اندیشکده راهبردی تبیین- با قدرت گرفتن محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد سعودی، سرعت تغییر و اصلاحات در حوزه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در این کشور افزایش پیدا کرده و جامعه سنتی این کشور را با چالش فزاینده‌ای روبه‌رو کرده است. این موضوع از دید برخی از کارشناسان نتیجه‌ای به جز بی ثباتی در نظام سیاسی و فرهنگی این کشور نخواهد داشت و در نهایت جامعه عربستان دچار یک هرج و مرج داخلی خواهد شد. ما در این نوشتار سعی خواهیم کرد با بررسی نظرات کارشناسان در این رابطه، به مهمترین محورهای اشاره شده در این خصوص بپردازیم و این موضوع را از چهار جنبه علت، دامنه و نتیجه بی ثباتی و احیاناً راه حل توصیه شده برای غلبه بر بی ثباتی ناشی از شکست اصلاحات، مورد توجه قرار می‌دهیم. در این میان کارشناسان واشنگتن پست بیش از دیگر کارشناسان به اصلاحات محمد بن سلمان با دیده‌ی تردید نگریسته‌اند و در این باره به قلم فرسایی همت گماشته‌اند.
پروفسور حسین عسکری
پروفسور حسین عسکری، اقتصاددان، استاد تجارت و امور بین الملل دانشگاه جورج واشنگتن، نویسنده اقتصادی در امور غرب آسیا که معاون اقتصادی ملک عبدالله و معمار اقتصاد عربستان خوانده می‌شود اصلاحات محمد بن سلمان را یک حرکت نمایشی بر می‌شمارد که از دو جنبه داخلی و خارجی این کشور را با چالش رو به رو می‌کند. دلایلی که او برای این موضوع مطرح می‌کند بر سه سطح درون خاندان سعودی ، جامعه عربستان و شرکای فرامنطقه‌ای عربستان سامان یافته است.
از نظر عسکری اصلاحات محمد بن سلمان به دو دلیل باعث خواهد شد که درون خاندان سعودی و جامعه عربستان دچار بی‌ثباتی شود. اول آنکه اصلاحات سیاسی یا باید پیش از اصلاحات اقتصادی آغاز شود و یا حداقل این دو اصلاحات به صورت موازی و در کنار هم انجام شود و زمانی که اصلاحات اقتصادی بدون اصلاحات سیاسی در عربستان صورت پذیرد، نتیجه آن هرج و مرج سیاسی خواهد بود. مهمترین دلیل این بی‌ثباتی نیز عدم برابری قانونی در عربستان است که عسکری از آن به عنوان عدم حاکمیت قانون نام می‌برد. او معتقد است که بعد از آنکه بی‌ثباتی در درون عربستان ایجاد شود، شرکای فرامنطقه‌ای عربستان هیچ‌کدام به یاری این کشور نخواهند شتافت زیرا منافع خود را در یاری نکردن آل سعود در صورت بروز بی‌ثباتی می‌دانند. عسکری معتقد است که تنها راه جلوگیری از بی‌ثباتی نظام سیاسی در عربستان در پیش گرفتن اصلاحات سیاسی به موازات اصلاحات اقتصادی و حاکمیت قانون (برابری خاندان آل سعود و مردم در برابر قانون) در جامعه عربستان است. تنها در این زمان است که این اصلاحات به نتیجه خواهد رسید و می‌تواند عربستان را در منطقه قدرتمندتر کند [1].
ساگاتوم ساها
ساگاتوم ساها، پژوهشگر عرصه انرژی و مشاور شورای روابط خارجی ایالات متحده آمریکا معتقد است که اصلاحات اقتصادی در عربستان امری ضروری است اما با توجه به روابط پیچیده اعضای خاندان سلطنتی سعودی نتیجه این اصلاحات بی ثباتی سیاسی نشئت گرفته از درون خاندان سعودی است که با توجه به ساختار جمعیتی جوان عربستان امکان گسترش دامنه این بی‌ثباتی به متن جامعه عربستان وجود دارد. او مهمترین دلیل این موضوع را وابستگی اقتصاد عربستان به نفت، ساختار پیچیده خاندان آل‌سعود و چالش‌های ساختار جمعیتی جوان این کشور مانند بیکاری گسترده میان جوانان بر می‌شمارد[2].
پل رول پیلار
پل رول پیلار، استاد دانشگاه جورج تاون، عضو غیر مقیم و محقق ارشد مرکز مطالعات امنیتی این دانشگاه ، عضو بازنشسته CIA و همکار پژوهشگر سیاست امنیتی وابسته به مرکز ژنو، با نگاه فرهنگی به چشم انداز 2030 می‌نگرد و نتیجه پیاده شدن این اصلاحات در داخل عربستان را بی‌ثباتی فزاینده سیاسی و اقتصادی در داخل عربستان و کشورهای حاشیه‌ای خلیج فارس برمی‌شمارد. او با نگاه تازه‌ای به درخواست‌های اصلی جامعه عربستان و آنچه اصلاحات سیاسی و اقتصادی محمد بن سلمان به دنبال آن است، دلایل اصلی بی‌ثباتی را اقتصاد وابسته و تلاش بن سلمان برای آشتی میان مدرنیته و جامعه سنتی و مذهبی عربستان و علمای افراطی وهابی که می‌توانند مشروعیت نظام سعودی را به خطر بیندازند، می‌داند. از دید او اصلاحات در عربستان زمانی می‌تواند به بی ثباتی منجر نشود که شیوه‌ی کارآمدی برای مدیریت اقتصاد وابسته به نفت در کنار برنامه‌هایی برای افزایش سطح فرهنگی جامعه عربستان در دستور کار باشد[3].
بسمة بنت سعود بن عبد العزيز آل سعود
بسمة بنت سعود بن عبد العزيز آل سعود، شاهزاده سعودی، روزنامه نگار، جامعه شناس، حقوق‌دان و مدیر مالی پروژه های بشر دوستانه در مصاحبه با BBC عربی اصلاحات محمد بن سلمان را با نگاهی جامعه شناسانه با تکیه بر مسئله زنان مورد انتقاد قرار داده است. از دید او اجرای این اصلاحات به‌شکل سریع صورت می‌گیرد و جامعه سنتی عربستان آماده پذیرش این اصلاحات نیست. او با تکیه بر اصلاحاتی که به آزادی عمل بیشتر زنان در عربستان منجر شده است، اجرای این اصلاحات را در سایه نبود قوانینی در حمایت از زنان از لحاظ اجتماعی بی‌ثبات کننده می‌داند[4]. او معتقد است تا زمانی که حاکمیت عربستان قوانینی در راستای حمایت از زنان به تصویب نرساند نتیجه این اصلاحات بی ثباتی در جامعه عربستان خواهد بود.
روزنامه اقتصادی لزکو
روزنامه اقتصادی فرانسوی لزکو نیز درباره اصلاحات اقتصادی محمد بن سلمان واکنش نشان داده و نتایج آن را انفجار در ساختار سیاسی این کشور می‌داند. اصلاحات بن سلمان در این روزنامه، اشتباه و لغزش خوانده شده است و با اشاره به شرایط اقتصادی و عواقب کاهش دستمزدها، افزایش چشمگیر قیمت آب، برق، بنزین و اعمال طرح اخذ مالیات بر ارزش افزوده بر کالاها، نتیجه این اصلاحات افزایش فشار اقتصادی بر اقشار آسیب‌پذیر جامعه عربستان تلقی شده است این امر می‌تواند یکی از دلایل مهم برای امکان بی‌ثباتی اجتماعی در عربستان براثر اصلاحات اقتصادی بن سلمان برشمرده شود. این روزنامه از سوی دیگر نتیجه اصلاحات اقتصادی محمد به سلمان را بی‌ثباتی سیاسی در خاندان آل‌سعود می‌داند که می‌تواند به جامعه تسری پیدا کند. از طرف دیگر لزکو با توجه به اصلاحات فرهنگی بن سلمان، به نقش شبکه های اجتماعی (توئیتر، فیس بوک و…) بر شناخت جوانان عربستان با دنیایی جدید از آزادی‌ها می‌پردازد که در صورت عدم توجه بهنگام به این نیاز‌های فزاینده، جامعه عربستان را با بی‌ثباتی و هرج و مرج فرهنگی رو به رو می‌کند[5].
دیوید ایگناتیوس
دیوید ایگناتیوس نویسنده و تحلیل‌گر مسائل سیاسی در واشنگتن پست در مقاله‌ای با عنوان «ولیعهد عربستان بازی قدرت خطرناکی را به راه انداخته است» ضمن ابراز نگرانی از اصلاحات اقتصادی محمد بن سلمان و دستگیری بزرگان سیاسی آل سعود به بهانه فساد مالی، اقدام محمد بن سلمان در راستای مبارزه با فساد را هرچند اقدامی جسورانه می‌داند اما معتقد است این اقدام در نهایت باعث ایجاد صفی واحد از شاهزادگان سعودی و عالمان دینی می‌شود که در مقابل اصلاحات او قرار می‌گیرند. از دیدگاه ایگناتیوس برهم خوردن توازن سیاسی با دستگیری شاهزادگان مهمترین دلیل برای ایجاد هرج و مرج در آینده عربستان خواهد بود و در نهایت به چالشی برای اصلاحات ولیعهد عربستان بدل می‌شود و این موضوع ظرفیت تبدیل شدن به بی ثباتی اجتماعی در جامعه عربستان را دارد[6].
سعید الشهابی
سعید الشهابی روزنامه نگار، مفسر سیاسی و عضو جنبش آزادی بحرین با این توصیف که عربستان امروز بسیار ناآرام است، اعتقاد دارد که اصلاحات محمد بن سلمان باعث شده تا سیاست داخلی عربستان با چالش‌هایی رو به رو شود که حکومت آل سعود را دچار فروپاشی از درون می‌کند. مهمترین چالش مورد تأکید الشهابی، چالش در مبانی اصلاحات فرهنگی و مذهبی است. او معتقد است که اصلاحات ولیعهد عربستان باعث شده تا جایگاهی که به این کشور امکان نفوذ دینی گسترده در اغلب کشورهای اسلامی را می‌دهد از بین برود، دامنه‌ی هرج و مرج از دیدگاه او جامعه عربستان است و نتیجه آن نیز از دست دادن پایگاه‌های دینی و نفوذ سیاسی این کشور در منطقه است[7].
پروفسور برناد هیکل
پروفسور برناد هیکل استاد مطالعات خاور نزدیک و مدیر مؤسسه مطالعات بین الملل خاورمیانه، شمال آفریقا و آسیای مرکزی دانشگاه برینستون در واشنگتن در باب اصلاحات محمد بن سلمان بدون اشاره به دلایل، به نتایج آن پرداخته و معتقد است که شکست و ناکامی ولیعهد عربستان سعودی در اصلاحاتی که به آن قول داده ممکن است عربستان را وارد فاجعه‌ی هرج و مرج شدید مردمی کند به ویژه آن که شهروندان عربستان امیدوارند این اصلاحات به تحقق برسد. او با بررسی اوضاع اقتصادی و فرهنگی در عربستان امید چندانی برای به بار نشستن اصلاحات بن سلمان ندارد و در صورت شکست ولیعهد عربستان در اصلاحاتش، اعتقاد دارد که دامنه بی‌ثباتی ها از نظام سیاسی عربستان به جامعه این کشور تسری پیدا می‌کند. راهکاری که برنارد هیکل برای جلوگیری از بی‌ثباتی در عربستان مطرح می‌کند گسترش روابط میان عربستان، آمریکا و روسیه است که می‌تواند از تبعات شکست اصلاحات ولیعهد بکاهد[8].
پاتریک پویان
پاتریک پویان مدیر عامل شرکت توتال نیز اصلاحات شتابزده محمد بن سلمان را خطرناک توصیف کرده و در سخنرانی خود در لندن با یادآوری وضعیت شوروی پس از اصلاحاتی که منجر به سرنگونی میخائیل گورباچف شد، نتیجه شتابزدگی در اصلاحات بن سلمان را هرج و مرج جامعه عربستان می‌داند. او دو دلیل شتابزدگی و عدم تجانس فرهنگی اصلاحات با بافت سنتی جامعه عربستان را به عنوان دلایل به هرج و مرج کشیده شدن جامعه عربستان بر می‌شمارد. پویان عدم شتابزدگی در اصلاحات، مدیریت اقتصادی و افزایش سطح فرهنگ در جامعه عربستان را به عنوان راهکارهایی برای جلوگیری از هرج و مرج در عربستان ارائه می‌دهد[9].
جمع‌بندی
می‌توان نظرات کارشناسی مذکور را در قالب دو جدول زیر ارائه کرد؛
منابع:
[1] Hossein Askari, Last Tango in Riyadh, Huffington Post, 20 September 2016, in ,
https://www.huffingtonpost.com/hossein-askari/last-tango-in-riyadh_b_11855346.html
[2] Sagatom Saha, Saudi Arabia: A Kingdom Coming Undone, Defenseone , October 31, 2016, in:
http://www.defenseone.com/ideas/2016/10/kingdom-coming-undone/132775/?oref=d-river
[3] Paul R. Pillar, Instability And Salman’s Nepotistic Power Play, lobelog, JUNE 22, 2017, in,
https://lobelog.com/instability-and-salmans-nepotistic-power-play/
[4] بسمة بنت سعود بن عبد العزيز آل سعود، مصاحبۀ فی برنامج بلا قيود، BBC، 16 نوامبر 2018، موجوه فی:
http://www.bbc.com/arabic/tv-and-radio-42583424
[5] لزکو ،سیاست های بن سلمان منشا نگرانی ها در منطقه و جهان است، ایرنا، 9بهمن 1396، قابل بازیابی در :
http://www.irna.ir/fa/News/82812249
[6] David Ignatius, The Saudi crown prince just made a very risky power play, 5 November 2017, in:
[7] سعید الشهابی، محمد بن سلمان يخطط لتدمير الإرث السعودي، القدس العربی، 30 اکتبر2017، فی:
http://www.alquds.co.uk/?p=817022
[8] Bernard Haykel, The rise of Saudi Arabia’s crown prince reveals a harsh truth, Washington Post, 22January 2017, in:
https://www.washingtonpost.com/news/global-opinions/wp/2018/01/22/the-rise-of-saudi-arabias-crown-prince-reveals-a-harsh-truth/?utm_term=.684774004881
[9] ایسنا، انتقاد غول نفتی از اصلاحات انرژی عربستان، ۱۳ آبان ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.isna.ir/news/96081307575/
