اندیشکده راهبردی تبیین- جمهوری اسلامی پاکستان، یک نظام سیاسی پارلمانی است که در آن، همچون بسیاری از دیگر نظام‌های مشابه، نخست‌وزیر (به‌عنوان رئیس کابینه و بالاترین مقام اجرایی کشور) از سوی مجلس انتخاب می‌شود. در نظام سیاسی پاکستان، حتی رئیس‌جمهور نیز با رأی مستقیم مردم انتخاب نشده و توسط نمایندگان سنا، مجلس ملی و مجالس ایالتی مشخص می‌گردد.
انتخابات این دوره‌ی مجلس ملی که قرار است در تیرماه سال جاری برگزار شود، عملاً مشخص می‌کند نخست‌وزیر آینده‌ی پاکستان چه کسی خواهد بود.
با توجه به اینکه پاکستان همسایه‌ی بلافصل جمهوری اسلامی است و تحولات داخلی آن کشور می‌تواند تأثیرات مهمی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی بر جای بگذارد، لازم است مهم‌ترین مسائل و آرایش انتخاباتی در آن کشور مورد بررسی قرار گیرد.
1-نظام سیاسی و انتخاباتی پاکستان
1-1-نظام سیاسی[1]
جمهوری اسلامی پاکستان، نظامی فدرالی-پارلمانی است که مبتنی بر تفکیک قوا بوده و از نوع نظام‌های انتخاباتی به شمار می‌رود. مهم‌ترین ارکان نظام سیاسی پاکستان، عبارت‌اند از:
1-1-1-قوه‌ی مجریه
الف) رئیس‌جمهور (رئیس دولت[2])
رئیس‌جمهور، به‌عنوان رئیس دولت، از سوی اعضای سنا، مجلس ملی و اعضای مجالس ایالتی برای یک دوره‌ی پنج‌ساله انتخاب می‌شود. رئیس‌جمهور که فرمانده کل قوا محسوب می‌شود، نخست‌وزیر را از میان اعضای مجلس ملی منصوب می‌کند. از مهم‌ترین اختیارات رئیس‌جمهور، انحلال مجلس ملی است. وی همچنین می‌تواند از تصویب لوایحی به‌جز لوایح مالی و بودجه فدرال جلوگیری کند، مگر آنکه قوه‌ی مقننه در نشستی متشکل از اعضای هر دو مجلس، نظر رئیس‌جمهور را رد کند.[3] بااین‌حال، همانند دیگر نظام‌های پارلمانی، در پاکستان نیز رئیس‌جمهور بیشتر حالتی تشریفاتی و رسمی داشته و بالاترین مقام اجرایی کشور به شمار نمی‌رود.
ب) نخست‌وزیر
نخست‌وزیر به‌عنوان مهم‌ترین مقام اجرایی کشور، از میان یکی از اعضای مجلس ملی برای مدت پنج سال از سوی رئیس‌جمهور منصوب می‌شود. نخست‌وزیر معمولاً رهبر حزب اکثریت مجلس ملی یا رهبر ائتلافی در آن مجلس است. نخست‌وزیر، قدرتمندترین مقام سیاسی پاکستان به شمار می‌رود (به‌استثنای دوره‌ی ریاست جمهوری پرویز مشرف که رئیس‌جمهور نقش اساسی را در اداره‌ی کشور دارا بود).
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
1-1-2-قوه‌ی مقننه
طبق اصل 50 قانون اساسی پاکستان، قوه‌ی مقننه متشکل از شخص رئیس‌جمهور و دو مجلس سنا و مجلس ملی[4] است.
الف) سنا
اعضای این مجلس –که تعداد آنان 100 نفر است- از سوی اعضای مجالس ایالتی انتخاب می‌شوند. مطابق قانون اساسی پاکستان (اصل 41)، درصورتی‌که پست ریاست جمهوری به هر دلیلی (مرگ، برکناری یا استعفا) خالی بماند، رئیس مجلس سنا تا زمان انتخاب فرد جدید برای ریاست جمهوری، عهده‌دار آن منصب خواهد بود.
- مجلس ملی
اعضای مجلس ملی –که تعداد آنان 342 نفر است- به‌طور مستقیم از سوی مردم انتخاب می‌شوند و تعداد نمایندگان هر ایالت، با توجه به تعداد جمعیت آن تعیین می‌شود. نمایندگان مجلس ملی برای مدت پنج سال در این پست فعالیت می‌نمایند.
1-1-3-قوه‌ی قضاییه
قوه‌ی قضاییه‌ی پاکستان متشکل از دادگاه‌های عالی و دیگر دادگاه‌هایی است که طبق قانون و در موضوعات مختلف، تشکیل می‌شوند. دادگاه‌های عالی نیز از سه بخش دادگاه عالی پاکستان، دادگاه‌های عالی ایالتی و دادگاه فدرال شریعت تشکیل شده است. وظیفه‌ی دادگاه عالی شریعت، تطبیق قوانین موضوعه با قوانین اسلامی است.
1-2-نظام انتخاباتی
همان‌گونه که ذکر شد، جمهوری اسلامی پاکستان یک نظام فدرالی پارلمانی است که در برخی ویژگی‌ها با دیگر نظام‌های پارلمانی شباهت و در برخی دیگر با آن‌ها تفاوت دارد.
طبق قانون اساسی (اصل 213)، مسئولیت برگزاری انتخابات در پاکستان، بر عهده‌ی «کمیسیون انتخابات» آن کشور نهاده شده است. این کمیسیون که در سال 1956 ایجاد شده، وظیفه‌ی برگزاری و نظارت بر انتخابات مجلس ملی و سنا، مجالس ایالتی و دیگر انتخابات‌هایی که بنا به ضرورت و طبق قانون برگزار می‌شوند را بر عهده دارد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
مطابق با قوانین پاکستان، اعضای مجلس ملی و مجالس ایالتی، با رأی مستقیم مردم برای مدت پنج سال انتخاب می‌شوند. انتخابات مجلس ملی، تنها انتخاباتی است که در سطح ملی در پاکستان برگزار می‌شود. از میان 342 کرسی مجلس ملی، 272 کرسی با رأی مستقیم مردم تعیین شده و 60 کرسی برای زنان و 10 کرسی برای پیروان دیگر ادیان در نظر گرفته شده است که با توجه به سهم هریک از احزاب پیروز در انتخابات، به آنان اختصاص داده می‌شود. شهروندان جهت شرکت در انتخابات و رأی دادن به نامزدهای موردنظرشان، بایستی از پیش، نام خود را در فهرست افراد مجاز به رأی‌دهی ثبت نمایند. بدین منظور، متقاضی باید شهروند پاکستان و دارای حداقل 18 سال سن بوده و هیچ دادگاه صالحی در پاکستان، حق رأی را از وی سلب نکرده باشد.
1-3-احزاب و شخصیت‌های مهم
از مهم‌ترین ابعادی که در بررسی انتخابات و مسائل انتخاباتی هر کشور باید مدنظر قرار گیرد، بازیگران سیاسی فعالی هستند که کنش آن‌ها، بر روند و نتایج انتخابات مؤثر است. ازآنجایی‌که بررسی احزاب مهم و تأثیرگذار در پاکستان طی 70 سال گذشته، در این یادداشت نمی‌گنجد، بنابراین به بررسی بازیگران مهم سیاسی در انتخابات سال 2013 و سال جاری پرداخته خواهد شد.
1-3-1-انتخابات سال 2013
در انتخابات سال 2013 میلادی -که آخرین انتخابات عمومی پاکستان محسوب می‌شود- سه حزب مسلم لیگ (شاخه‌ی نواز)[5] به رهبری نواز شریف، حزب مردم به رهبری آصف علی زرداری[6] و تحریک انصاف[7] به رهبری عمران خان به‌عنوان اصلی‌ترین بازیگران به رقابت با یکدیگر پرداختند. در نهایت و پس از حواشی بسیار، حزب مسلم لیگ 166، حزب مردم 42 و تحریک انصاف 35 کرسی را به خود اختصاص دادند.[8] ازآنجایی‌که حزب مسلم لیگ 6 کرسی با حد نصاب لازم برای احراز اکثریت فاصله داشت، نمی‌توانست دولت را تشکیل دهد. بدین منظور، آن حزب توانست با کسب حمایت 19 نماینده‌ی مستقل مجلس، اکثریت ساده را احراز نموده و دولت را تشکیل دهد و درنتیجه، نواز شریف به مقام نخست‌وزیری رسید.
انتخابات 2013 پاکستان، با حواشی‌ای نیز همراه بود. از مدتی پیش از انتخابات، شخصیت‌های مهمی همچون دکتر طاهر القادری، خواستار اصلاح قوانین انتخاباتی و انحلال مجلس وقت بودند.[9] همچنین عمران خان، فعالیت‌های مهمی را در راستای مبارزه با فساد در آن برهه کلید زد که گرچه هرکدام موج‌های اجتماعی قابل‌توجهی ایجاد کردند، بااین‌حال –حداقل در آن برهه- نتیجه‌ای به دنبال نداشتند.
1-3-2-انتخابات سال 2018
در انتخابات سال جاری میلادی، سه حزب اصلی رقیب، عبارت‌اند از: مسلم لیگ شاخه‌ی نواز (به رهبری شهباز شریف، برادر نواز شریف)، حزب تحریک انصاف پاکستان (به رهبری عمران خان) و حزب مردم پاکستان (به رهبری بلاول بوتو). در انتخابات جاری، احزاب اصلی نسبت به انتخابات دوره‌ی گذشته تفاوتی نداشته و رهبران دو حزب مسلم لیگ و حزب مردم تغییر یافته‌اند.
1-3-3-مسلم لیگ
وضعیت حزب حاکم در حال حاضر چندان مطلوب نیست؛ نواز شریف، رهبر سابق این حزب، به دلیل رسوایی‌های مالی، از سوی دادگاه عالی پاکستان نه‌تنها از منصب نخست‌وزیری خلع شد، بلکه به‌صورت مادام‌العمر از احراز هرگونه پست و مقام رسمی و سیاسی محروم شد. دیگر ضربه‌ی مهم به حیثیت این حزب، برکنار شدن برخی وزرا به دلیل فساد مالی و تحقیقات از دیگر مقامات آن حزب بود.
بااین‌وجود، مسلم لیگ در حوزه‌ی اقتصاد، عملکرد و کارنامه‌ای قابل‌قبول‌تر از دیگر دولت‌های گذشته‌ی خود بر جای گذاشته است که این امر می‌تواند موجب اقبال نسبی به آن باشد. همچنین، غیرعلنی برگزار شدن دادگاه‌های برخی از سران این حزب، باعث شده رسانه‌های آنان بتوانند با مظلوم‌نمایی، خود را قربانی ضدیت دستگاه قضایی پاکستان با خود جلوه دهند که این موضوع نیز می‌تواند در صورت تداوم، بخشی از آرای عمومی را به سبد مسلم لیگ سرازیر کند.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
1-3-4-تحریک انصاف پاکستان
به‌موازات فرآیند تضعیف مسلم لیگ، طی چند سال گذشته برخی روندها منجر به تقویت حزب رقیب، یعنی تحریک انصاف شده‌اند. در انتخابات سال 2013، تحریک انصاف توانست دولت ایالتی خیبر پختونخواه را از آن خود نموده و طی پنج سال گذشته، خدمات و دستاوردهای قابل‌توجهی در آن ایالت از خود بر جای گذاشته که منجر به تلاش ارائه‌ی نوعی الگوی حکومت‌داری برای کل پاکستان از سوی آن حزب شده است. مهم‌ترین دستاوردهای تحریک انصاف در خیبر پختونخواه که از سوی آن حزب مورد تبلیغ قرار می‌گیرند، عبارت‌اند از:
- غیر سیاسی کردن پلیس؛
- ارتقای بهداشت، آموزش، اصلاح و نوسازی مدارس؛
- قرار دادن حدود 70 درصد از جمعیت ایالت تحت پوشش خدمات بیمه‌ای؛
- مبارزه‌ی جدی با فساد در خیبر پختونخواه؛ این حزب همچنین در سطح ملی نیز مبارزه‌ای جدی را با فساد حزب حاکم آغاز کرد که برکناری نواز شریف از سوی دادگاه عالی پاکستان، تا حد زیادی نتیجه‌ی آن تلاش‌ها محسوب می‌شود.
- اجرای طرح‌های زیست‌محیطی؛[10]
1-3-5-حزب مردم پاکستان
حزب مردم تا سال 2012 و پس از سلب صلاحیت یوسف رضا گیلانی (نخست‌وزیر وقت پاکستان) و خروج قدرت از دست آن حزب، از جایگاهی قابل‌توجه در عرصه‌ی سیاست خارجی پاکستان برخوردار بود، بااین‌حال از آن زمان به بعد، جایگاه خود را از دست داد و در حال حاضر یک بازیگر اساسی در انتخابات پیش رو به شمار نمی‌رود. گرچه حزب مردم هم‌اکنون از سهمی قابل‌توجه در مجلس ملی و سنا برخوردار است، اما به نظر می‌رسد این حزب درصورتی‌که وارد ائتلافی با یکی از دو حزب دیگر نشود، نخواهد توانست سهمی جدی در دولت آینده‌ی پاکستان را از آن خود کند.
احزاب مذکور، مهم‌ترین بازیگران انتخاباتی حال حاضر پاکستان محسوب می‌شوند. در کنار این احزاب، بازیگران دیگری نیز در این عرصه حضور دارند که از وزن بالایی برخوردار نبوده و معمولاً پس از راه یافتن به مجلس، در کنار احزاب اصلی و در ائتلاف با آنان قرار می‌گیرند. چنان‌که پس از انتخابات سال 2013، 19 نماینده‌ی خارج از مسلم لیگ (که نتوانسته بود به‌تنهایی حائز اکثریت مجلس شود) در کنار آن قرار گرفتند و آن حزب در نهایت موفق به تشکیل دولت شد.
به نظر می‌رسد در انتخابات سال جاری نیز همانند دو دوره‌ی گذشته، هیچ‌یک از احزاب به تنهایی نتوانند اکثریت ساده را جهت تشکیل دولت از آن خود کنند. در این حالت، حزبی که بیشترین میزان کرسی‌ها را به خود اختصاص داده است، درصورتی‌که برای کسب اکثریت فاصله‌ی چندانی نداشته باشد، می‌تواند با ائتلاف با نمایندگان مستقل و دیگر احزاب کوچک، اکثریت را به دست آورده و به‌این‌ترتیب، سهمی به احزاب بزرگ دیگر در دولت ندهد. اما درصورتی‌که فاصله‌ی حزب اول تا کسب 172 کرسی زیاد باشد، آن حزب مجبور خواهد بود با یکی از دو حزب بزرگ دیگر وارد ائتلاف شده و به نمایندگان آن حزب، سهمی را در کابینه اختصاص دهد.
2-بازیگران و مسائل خارجی
پاکستان، علی‌رغم برخورداری از قدرت قابل‌توجه نظامی، کشوری است به لحاظ اقتصادی ضعیف و به نظر می‌رسد به سبب کمبود منابع ضروری و لازم جهت توسعه و پیشرفت، حداقل در آینده‌ی نزدیک، این وضعیت تداوم خواهد داشت. وضعیت اقتصادی نه‌چندان مطلوب این کشور، آن را حداقل در این حوزه، نیازمند منابع و کمک‌های خارجی می‌کند؛ لذا، دور از انتظار نیست که بازیگران خارجی از حضور و نفوذی جدی در این کشور برخوردار بوده و در مهم‌ترین مسائل سیاست داخلی آن نیز دخالت داشته باشند.
اگرچه کشوری مانند چین از منافع قابل‌توجهی در پاکستان برخوردار است، اما اطلاعاتی از دخالت و اعمال‌نفوذ آن کشور در میان گروه‌ها و احزاب سیاسی در دست نیست. با توجه به تعمیق روابط چین و پاکستان در حوزه‌های اقتصادی و کارکردی، تغییرات دولتی در پاکستان، روابط دو کشور را چندان دستخوش تغییر نمی‌کند. جمهوری اسلامی ایران نیز به‌عنوان همسایه‌ی بلافصل آن کشور، از منافعی غیرقابل‌چشم‌پوشی در تحولات و اتفاقات سیاست داخلی پاکستان برخوردار است، بااین‌حال، مداخله در امور و معادلات سیاست داخلی پاکستان، رویه‌ی جمهوری اسلامی نبوده است. لذا، عمده‌ترین مداخله کنندگان در عرصه‌ی سیاست داخلی پاکستان را باید عربستان و ایالات‌متحده دانست.
مطابق سندی که توسط ویکی لیکس افشا شده، در اظهار نظری از عادل الجبیر، سفیر سابق عربستان در ایالات‌متحده و (وزیر خارجه‌ی کنونی آن کشور)، آمده است: «ما در پاکستان نظاره‌گر نیستیم، مشارکت‌کننده‌ایم.»[11] عربستان سعودی، به دلیل قرار داشتن حرمین شریفین در آن کشور، به‌صورت سنتی از جایگاهی قابل‌احترام نزد افکار عمومی پاکستان برخوردار است. همچنین احزاب اسلام‌گرای پاکستانی، روابط نسبتا خوبی با آن کشور دارند و در مقابل نیز برای عربستان، احزاب اسلام‌گرا، از مطلوبیت بالاتری نسبت به احزاب سکولار برخوردارند. طبق برخی گزارش‌ها، پس از سفر چند ماه پیش امام جماعت مسجدالحرام به پاکستان، فعالیت احزاب و گروه‌های تندروی پاکستانی در آن کشور شدت گرفته است.[12] به نظر می‌رسد روی کار آمدن حزب مردم (به‌عنوان یک حزب سکولار) در پاکستان –هرچند که بسیار بعید به نظر می‌رسد- به اندازه‌ی به قدرت رسیدن احزاب اسلام‌گرا، نمی‌تواند روابط پاکستان و عربستان را تقویت نماید. همچنین به قدرت رسیدن این حزب، درصورتی‌که به کاهش حمایت از طالبان افغانستان منجر شود، می‌تواند روابط پاکستان با ایالات‌متحده را نیز تا حدی بهبود بخشد. هرچند که به‌صورت تاریخی، این حزب روابط بهتری با روسیه (در مقایسه با آمریکا) داشته است. همچنین پاکستان، زمان ریاست جمهوری زرداری، روابط نسبتاً مطلوبی با جمهوری اسلامی ایران داشت که همین موضوع، وی و حزب مردم را (در مقایسه با دو حزب دیگر) چندان مطلوب عربستان سعودی نمی‌سازد.
به قدرت رسیدن احزاب اسلام‌گرا، با توجه به حضور طیف‌های افراطی در برخی از این احزاب، چندان مطلوب ایالات‌متحده نیز به نظر نمی‌رسد. هرچند همان‌گونه که ذکر شد، حزب مردم به‌صورت تاریخی روابط بهتری با روسیه (در مقایسه با آمریکا) داشته است، بااین‌حال، تضعیف احزاب اسلام‌گرا در پاکستان، می‌تواند در بلندمدت بر نوع مناسبات پاکستان با طالبان افغان نیز اثرگذار باشد.
به نظر می‌رسد مسائل سیاست خارجی، بر خلاف بسیاری از کشورها، چندان موضوع تعیین‌کننده‌ای در عرصه‌ی انتخاباتی پاکستان نباشد. اصلی‌ترین مسئله‌ای که در حال حاضر مورد بحث سیاستمداران پاکستانی قرار دارد، مسائل اقتصادی از قبیل فقر عمومی، فساد سیاستمداران و… است. بااین‌وجود، سیاست جدید ایالات‌متحده در قبال پاکستان، باعث شده سیاستمدارانی از قبیل عمران خان، در برخی از سخنرانی‌های خود آن کشور را مورد تاخت‌وتاز قرار دهند. وی در یکی از سخنرانی‌های خود، حضور پاکستان را در کنار ایالات‌متحده در حمله به افغانستان، مورد انتقاد قرار داده و گفته بود این کشور دیگر نباید کمک‌های آمریکا را بپذیرد و هرچه زودتر باید همکاری‌های خود را با ایالات‌متحده در افغانستان متوقف سازد.[13]
در صورت پیروزی احزاب اسلام‌گرا در پاکستان، روند رو به رشد روابط با عربستان، همچنان تداوم خواهد یافت؛ البته این موضوع الزاماً به معنای تضعیف روابط با جمهوری اسلامی ایران نیست. ایران و پاکستان به دلایل ژئوپلیتیک و دیرینگی روابط، از اشتراک منافع و همگرایی قابل‌توجهی برخوردارند؛ بااین‌حال، پیروزی احزاب اسلام‌گرا (که بسیار محتمل به نظر می‌رسد)، بیش از آنکه همگرایی ایران و پاکستان را تقویت نماید، همگرایی آن کشور را با عربستان تشدید می‌کند. در مقابل، در صورت کسب آرای بالای حزب مردم، فرصت‌های بهبود روابط برای دو کشور ایران و پاکستان، تا حدی افزایش می‌یابد.
3-جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
کشور پاکستان، با نام رسمی «جمهوری اسلامی پاکستان»، در مردادماه سال جاری دومین انتقال قدرت مردم‌سالارانه و بدون دخالت ارتش را شاهد خواهد بود. انتخابات سراسری سال 1397 پاکستان، مشخص خواهد نمود چه جریانی برای 5 سال آینده، قدرت را در این کشور در دست خواهد داشت. اصلی‌ترین احزاب حاضر در این دور از انتخابات، عبارت‌اند از مسلم لیگ (شاخه‌ی نواز)، تحریک انصاف و حزب مردم. البته احزاب کوچک‌تر دیگری نیز در عرصه‌ی سیاست داخلی پاکستان حضور دارند که با توجه به وزن نه‌چندان بالا در میان افکار عمومی، در صورت راه‌یابی به مجلس ملی، یا از اهمیت بالایی برخوردار نخواهند بود و یا با یکی از سه حزب اصلی ائتلاف می‌کنند.
علی‌رغم آنکه حزب حاکم در پاکستان (مسلم لیگ) طی حدود یک سال گذشته با حواشی و مشکلات بسیاری روبرو بوده (که یکی از آن‌ها برکناری رهبر آن حزب و نخست‌وزیر پاکستان بوده است)، بااین‌حال، کارنامه‌ی نسبتاً موفقی که مسلم لیگ در حوزه‌های اقتصادی از خود بر جای گذاشته است، می‌تواند همچنان این حزب را در مقابل دو حزب دیگر در موقعیتی برتر قرار دهد. برتری این حزب در انتخابات اخیر سنای پاکستان[14] نیز تا حدی گویای این امر است. بااین‌حال، به نظر نمی‌رسد مسلم لیگ بتواند حدنصاب لازم را جهت تشکیل دولت، در مجلس کسب نماید و احتمالاً مجبور خواهد بود به‌منظور تشکیل دولت، با دیگر احزاب وارد ائتلاف شود.
حزب تحریک انصاف نیز طی پنج سال گذشته، کارنامه‌ی خوبی در حوزه‌ی خدمات عمومی در ایالت خیبر پختونخواه از خود بر جای گذاشته است، علاوه بر این، مبارزه علیه فساد اقتصادی از سوی عمران خان، طی چند سال گذشته، وی و حزبش را در میان افکار عمومی، از جایگاه نسبتاً مطلوبی برخوردار کرده است.
در مقابل، حزب مردم از سال 2012 روزبه‌روز نفوذ خود را در میان افکار عمومی پاکستان از دست داده و هرچند در انتخابات سنای پاکستان تعداد کرسی‌های بیشتری را نسبت به تحریک انصاف از آن خود کرد، بااین‌حال تضمینی وجود ندارد که نتایج مشابه را در انتخابات مجلس ملی نیز کسب نماید. (باید توجه داشت که اعضای مجلس سنا، با رأی مستقیم مردم انتخاب نمی‌شوند.)
پیروزی احزاب اسلام‌گرا در انتخابات آینده –که بسیار محتمل به نظر می‌رسد- هرچند به‌خودی‌خود آسیبی به روابط ایران و پاکستان وارد نمی‌کند، بااین‌حال، می‌تواند بیش از آنکه منجر به تقویت روابط این کشور با ایران شود، آن را به عربستان نزدیک‌تر نماید.
منابع و پی نوشت ها:
[1] موارد بررسی شده در این بخش، در سطح فدرال بوده و در سطح ایالتی نیز ساختار مشابهی وجود دارد.
[2] Head of State.
[3] محمدهادی فلاح زاده، آشنایی با کشورهای اسلامی (پاکستان)، تهران: موسسه‌ی فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، 1385، صفحه‌ی 43.
[4] National Assembly.
[5] Pakistan Muslim League-Nawaz (PML-N).
[6] Pakistan People’s Party (PPP).
[7] Pakistan Tahreek-e-Insaf (PTI).
[8] National Assembly of Pakistan, Party-Wise Graph, at:
http://www.na.gov.pk/en/party-stats.php.
[9] Zahid Gishkori, Long march: Walking in the name of ‘revolution’,The Express Tribune, 15 January 2013, at:
https://tribune.com.pk/story/494129/long-march-walking-in-the-name-of-revolution/.
[10] جهت مطالعه‌ی بیشتر، رجوع کید به:
Imran Khan’s party improves services in Pakistan’s wildest province, The Economist, 8 June 2017, at:
Sehat Insaf Card launched, DAWN, 1 September 2016, at:
https://www.dawn.com/news/1281267.
Darul Uloom Haqqania agreed to reforms in return for Rs300m: Imran Khan, DAWN, 24 June 2016, at:
https://www.dawn.com/news/1266978.
[11] Saba Imtiaz, External actors: Saudi Arabia’s covert role in Pakistan, The Express Tribune, 8 December 2010, at:
https://tribune.com.pk/story/87373/external-actors-saudi-arabias-covert-role-in-pakistan/.
[12] تحولات انتخاباتی پاکستان| شیوه خطرناک شرکت احزاب غیرقانونی در انتخابات آتی پاکستان، خبرگزاری تسنیم، 21 اسفند 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/12/21/1678570.
[13] KATHY GANNON, Pakistan’s Imran Khan talks US relations as elections loom, Associated Press, 13 January 2018, at:
https://apnews.com/6febee7ad4f44e2ba96bb5252b90db72.
[14] حزب نواز شریف کنترل سنای پاکستان را به دست گرفت، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، 13 اسفند 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://www.isna.ir/news/96121306631.
