که مقامات مسکو و پکن در سال جاری میلادی نیز در پی توسعه همکاریهای دوجانبه در تمامی زمینهها و خصوصاً تعمیق سطح همکاری در حوزه انرژی خواهند بود. شایان توجه است که در عرصه تجاری، سطح روابط دو کشور زودتر از موعد مورد انتظار به بیش از 200 میلیارد دلار رسید. این در حالی است که سهم دلار در معاملات بازرگانی دو کشور بهطور پیوسته در حال کاهش است. در عرصه سیاسی نیز، بیجینگ نهتنها به همراه مسکو دستور کار ایجاد جهان چندقطبی را ترویج میکند، بلکه در حال تغییر نگرش خود نسبت به درگیری پیرامون اوکراین است.
3 ـ مذاکرات عقد قرارداد بلندمدت خرید ال.ان.جی هند از مبدأ قطر
مطابق اخبار منتشر شده مذاکرات جدی میان شرکت قطر انرژی و طرف هندی برای امضاء قرارداد بلندمدت تامین الانجی در جریان است. ذیل این قرارداد قطر متعهد میشود الانجی را با قیمتی کمتر از قیمت فعلی و در یک چارچوب منعطفتر به طرف هندی صادر نماید. مطابق این قرارداد که احتمالاً اواخر ژانویه و یا اوایل فوریه سال جاری بین دو طرف به امضاء نهایی خواهد رسید قطر متعهد میشود تا سال 2050 میلادی معادل 8.5 میلیون تُن الانجی در سال به هندوستان صادر نماید. دولت قطر که دارای سومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان است، قصد دارد با توسعه میدان گنبد شمالی میزان تولید الانجی خود را تا سال 2027 میلادی از 77 میلیون تُن به 127 میلیون تُن افزایش دهد. شرکای تجاری قطر در این پروژه شامل شرکتهایی نظیر «توتال»، «کونوکوفیلیپس»، «اکسونموبیل»، «انی»، «ساینوپک» و «سیانپیسی» است. پس از وقوع جنگ اوکراین و کاهش شدید صادرات گاز طبیعی فدراسیون روسیه به اروپا، وزن معاملات الانجی در بازار انرژی جهان شدت بیشتری یافت. همین امر موجب ترغیب بیشتر کشورهای مختلف به عقد قراردادهای بلندمدت خرید الانجی بهمنظور تامین پایداری واردات انرژی شد. پیشتر کشورهای چین، آلمان، هلند، فرانسه و ایتالیا قراردادهای بلندمدت 27 ساله خود را با قطر به امضاء رسانده بودند.
هند پس از چین و ایالاتمتحده سومین مصرفکننده بزرگ انرژی جهان بهشمار میرود با این وجود، سهم گاز طبیعی از سبد مصرف آن در سال 2022 میلادی در حدود 5/6% بوده است که مطابق برنامه چشمانداز نخست وزیر هند، ناراندا مودی، این کشور باید تا سال 2030 حدود 15% از سبد انرژی خود را از گاز طبیعی تامین نماید. همین امر باعث شده است که برای واردات گاز طبیعی مورد نیاز خود با قطر وارد مذاکره شود. گفتنی است پیش از این قطر و هند در زمینه توسعه میدان نفتی شاهین نیز یک قرارداد 1.2 میلیارد دلاری به امضاء رسانده بودند که مطابق آن هند متعهد شده بود با انجام امور مهندسی و ساخت و نصب سکوهای دریایی جدید، تولید این میدان نفتی را افزایش دهد. با توجه به این که گاز طبیعی رفته رفته جایگاه مهمتری در سبد مصرفی انرژی کشورهای مختلف جهان را اشغال خواهد نمود، تامینکنندگان آن نیز به تدریج از موقعیت سیاسی و اقتصادی مهمتری در جهان برخوردار خواهند شد. نظر به این که عرضه گاز طبیعی بهصورت الانجی، موجب تسهیل شکلگیری بازار جهانی گاز خواهد شد، و از ایجاد انحصار توسط تولیدکنندگان ممانعت خواهد نمود، مصرفکنندگان تمایل بیشتری به خرید الانجی از خود نشان میدهند. در این میان، قطر نیز سعی دارد با افزایش بازیگری خود در حوزه صادرات الانجی، به یک تأمینکننده پایدار انرژی برای کشورهای صنعتی تبدیل شود. علاوه بر این، هند میتوانست یکی از بازارهای صادراتی گاز طبیعی ایران از طریق خط لوله صلح و (IPI) یا یک خط لوله دیگر باشد که با گسترش همکاریهای این کشور با قطر و تأمین گاز طبیعی مورد نیاز از آن، مزیت ایران در مذاکرات احتمالی با طرف هند کاهش چشمگیری خواهد یافت.
4 ـ موافقت مجلس ترکیه با عضویت سوئد در ناتو
مجلس ترکیه با 287 رأی موافق، 55 رأی مخالف و چهار رأی ممتنع سرانجام در هفته گذشته لایحه عضویت سوئد را در سازمان «پیمان آتلانتیک شمالی» موسوم به «ناتو» تصویب نمود. قریب به 20 ماه قبل و در پی حمله فدراسیون روسیه به اوکراین پادشاهی سوئد به سبب تصور تهدید فزایندهای که از مسکو و احتمال گسترش مواجهه غرب و فدراسیون روسیه به سایر نقاط اروپا پیدا کرده بود، بیطرفی مرسوم خود در سالهای جنگ سرد و پس از آن را ترک گفته و درخواست رسمی خود برای عضویت در ناتو را به ملل تشکیل دهنده این پیمان نظامی ارائه نمود. با تصویب این لایحه در مجلس ترکیه، مجارستان آخرین و تنها بازیگری است که باید درباره پذیرش سوئد در ناتو تصمیمگیری کند و در همین راستا «ویکتور اوربن»، نخستوزیر مجارستان، نسبت به دعوت از نخستوزیر سوئد برای مذاکره و جمعبندی در روزهای آتی اقدام نموده است. همزمان با سوئد، فنلاند نیز از میان ملتهای اسکاندیناوی درخواست عضویت در ناتو را نموده بود که این درخواست بدون مواجه شدن با موانع مقابل سوئد، در آوریل سال گذشته میلادی با موافقت تمامی اعضای ناتو مواجه شد. درباره عضویت سوئد اما ترکیه و مجارستان مبدل به دو مانع اصلی شده بودند که در ادامه به اختصار به ملاحظات ترکیه و زمینههای رفع آن اشاره خواهد شد.
از میان اعضای ناتو، ترکیه موسعترین رابطه را در دوره پس از جنگ اوکراین با فدراسیون روسیه حفظ کرده است و در حقیقت، یکی از منتفعان مستقیم و غیرمستقیم تحریمها علیه فدراسیون روسیه محسوب میشود. اردوغان همچنین در دوره جنگ تلاش کرده است روابط خود با «ولادیمیر پوتین» را مدیریت نموده و بهعنوان عضوی از اردوگاه ناتو، تعاملات خود با مسکو را برقرار نگاه دارد. موافقت با پیوستن کشورهای مجاور فدراسیون روسیه به ناتو، از نظر «اردوغان» عملی تحریکآمیز علیه مسکو به شمار میرفت که باید عایدی مشخصی برای ترکیه میداشت تا به اصطلاح در یک تحلیل هزینه ـ فایده برای این کشور به صرفه باشد. ترکیه برای موازنه همین تراز هزینه ـ فایده در موضوع سوئد به طور مشخص دو تقاضای مهم را طرح نمود که یکی خطاب به سوئد و دیگری خطاب به ایالاتمتحده بود. تقاضای ترکیه از سوئد، تغییر موضع عملی و اصلاح رویکرد نسبت به «پ.ک.ک» و مخالفان مسلح کُرد این دولت بود که به طور سنتی، سوئد مبدل به پایگاه و پناهگاه آنها شده است.
در جریان مذاکرات میان ترکیه و سوئد درباره موضوع عضویت ناتو، سوئد بهطور ویژه نسبت به اصلاح رویکرد قضایی و امنیتی خود درباره دو گروه از مخالفان مسلح کرد یعنی پ.ک.ک (حزب کارگران کردستان)، «ی.پ.گ» (یگانهای مدافع خلق) متعهد شد. همچنین، گروه مخالفان اسلامگرای نزدیک به «فتح الله گولن»، موسوم به گولنیست که توسط دولت «ترکیه فِتو» خوانده میشود، در زمره گروههایی قرار گرفتهاند که فعالیت آنها توسط دولت سوئد محدود خواهد شد. در عمل نیز دولت سوئد در ماههای گذشته اقداماتی را انجام داده است که یکی از آخرین موارد آن محکومیت یک نفر توسط دادگاه داخلی سوئد به جرم جمعآوری کمکهای مالی و پشتیبانی از پ.ک.ک بود. تقاضای دوم ترکیه خطاب به ایالاتمتحده و در موضوع جایگزینی ناوگان جنگندههای F16 ترکیه با جنگندههای جدید مطرح شده است که برای مدتی از طرف ترکیه طرح شده بود و با موافقت طرفهای غربی مواجه نمیشد. ترکیه از فرصت پیشآمده بهعنوان زمینهای برای چانهزنی با ایالاتمتحده بهرهبرداری کرد و بر همین اساس، «بایدن» و «بلینکن» در موقعیتهای جداگانه نسبت به عرضه این جنگندهها به ترکیه موافقت خود را ابراز نمودند. در یک جمعبندی، به نظر میرسد ترکیه از ابتدا نیز قصد نداشته است مانع عضویت سوئد در ناتو شود. در واقع، ترکیه فرصت و تمایل سوئد به عضویت در ناتو همچون اهرم و فرصتی استفاده نموده تا امتیازات متصوره خود را برآورده نماید. در همین راستا، اردوغان برای تصویب این لایحه، دو امتیاز امنیتی مورد نظر خود را تا اندازه زیادیی به دست آورده است و رأی قاطع پارلمان ترکیه به عضویت سوئد پیششرطی برای تحقق امتیازات پیشگفته و تعمیق همکاریهای امنیتی میان دو کشور و سایر کشورهای ناتو بهنظر میرسید که اکنون انجام شده است.
5 ـ احتمال درگیری بین مسلمانان و هندوها در پی تغییر کاربری یک مسجد در هند
اخیراً افتتاح یک معبد که روی ویرانههای یک مسجد بنا شده، در هند خبرساز شده است. توضیح اینکه «نارندرا مودی» نخستوزیر ملیگرای هند روز دوشنبه هفته جاری (22 ژانویه/دوم بهمن ماه) در جریان بازگشایی «معبد رام» به جای مسجد «بابری» این روز را نشانه آغاز یک دوره جدید در تاریخ هند توصیف کرد. شایان ذکر است که معبد رام در مکان مقدس «آیودیا» قرار دارد که با هدف جذب حداکثری طرفداران افراطی هندوی حزب مودی در انتخابات سراسری سال جاری افتتاح شده است. این مکان مقدس در ایالت «اوتار پرادش» در قسمت شمالی هند قرار دارد و دهههاست که محل مناقشه هندوها و مسلمانان بوده است. هندوهای افراطی در دسامبر 1992 میلادی مسجد بابری که در قرن شانزدهم میلادی به دستور «سلطان محمد بابر» نخستین پادشاه مغول هندوستان بنا شده بود را تخریب کردند. البته اعتقاد هندوها ناظر بر آن است که مسجد مذکور با تخریب یک معبد بنا شده است. برخی از تحلیلگران سیاسی موضوع افتتاح معبد رام که با بودجهای هنگفت ساخته شده است را به انتخابات سراسری هند در تابستان مرتبط میدانند. در همین رابطه چین اظهار میشود که بازگشایی معبد رام در این شهر، یک پیروزی نمادین و بزرگ برای نخستوزیر ملیگرای هند بهشمار میرود که اسلامزدایی از شهرها و تاریخ این کشور را در دستور کار خود قرار داده است.
بهواقع میتوان چنین اظهار داشت که نخستوزیر هند در حالی معبد ایزد رام در آیودیا را افتتاح کرد که تحلیلگران، تقدیس معبد را تحقق رسمی یکی از وعدههای جنجالی وی و آغاز غیر رسمی مبارزات انتخاباتی مجدد رهبر ملیگرایان هندو در انتخابات سال جاری میدانند. لازم به ذکر است که هندوها حدود 80 درصد از مردم هند که پر جمعیتترین کشور جهان است را تشکیل میدهند؛ جایی که حدد 200 میلیون مسلمان نیز در آن زندگی میکنند که از زمان به قدرت رسیدن مودی در سال 2014 میلادی، بارها مورد حمله ملیگرایان هندو قرار گرفته است. در صورت تداوم شرایط پدیدار شده انتظار آن میرود که همچون گذشته میان هندوها و مسلمانان درگیریهای خونینی شکل بگیرد.
6 ـ مهمترین روندها و تحولات مورد انتظار در سال 2024 ملادی
با توجه به تحولات رخ نموده در سال 2023 میلادی و با در نظر داشتن دگردیسیهایی که در سطح مناطق و نظام بینالملل در حال وقوع است، مهمترین روندها و تحولات مورد انتظار در سال 2024 میلادی را میتوان به قرار ذیل پیشبینی کرد:
الف) برگزاری انتخابات متعدد در کشورهای مختلف
در سال 2024 میلادی بیش از چهار میلیارد نفر در حدود 80 کشور جهان به پای صندوق های رأی میروند که نتایج آن علاوه بر خود این کشورها، بعضاً در سطح منطقه و جهان تاثیرگذار است. در این خصوص میتوان به انتخابات در ایالاتمتحده، هند، فدراسیون روسیه، اندونزی، بنگلادش، پاکستان، تایوان، مکزیک، همه اعضای اتحادیه اروپا (انتخاب پارلمان اروپا)،آفریقای جنوبی، رژیم صهیونیستی و احتمالاً انگلیس (انتخابات زود هنگام) اشاره نمود. علاوه بر گمانهزنیها در مورد تغییراتی که این انتخابات میتواند در دولتها و رویکردهای کلان این کشورها ایجاد کند، نگرانیها در مورد احتمال سوء استفاده از فناوریهای جدید مبتنی بر هوش مصنوعی و سایبری برای تاثیرگذاری بر نتیجه انتخابات نیز از موضوعات مورد توجه است. همچنین گمانهزنی جدی درخصوص پایان عمر سیاسی «نتانیاهو» در نتیجه جنگ غزه، از دست دادن اکثریت از سوی حزب کنگره در آفریقای جنوبی پس از حدود سه دهه حضور در قدرت در نتیجه نارضایتی از عملکرد آن، تقویت احزاب راست و پوپولیست در پارلمان اروپا و احتمالا پیروزی «ترامپ» در انتخابات آمریکا از جمله تحولات مهم و قابل رصد در سال جاری خواهد بود.
ب) احتمال افزایش تنش و درگیریها در منطقه غرب آسیا
در حالی که سال گذشته میلادی، بهویژه در نیمه دوم سال در نتیجه جنگ غزه، در منطقه غرب آسیا شاهد افزایش تنشها و درگیریها بودیم، که در همین رابطه احتمال گسترش بیشتر این درگیریها در سال جاری از جمله موارد مهم و قابل توجه است.
پ) تداوم وضعیت جنگی در اوکراین
با توجه به روند سال قبل میلادی، بعید بهنظر میرسد که اوکراین بتواند موفقیت چشمگیری در برابر فدراسیون روسیه کسب کند و از یکسو با چالش جلب کمکهای مالی و تسلیحاتی ایالاتمتحده و غرب در صورت عدم موفقیت و تحت فشار قرار گرفتن برای توافق با مسکو، با خطر از دست دادن بخش مهمی از سرزمین خود مواجه خواهد بود.
ت) تداوم مشکلات اقتصاد جهانی به ویزه در جهان غرب
تداوم و احتمالاً وخیم تر شدن مشکلاتی مانند تورم، بحران بدهی، نرخ بهره بالا، اختلالات در زنجیره تأمین، ناامنی غذایی در نتیجه بحران اوکراین و تغییرات آبوهوایی در غرب از یک سو و رشد بالاتر در کشورهای نوظهور و به چالش کشیده شدن جایگاه غرب از جمله تحولات مورد انتظار در سال 2024 میلادی خواهد بود.
ث) تشدید چالشهای زیست محیطی و تداوم روند گرمایش زمین
درحالی که سال 2023 میلادی گرمترین سال کره زمین بوده است، اکثر ارزیابیها حاکی از این است که سال 2024 میلادی این رکورد را نیز شکسته و سال گرمتری خواهد بود. این امر تبعات قابلتوجهی در سطح جهانی از جمله احتمال وقوع تنشها در نتیجه بحران آب، خشکسالی و کاهش منابع غذایی خواهد داشت. در همین راستا، حرکت به سمت انرژیهای تجدیدپذیر و رقابت بر سر منابع انرژی سبز با سرعت بیشتری ادامه خواهد یافت، هر چند استفاده از سوختهای فسیلی هنوز دست برتر را خواهند داشت. برگزاری اجلاس تغییرات جهانی آب و هوایی در ماه نوامبر در جمهوری آذربایجان از رویدادهای مهم در این حوزه خواهد بود.
ج) تسریع در روند رشد فناوری
حوزههایی همچون هوش مصنوعی، کامپیوترهای کوانتومی، اینترنت نسل پنجم، خودروهای الکتریکی، پهپاد و متاورس و رقابت بین کشورها در این حوزه ها از جمله موارد قابل انتظار خواهد بود. در حوزه هوش مصنوعی شاهد توسعه بیشتر این فناوریها از سوی شرکتها، به کارگرفتن بیشتر این فناوری در عرصه کسبوکارها و تلاش برای تدوین مقررات و نظارت بیشتر از سوی دولتها خواهیم بود. علاوه بر این، تداوم رقابت در عرصه فضایی و همچنین در فضای مجازی بین کشورها و گسترش شکاف دیجیتال در درون و بین کشورها از جمله دیگر موارد قابل انتظار در این سال خواهد بود.
چ) تداوم تنش بین چین و ایالاتمتحده
انتظار نمیرود که در سال جاری تنش بین چین و ایالاتمتحده کمتر شود و حتی با عنایت به انتخابات برگزار شده در تایوان، احتمال افزایش تنش نیز متصور خواهد بود. واشنگتن همچنان تلاش خواهد کرد تا این کشور را از طریق ائتلافسازی اقتصادی و نظامی و سیاسی و محدود نمودن دسترسی آن به منابع معدنی حیاتی و فناوریهای پیشرفته مدیریت کند.
