اندیشکده راهبردی تبیین | مرکز تفکر نسل سوم انقلاب

اندیشکده راهبردی تبیین- دیپلماسی عمومی یکی از مهم‌ترین و بحث برانگیزترین موضوعات مطرح شده در سیاست خارجی است. دیپلماسی عمومی، امروزه به‌عنوان روشی نوین برای تکامل یا جایگزینی برای دیپلماسی سنتی در برخی سیاست‌ها و راهبردها به کار برده می‌شود. اگر دیپلماسی سنتی به دنبال تأثیرگذاری بر مسئولین رسمی و دیپلمات‌های کشور مقابل به‌منظور دست‌یابی به منافع و افزایش قدرت بود، دیپلماسی عمومی به دنبال تأثیرگذاری بر افکار عمومی و جامعه کشور هدف است. دیپلماسی عمومی شامل موارد گوناگونی می‌شود که عبارت‌اند از: دیپلماسی علمی، دیپلماسی فرهنگی و گردشگری، دیپلماسی رسانه‌ای و ….

رژیم صهیونیستی از زمان تأسیس جعلی‌اش با معضل اثبات وجودی و هویتی خویش در میان افکار عمومی روبرو بوده، لذا دیپلماسی عمومی همواره مورد توجه سیاست‌مداران این رژیم بوده است. «هاسبارا» عبارتی است عبری به معنی اطلاع‌رسانی که از سوی صهیونیست‌ها به‌عنوان دیپلماسی عمومی این رژیم در منطقه و جهان استفاده می‌شد. به همین منظور رژیم صهیونیستی سازمان ‌هاسبارا را ایجاد و وظیفه بهبود ذهنیت و چهره رژیم صهیونیستی را بر عهده آن قرار داد.

اما پس از گذشت چند دهه به‌منظور پیگیری دقیق‌تر دیپلماسی عمومی، وزارت «دیپلماسی عمومی و امور یهودیان پراکنده»، دو ماه پس از تهاجم نخستِ رژیم صهیونیستی به غزه در سال ۲۰۰۸ (جنگ ۲۲ روزه) تشکیل گردید و «یولی ادلشتاین» از حزب لیکود به‌عنوان وزیر این وزاتخانه در کابینه بنیامین نتانیاهو مشغول به کار شد.[1]

در خصوص دیپلماسی عمومی رژیم صهیونیستی مطالب زیادی تولید شده است؛ اما آنچه کمتر به آن توجه شده، تلاش‌های رژیم صهیونیستی در حوزه دیپلماسی‌های علمی [2]، دیجیتال [3]، پزشکی [4]، ورزشی و موسیقی است. سه دیپلماسی نخست در اندیشکده راهبردی تبیین مورد بررسی قرار گرفته‌اند، دیپلماسی ورزشی در ادامه تشریح خواهد شد و دیپلماسی سینمایی نیز در مراحل تدوین است.

در این مقاله یکی دیگر از دیپلماسی‌های عمومی که به طور خاص و با اهدافی معین، مورد توجه رژیم صهیونیستی قرار گرفته، بررسی می‌شود. دیپلماسی ورزشی موضوعی است که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت.

1-دیپلماسی ورزشی (Sport Diplomacy)

دیپلماسی ورزشی بخشی از دیپلماسی عمومی کشورها و بازیگران برای دست‌یابی به اهداف مورد نظر خود است. دیپلماسی ورزشی یک ابراز برای همبستگی ملی، کسب پرستیژ یا منزلت، پیشبرد اهداف سیاسی و القای تصویر و شناخت از خود به افکار عمومی جهانیان است. علاوه بر موارد گفته شده دیپلماسی ورزشی کمک شایانی به کشورهای تازه استقلال یافته برای پذیرش موجودیتشان نموده است.

دیپلماسی ورزشی در کشورهای گوناگون به میزان‌های مختلفی به آن پرداخته می‌شود. به طور مثال می‌توان به آمریکا اشاره کرد که تا حدودی به این مسئله به طور جدی پرداخته است. وزارت خارجه آمریکا یک بخشی برای دیپلماسی ورزشی تعریف کرده است که در آن دیپلماسی ورزشی را یک روش برای آشنایی دیگران با فرهنگ آمریکایی، ارتباط با دیگران از طریق تبادلات ورزشی، متخصصان و …، افزایش گفتگو و درک فرهنگی میان مردم معرفی نموده است.[5] بر اساس تعریف دفتر (ECA[6]) که مسئولیت افزایش روابط میان مردم آمریکا و دیگر جهانیان از طریق تبادل آموزشی و فرهنگی را بر عهده دارد، دیپلماسی ورزشی یک راه برای فراتر رفتن از تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی برای جمع‌کردن انسان‌ها دور هم با هدفی مشترک است.

2-اهداف دیپلماسی ورزشی

دیپلماسی ورزشی از آنجایی که محل ورود و عملکردش یک موضوع غیرسیاسی و اجتماعی بسیار محبوبی است، فرصت‌های زیادی را در اختیار مجریان برای برآورده کردن خواسته‌هایشان قرار می‌دهد.

2-1- فرصتی برای تسهیل در روابط و معرفی فرهنگ

یکی از فرصت‌ها و اهدافی که ذیل دیپلماسی ورزشی دنبال می‌شود، فراهم شدن روابط میان جوامع و انتقال فرهنگ خویش است. به طور نمونه اهداف مرکز دیپلماسی ورزشی که زیرمجموعه بخش اداره امور آموزشی و فرهنگی وزارت خارجه آمریکاست به طور خلاصه این‌گونه تعریف شده است: «1- ایجاد فرصت‌هایی برای ایجاد درک متقابل فرهنگی 2- تسهیل در معاملات و ارتباطات 3-انتشار اطلاعات در خصوص ایالات‌متحده (شناخت هدفمند) 4-فرصتی برای توسعه مهارت[7]». کشورهای پیش تاز در صنعت و مهارت ورزش، فرصت خوبی را برای تبادلات و همکاری‌هایی با دیگر کشورها و جوامع در اختیار خواهند داشت که این فرصت در صورت بهره‌گیری هوشمندانه می‌تواند موجب معرفی و آموزش گزاره‌های فرهنگی مورد نظر گردد.

2-2- منزلت یا پرستیژ بخشی

یکی از دیگر اهدافی که دولت‌ها از دیپلماسی ورزشی پیگیری می‌نمایند، کسب منزلت یا پرستیژ[8] است. تلاش برای کسب منزلت همواره یکی از انگیزه‌های دولت‌ها در روابط بین‌الملل است. بیشترین ادبیات در روابط بین‌الملل حول منزلت، از سوی شاخه واقع‌گراها مطرح شده است که منظور آنان بسیار معطوف به پرستیژ نظامی است که از آن تعبیر به «سایه قدرت» هم می‌نمایند. مورگنتا از نظریه‌پردازان اصلی پرستیژ است که آن را به منزله انعکاس و آوازه قدرت تعبیر نموده است. امروزه هم سازه انگاران در خصوص منزلت این‌گونه تعبیر می‌نمایند که بازیگران به دنبال کسب شناسایی و منزلت تلاش می‌کنند زیرا در خصوص نحوه تفکر دیگران درباره خویش حساس هستند. هم‌چنین دولت‌ها از ورزش برای اثبات توانایی، القای کارآمدی و توان داخلی خویش بهره می‌برند. رفتار آلمان شرقی و کوبا در دوران جنگ سرد بخشی از این نمونه است.[9]

2-3- پوششی برای اقداماتی با حساسیت‌های سیاسی بالا

یکی دیگر از کاربردها و اهدافی که از دیپلماسی ورزشی استفاده می‌شود، اقدامی پوششی برای اقداماتی با حساسیت‌های سیاسی بالا است؛ به گونه‌ای که ورزش به عنوان یک حائل و یا نقطه آغاز صلح، آشتی یا برقراری ارتباط مورد استفاده می شود. به طور نمونه می‌توان به اقدام چین در قبال آمریکا اشاره کرد که به دیپلماسی پینگ پنگ مشهور شد.

«دیپلماسی پینگ پنگ» یکی از نمونه‌های مشهور دیپلماسی ورزشی در روابط بین‌الملل است. داستان از این قرار است که پس از آنکه آمریکایی‌ها در باتلاق ویتنام گیر افتادند، خود را بسیار نیازمند به چین برای رهایی از این چالش می‌دیدند؛ با آنکه سطح تنش دو سویه میان آمریکا و چین بسیار وسیع و گسترده شده بود. همچنین از سوی دیگر مائو رهبر جمهوری خلق چین، بنا به دلایلی از جمله ترس از شوروی و امتیاز گیری از مذاکرات با مسکو، خواهان برقراری ارتباط با آمریکا بود.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

پس از طی شدن مراحل گوناگونی از اقدامات و مذاکرات، در پایان مائو برای غلبه بر فضای داخلی چین بالاخص افراطیون و مخالفان داخلی، دست به ابتکاری زد که از آن تعبیر به دیپلماسی پینگ پنگ می‌شود. مائو علی‌رغم مخالفت‌های داخلی، دستور دعوت از تیم پینگ پنگ آمریکا به چین را صادر کرد.

اقدام چین برای استفاده از دیپلماسی پینگ پنگ جهت بهبود روابط آمریکا تصادفی نبود. مهارت چینی‌ها در پینگ پنگ امتیازی برای آنان محسوب می‌شد و جنبه مثبت داشت. چوئن لای نخست‌وزیر چین در ملاقات با مقامات ورزشی چین پیوسته تأکید داشت که این دیدار فرصت پراهمیتی برای بهبود روابط با آمریکا فراهم می‌آورد و اهمیت آ‌ن بیش از ‌آنکه در ورزش باشد، در عرصه سیاست است و بنابراین باید به دقت مدیریت شود.

در واقع، رهبران چین ورزش را در خدمت سیاست درآوردند، آن هم ورزشی که در آن سرآمد جهان بودند. سفر تیم پینگ پنگ آمریکا به چین با پوشش وسیعی از سوی رسانه‌های چینی مواجه شد. مسابقات دو تیم به طور زنده از رادیو و تلویزیون چین پخش شد. ملاقات چوئن لای با اعضای دو تیم و پوشش آن در رسانه‌ها، نقطه اوج این دیپلماسی بود، زیرا در این دیدار او گفت: «دیدار شما، فصلی نوین را در تاریخ روابط مردم چین و ایالات متحده گشود.» ساعاتی بعد از این دیدار، واشنگتن به پنج اقدام مثبت و جدید دست زد که از جمله آن‌ها لغو تحریم 22 ساله تجاری چین بود.[10]

3-رژیم صهیونیستی و دیپلماسی ورزشی

اما در این بخش به بررسی برنامه‌های پیگیری شده از سوی رژیم صهیونیستی در دیپلماسی ورزشی و اهداف

حول آن پرداخته شده است. اصلی‌ترین اهداف مورد پیگیری قرار گرفته از سوی رژیم صهیونیستی در دیپلماسی ورزشی را می‌توان نخست مشروعیت سازی و عادی‌سازی روابط با جوامع منطقه‌ای بالاخص کشورهای عربی –اسلامی و دوم ایجاد یک فرهنگ و هویت‌سازی برای یهودیان جهان دانست.

3-1- ضرورت دیپلماسی ورزشی برای رژیم صهیونیستی

بایکوت و تحریم علیه رژیم صهیونیستی در سال‌های اخیر بالاخص پس از آغاز جنگ‌های 4 گانه از سال 2006 تاکنون، طرفداران بسیار زیادی را در عرصه‌های گوناگون بالاخص در اروپا و کشورهای آسیایی به خود جذب کرده است.

در نشست سال ۲۰۱۵ هرتزلیا یکی از موضوعاتی که به آن پرداخته شد، نگرانی تل‌آویو از ناحیه گسترش تحریم‌ها و فضای افکار عمومی ضد این رژیم در غرب بود. پرفسور اتفان کرانسر رئیس سابق طرح‌ریزی سیاسی در وزارت خارجه آمریکا در این نشست هشدار داد: «اسرائیل در حال از دست دادن قدرت استدلال خود و حمایت دیگران در بسیاری از زمینه‌هاست و لذا باید چاره‌ای اندیشید.» در بخشی دیگر از این کنفرانس گلعاد مدیر امور سیاسی- نظامی وزارت جنگ رژیم صهیونیستی معتقد است: «تنها خطر یا تهدیدی که از ناحیه فلسطین متوجه ماست، افزایش تنش‌های بین‌المللی ما است که فلسطینی‌ها تلاش می‌کنند با استفاده از آن مشروعیت اسرائیل را زیر سؤال ببرند.»

هم‌چنین یکی از میزگردهای برگزار شده در کنفرانس هرتزلیا «اسلام و کمپین انزوا، عدم سرمایه‌گذاری و تحریم اسرائیل در اروپا: خطری راهبردی» نام داشت. در این میزگرد کارشناسان معتقد بودند در حال حاضر کلمه حقوق بشر عالی‌ترین عامل قدرت است؛ از همین رو این مسئله علیه رژیم صهیونیستی از سوی یهودستیزان استفاده می‌شود. صهیون‌ستیزی همان یهودستیزی است.[11]

سخنان صهیونیست‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد که راهبرد برای تقابل با این وضعیت را گرفتن عامل حقوق بشر با اتهام زدن به مخالفان به‌عنوان یهودستیزی قرن‌های گذشته اروپا می‌دانند. پس از تصویب طرح برچسب‌زنی بر روی کالاهای رژیم صهیونیستی در اروپا، کابینه نتانیاهو در بیانه‌ای این اقدام را یهودی‌ستیزی اروپا نامید.[12] لذا بارها سران صهیونیستی از لفظ یهودستیزی و هولوکاست‌انکاری، برای مخالفان و منتقدان خود استفاده کرده‌اند.

اقدامات ورزشکاران مشهور جهانی چون رونالدو، بوفون و … در تحریم یا موضع‌گیری علیه تل‌آویو، بسیار برای رژیم صهیونیستی چالشی بوده است. اتفاقات اخیر و تلاش‌های تل‌آویو در استفاده از دیپلماسی ورزشی برای غلبه بر حامیان و طرفداران تحریم رژیم نژادپرست صهیونیستی، الزام توجه به این امر و اتخاذ سیاست جدی دیپلماسی ورزشی و چگونگی عبور از چالش‌های پیش روی آن (مثل بازی دو بازیکن ایرانی در یونان در مقابل تیم مکابی) را دو چندان نموده است.

[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]

3-2- کسب پرستیژ و عادی‌سازی روابط با اعراب و کشورهای اسلامی

همان‌گونه که گفته شد یکی از اهدافی که ذیل دیپلماسی ورزشی دنبال می‌شود، کسب پرستیژ و به رسمیت شناخته شدن است. با توجه به سابقه انتقاد یا تحریم مسابقات نمایندگان رژیم صهیونیستی در رشته‌های مختلف حتی در سطوح حرفه‌ای و از سوی بازیکنان مشهور جهانی، رژیم صهیونیستی بهره‌گیری از دیپلماسی ورزشی را حداقل برای تقابل با این فضا بالاخص در مواجهه با کشورهای اروپایی و اسلامی بسیار حیاتی می‌داند.

فرآیند عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی و اعراب را می‌توان در قالب سه مرحله ساده‌سازی نمود. مرحله نخست، پذیرش و ایجاد روابط امنیتی و سیاسی پنهان، مرحله دوم پذیرش عادی‌سازی روابط در فضای نخبگانی و تبیین لزوم آن برای جامعه و در مرحله سوم که مهم‌ترین بخش فرآیند عادی‌سازی است، حساسیت‌زدایی اجتماعی است.[13]

یکی از راه‌های حساسیت‌زدایی اجتماعی در روابط، رو در رو شدن ورزشکاران تیم‌های عربی و اسلامی با نمایندگان رژیم صهیونیستی است. به طور مثال می‌توان به حضور تیم والیبال رژیم صهیونیستی در سال 95 در قطر اشاره کرد. بر اساس گزارش رسانه‌های صهیونیستی و شبکه عبری 24، لباس‌هایی که بازیکنان به تن کردند، منقش به دو حرف از نام «اسرائیل» به زبان انگلیسی بود. هم‌چنین گزارش‌هایی پیش از این فاش کرده بودند که طی سال‌های اخیر ورزشکاران صهیونیستی در مسابقاتی که در برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برگزار شده از جمله امارات و قطر، شرکت کرده بودند. می‌توان به شرکت شاهار پیر تنیسور صهیونیستی و اندی رام و یونی ارلیخ شناگران شهروند سرزمین‌های اشغالی و همچنین شرکت تیم جودوی رژیم صهیونیستی در مسابقات ابوظبی در اواخر سال 2015 میلادی اشاره کرد.[14] نکته حائز توجه مسابقات والیبال قطر آن بود که برای بار نخست، پرچم رژیم صهیونیستی هم در کنار دیگر کشورها برافراشته شد.

هم‌چنین یکی دیگر از اتفاقاتی که به خوبی سیاست دیپلماسی ورزشی رژیم صهیونیستی را در نزدیکی به اعراب نشان می‌دهد، مربوط به گزارش روزنامه القدس العربی است. در رای گیری کنفدراسیون جهانی هندبال، دورون سیمحی رئیس فدراسیون هندبال رژیم اشغالگر قدس به سمت نایب رئیس کنفدراسیون هندبال کشورهای حاشیه دریای مدیترانه انتخاب شد؛ اما خبری که چالشی شد آن بود که 22 کشور از جمله مصر و تونس به وی رأی مثبت دادند و با کسب رأی اکثریت اعضا به این سمت منصوب شد. پس از این اتفاق فدراسیون هندبال رژیم اشغالگر قدس در سایت اینترنتی خود تصاویر نمایندگان این رژیم، مصر و تونس را در حالی که کنار همدیگر نشسته‌اند، منتشر کرد.[15]

لازم به ذکر است که اقدام اخیر دو بازیکن ایرانی و حضور در مسابقه فوتبال در مقابل یک تیم از رژیم صهیونیستی، نقش آفرینی در پازل دیپلماسی ورزشی تل‌آویو است، ولو آنکه آنان چنین هدف یا نگاهی به رژیم صهیونیستی نداشته باشند.

3-3- المپیک مکابیا: تعریف هویت یهودی یکپارچه جهانی و جلب دیدگاه یهودیان ضد صهیونیست

یکی دیگر از اهداف رژیم صهیونیستی در دیپلماسی ورزشی، تقویت و همبستگی هویت و فرهنگ یهودی و هم‌چنین تقویت احساس تعلق یهودیان جهان نسبت به رژیم صهیونیستی است. بدین منظور تل‌آویو سرمایه گذاری وسیعی را بر روی انجمن جهانی مکابیا انجام داده است.

انجمن جهانی مکابیا (Maccabi World Union) امروزه بزرگ‌ترین سازمان ورزشی یهودیان است که بیش از 60 کشور، 450 باشگاه و 400 هزار نفر در آن عضو هستند. یکی از اقدامات این انجمن یهودی برگزاری المپیک مکابیا در چهار سال یک‌بار است؛ مسابقاتی است که از دهه 30 میلادی کار خود را آغاز کرد. در این مسابقات که به المپیک یهودیان مشهور است، تمام یهودیان جهان و شهروندان رژیم صهیونیستی حق حضور در آن را دارند. برای جذابیت مسابقات ابتکارات گوناگونی تعبیه شده است به طور مثال دسته‌بندی بخش جوانان (18-15) در نظر گرفته شده است که موجب حضور جوانان یهودی زیادی در مسابقات هم شده است. این مسابقات در چهار دسته آزاد (بدون رده سنی)، رده سنی جوانان، حرفه‌ای و پاراالمپیکی‌ها برگزار می‌شود.[16]

هدف از این مسابقات فراهم کردن فرصت سفر دیگر یهودیان به سرزمین‌های اشغالی، ایجاد یک هویت مشترک یهودی (با قرائت صهیونیستی) برای همه یهودیان جهان، هم‌بستگی و جلب حمایت دیگر یهودیان است.

بیستمین دوره از مسابقات مکابیا 4 تا 18 ژوئیه سال جاری برگزار شد. در این دوره حدود 10 هزار ورزشکار و 22 هزار تماشاگر از 80 کشور جهان شرکت کردند. شعار بازی‌های این دوره عبارت بود از «80 کشور – یک قلب. دموکراسی و صهیونیسم. حال و آینده برای یهودیان».[17]

یکی از ویژگی‌های خاص این دوره، برگزار شدن آن در بیت‌المقدس به جای تل‌آویو برای اولین بار برخلاف دوره‌های پیشین بود. اتفاقی که تلاش همه‌جانبه رژیم صهیونیستی برای یهودی‌سازی شهر قدس را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی

رژیم صهیونیستی در دیپلماسی ورزش همانند بسیاری دیگر از عرصه‌های دیپلماسی عمومی به دلیل تهدید و نیازهایی که از این ناحیه‌ها احساس می‌کرده، فعالیت‌های قابل توجهی داشته است. المپیک ویژه یهودیان و حضور در مسابقات کشورهای عربی و اسلامی دو کار ویژه نخست دیپلماسی ورزشی تل‌آویو است.

اما با نگاهی دقیق‌تر می‌توان دریافت که دیپلماسی ورزشی بیش از آنکه برای رژیم صهیونیستی فرصت باشد، ابزاری جهانی برای مخالفان این رژیم اشغالگر در عرصه جهانی و عمومی برای تحت فشار قرار دادن و هجمه به مشروعیتش است. امری که باید در جمهوری اسلامی به خوبی درک شود و با اتخاذ یک راهبرد کلان و جامع ضمن استفاده از این فرصت، بر چالش‌های احتمالی آن مانند حضور فوتبالیست‌های ایرانی در تیم‌های اروپایی و مواجهه با تیم‌های صهیونیستی و …غلبه نمود.

منابع

[1] آهویی، مهدی. اهداف، اولویت‌ها و مخاطبان دیپلماسی عمومی رژیم صهیونیستی. فصلنامه مطالعات راهبردی، سال شانزدهم، شماره اول، بهار ۱۳۹۲: ص ۱۹۰

[2] محمد محسن فایضی، «دیپلماسی علمی رژیم صهیونیستی؛ ابزار و اهداف»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ ۶ شهریور ۱۳۹۵، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.tabyincenter.ir/12820

[3] محمد محسن فایضی، «دیپلماسی دیجیتال وزارت خارجه رژیم صهیونیستی؛ ابزار و اهداف»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ ۱۳ شهریور ۱۳۹۵، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.tabyincenter.ir/12826

[4] محمد محسن فایضی، «دیپلماسی پزشکی رژیم صهیونیستی؛ ابزارها و اهداف»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 26 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.tabyincenter.ir/12826

[5] https://eca.state.gov/programs-initiatives/sports-diplomacy

[6] BUREAU OF EDUCATIONAL AND CULTURAL AFFAIRS

[7] https://csm.gmu.edu/about/

[8] Prestige

[9] علی صباغیان، «دیپلماسی ورزشی»، فصلنامه مطالعات فرهنگ-ارتباطات، سال شانزدهم، شماره 3 پائیز 1394

[10] محسن شریعتی نیا، «پینگ پنگ ایرانی»، وب‌سایت دیپلماسی ایرانی، منتشرشده در تاریخ 28 آبان 1391، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1909297

[11] «کنفرانس هرتزلیا ۲۰۱۵؛ اظهارات و راهبردها»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشر شده در تاریخ 31 خرداد 1394، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/13960

[12] «تقدیر نتانیاهو از بریتانیا به خاطر ممنوعیت جنبش ضداسرائیلی بایکوت»، وبسایت اسرائیل تایمز، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://goo.gl/qo8blr

[13] برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمد محسن فایضی، «حساسیت‌زدایی اجتماعی در عادی‌سازی روابط رژیم صهیونیستی با کشورهای عربی»، اندیشکده راهبردی تبیین، منتشرشده در تاریخ 26 اردیبهشت 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/11340

[14] «عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی/ برافراشته شدن پرچم اسرائیل در قطر»، وب‌سایت خبرگزاری جام نیوز، منتشرشده در تاریخ 16 فروردین 1395، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.jamnews.ir/detail/News/651787

[15] «نفوذ اسرائیل به مجامع ورزشی با کمک تونس و مصر»، وب‌سایت خبرگزاری العالم، منتشرشده در تاریخ 19 شهریور 94، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://fa.alalam.ir/news/1737469

[16] ABOUT US MACCABI WORLD UNION:
http://www.maccabiah.com/2017/maccabiah/about-us

[17] «المپیک مکابیا؛ ورزش در خدمت صهیونیسم»، وب‌سایت پایگاه علم و دانش‌پژوهی هادی، منتشرشده در تاریخ 27 تیر 1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.haadi.ir/News-710