باوجود اینکه جمهوری ترکمنستان چهارمین دارنده ذخایر گاز اثبات شده در جهان است در عین حال به‌دلیل عدم دسترسی به‌آب‌های آزاد برای تجارت انرژی خود به کشورهای همسایه وابسته است. افزایش اهمیت گاز طبیعی در روندهای جهانی انرژی سبب ارتقاء جایگاه ترکمنستان در منظومه ژئوپلتیک انرژی کشورهایی مانند چین، روسیه و ترکیه در بازار تجارت و خدمات فنی‌ومهندسی ترکمنستان شده است. ترکمنستان یکی از مهم‌ترین همسایگان ایران است و توسعه روابط با این کشور به‌ویژه در حوزه انرژی همواره اهمیت و منافع بالایی برای جمهوری اسلامی ایران داشته است.
فراز و فرودهای تعامل گازی ایران و ترکمنستان
روابط دوجانبه گازی ایران و ترکمنستان از سال ۱۳۷۶ با احداث اولین خط لوله انتقال گاز از ترکمنستان به ایران آغاز شد. با افتتاح دومین خط لوله انتقال گاز ترکمنستان به ایران تحت عنوان دولت‌آباد-خانگیران با ظرفیت بیشینه سالانه 12 میلیارد مترمکعب در سال 1389، مجموع ظرفیت واردات ایران به سالانه 20 میلیارد متر مکعب افزایش یافت و روند جدیدی در تعاملات انرژی دو کشور پدیدار شد. با توجه به این که بخشی از تسویه گاز وارداتی از ترکمنستان از طریق تهاتر با کالا صورت می‌گرفت تجارت دوجانبه نیز تحت تاثیر واردات گاز افزایش چشمگیری یافت و در سال‌های آغازین دهه ۹۰ به بالاترین رکورد خود (نزدیک به یک میلیارد دلار) رسید.
با این وجود بیژن زنگنه وزیر وقت نفت در زمستان ۱۳۹۶ با ادعای قصور طرف ترکمن در تامین گاز از پرداخت مطالبات این کشور استنکاف ورزید. به تبع آن، ترکمنستان نیز صادرات گاز به ایران را متوقف و با شکایت به دیوان داوری بین‌المللی، شرکت ملی گاز ایران را به پرداخت بدهی و جریمه محکوم کرد. این موضوع سبب تیرگی روابط دوجانبه شد و سطح روابط اقتصادی و سیاسی کاهش چشمگیر یافت (۱۳۷ میلیون دلار در سال ۱۳۹۹).
دیپلماسی انرژی دولت سیزدهم در قبال ترکمنستان
با روی کار آمدن دولت سیزدهم رویکرد حل و فصل دو جانبه مسائل با ترکمنستان در دستور کار قرار گرفت و این کشور به‌عنوان نخستین مقصد خارجی سفر رئیس جمهور انتخاب شد. طی این سفر روسای جمهور دو کشور بر روی چارچوبی برای حل و فصل مسائل حقوقی و مالی توافق نمودند. همچنین قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان پس از ۵ سال وقفه با حجم سالانه ۲ میلیارد مترمکعب به نشانه حسن نیت دو طرف به امضاء رسید.
در قدم بعدی در دی ۱۴۰۲ باتوجه به قیمت مناسب و همچنین افت فشار گاز در مناطق شمال و شمال شرقی کشور خرید مستقیم گاز از ترکمنستان مطرح شد. از طرفی باتوجه به عدم امکان ایفای تعهد صادرات گاز به عراق توسط ایران و به تبع آن تقاضای دولت عراق مبنی بر خرید مستقیم گاز از ترکمنستان، پس از مذاکرات سه‌جانبه، توافق شد نیمی از ظرفیت انتقال گاز ترکمنستان معادل سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب به‌صورت مستقیم به ایران صادر و نیم دیگر با احتساب حق سوآپ ۲۰٪ از طریق ایران به عراق منتقل شود.
دستاوردهای دیپلماسی گازی دولت سیزدهم چیست؟
این طرح که از جمله مهم‌ترین اقدامات در سیاست خارجی دولت سیزدهم به‌شمار می‌رود دستاوردهای مهمی همچون موارد ذیل را در پی داشته است:
احیاء و ارتقاء روابط سیاسی دوجانبه: دولت سیزدهم موفق شد با دیپلماسی گازی فعال خود زنگار از روابط دوجانبه با ترکمنستان زدوده و با فعال‌سازی مجدد ظرفیت واردات گاز از این کشور، آغازی دوباره بر روابط حسنه سیاسی دوجانبه داشته باشد.
گشایش مسائل اقتصادی دوجانبه: با احیاء روابط سیاسی زمینه برای توسعه ابعاد اقتصادی روابط دوجانبه از جمله، تجارت، توسعه ترانزیت و گسترش همکاری‌های برق با ترکمنستان شد.
حل ناترازی انرژی افت فشار در نواحی شمال و شمال‌شرقی: ناترازی انرژی و کمبود گاز منجر به خاموشی‌های تابستانه و زمستانه صنایع و همچنین مصرف مازوت در برخی نیروگاه‌های تولید برق است. واردات روزانه 25 میلیون مترمکعب(معادل سالانه 10 م‌م‌م) از ترکمنستان علاوه بر رفع نگرانی استان‌های شمالی از بابت قطع احتمالی گاز صنایع و نیروگاه‌ها، مشکل کاهش فشار گاز در نواحی شمال و شمال‌شرقی را نیز بر طرف می‌سازد.
جلوگیری از حذف ایران از کریدورهای منطقه‌ای انرژی مانند ترانس‌کاسپین و تاپی: فعال شدن ظرفیت ایران در سوآپ گاز ترکمنستان به کشورهای منطقه باعث می‌شود مزیت پروژه‌هایی نظیر ترانس‌کاسپین و تاپی از بین رفته و مانع از حذف ایران از کریدورهای انرژی منطقه‌ای خواهد شد.
تحقق تعهدات صادراتی و سوآپ گاز به عراق: در حال حاضر به‌دلیل فشار ناشی از تقاضای داخلی، تعهدات صادراتی ایران به عراق به صورت کامل انجام نمی‌شود. ابتکار ایران در قرارداد گازی با ترکمنستان سبب شد اپعلاوه بر تامین نیاز عراق بدون حذف ایران از بازار این کشور، امکان تحقق تعهدات صادرایت به این کشور با گاز اردایت از ترکمنستان نیز فراهم شود.
امکان بازصادرات گاز به سایر کشورها نظیر پاکستان، عمان و ارمنستان: در حال حاضر به‌دلیل ناترازی موجود در حوزه انرژی زمینه ورود به بازرا انرژی کشورهایی نظیر عمان، پاکستان و ارمنستان وجود ندارد که با افزایش واردات از ترکمنستان می‌توان بخشی از نیاز وارداتی این کشورها را تامین نمود.
جمع‌بندی
یکی از مهم‌ترین اهداف دولت سیزدهم پیشبرد دیپلماسی انرژی به‌منظور تبدیل جمهوری اسلامی ایران به هاب انرژی منطقه بود. توافق واردات سالانه ۱۱۰ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه، اتصال شبکه برق خوی-وان به‌عنوان گام نخست صادرات برق به اروپا، تبادل الکتریکی با حوزه قفقاز از طریق کریدورهای الکتریکی AIR و AGIR و احداث خط انتقال برق به قطر از جمله مهم‌ترین این طرح‌هاست. در همین راستا، ابتکار گازی با ترکمنستان را می‌توان مهم‌ترین طرح پس از ابرپروژه انتقال گاز روسیه، در مسیر تبدیل ایران به هاب انرژی قلمداد نمود.
البته باید در نظر داشت که آثار احیاء روابط سیاسی با ترکمنستان صرفا به حوزه انرژی محدود نیست و سبب بهبود روابط دوجانبه و چندجانبه در حوزه‌هایی نظیر فعال‌سازی مجدد معاهده ترانزیتی عشق‌آباد، افزایش سطح تجارت دوجانبه و چندجانبه با آسیای مرکزی، احداث خط جدید ۴۰۰ کیلوولتی مرو-سرخس شد. علاوه‌بر این زمینه شکل‌گیری ترانزیت ریلی چین به اروپا از قلمرو ترکمنستان-ایران را فراهم نموده است.
برای مشاهده تصویر باکیفیت اینجا کلیک کنید!
