اندیشکده راهبردی تبیین – مقتدی صدر دیگر آن جوان هیجان‌زده و تندخویی نیست که در سال‌های ابتدایی اشغال عراق، از خود به نمایش گذاشته بود. اکنون، محاسن او سفید شده است و به همین میزان، سیاست‌ورزی او هوشمندانه‌تر و دارای ابعاد متعددی گشته است. عملکرد او یارانش در انتخابات پارلمانی 2018 در همین چارچوب قابل تحلیل است. علاوه بر این، صدر در فرایند تعیین کابینه نیز به‌گونه‌ای عمل کرد که به نظر می‌رسد به صورت نسبی، به عمده‌ی اهداف خود دست یافته است. چهره جدید مقتدی صدر وقتی معنادارتر می‌شود که به یکی از جملات صریح او در گفتگوی دو سال قبلش با یکی از شبکه‌های تلویزیونی عراق توجه شود: برنامه مرجعیت دارم. واقعیت این است که در صورت پذیرش صدر به‌عنوان یک مرجع دینی در میان هوادارانش، مسیر سیاست‌ورزی او هموارتر و تاثیرگذاری بر او سخت‌تر خواهد شد. در این مقاله بر آنیم تا مولدهای قدرت سیاسی صدر در داخل و خارج عراق، شیوه یارگیری و مواجهه با رقبا در انتخابات، رفتار او در قبال انتخاب نخست وزیر و کابینه را تبیین و بررسی نماییم.
مولفه های قدرت صدر در داخل
در سطح داخلی، می توان عوامل متعددی را برای حفظ نفوذ مقتدی صدر در سپهر سیاسی این کشور فهرست کرد. آن چه که در تمامی این عوامل مشترک است، هماهنگی آن با بخش های گسترده ای از جامعه عراق است. به عبارت روشن تر، مقتدی صدر، “رگ خواب” تمام یا بخشی از افکار عمومی کشورش را می شناسد یا به صورت تصادفی، در جهت مطلوب آن عمل می کند.
انتساب به خاندان صدر: خاندان صدر، همچون خاندان حکیم با سابقه مبارزات سیاسی گسترده ضد بعث و نفوذ عمیق مذهبی، آن میزان در میان عراقی ها شناخته شده هست که انتساب به آن، برای هرکسی، امتیازی اجتماعی محسوب شود. مقتدی صدر هم از این قاعده مستثنی نیست. نمی توان نقش نسب خانوادگی وی را در بسط نفوذش در عراق منکر شد.
شهید محمد باقر صدر، پدر همسر مقتدی، در میان بخش بزرگی از شیعیان عراق، شاید جایگاه امام خمینی در میان ایرانی ها را داشته باشد و مسلما کسانی که ادامه دهنده راه او قلمداد شوند، حمایت اجتماعی گسترده ای را جلب خواهند کرد. گذشته از این، مقتدی، چهارمین پسر شهید محمد صادق صدر نیز هست که به خطبه های غراء و مبارزات سیاسی استوارانه علیه صدام شهرت داشت. بر این اساس، نسب مقتدی به شهدای مبارزه با صدام، دیکتاتور منفور عراق می رسد و این خود، منبع مقبولیتی برای وی به حساب می آید. جالب آن که طبق برخی شواهد، شهید صدر ثانی (پدر مقتدی) مقتدی را به عنوان جانشین خود در نظر نداشته[1] ولی در هر حال، او توانسته این باور عمومی را رواج دهد که جانشین پدر است.
چهره مذهبی: بدون شک مذهب در جامعه عراق، بی نهایت اهمیت دارد تا آن جا که پر قدرت ترین فرد این کشور، آیت الله سیستانی، یک مرجع دینی است. نفوذ کلام مرجعیت دینی در عراق به حدی بالاست که بارها شاهد بوده ایم سخنان تلویحی ایشان، نتایج انتخابات و چینش کابینه ها را تغییر داده است.
مقتدی صدر، به عنوان یک روحانی شیعه، مذهب را به عنوان یک عامل محبوبیت در اختیار دارد. وی خطیب جمعه مسجد کوفه است و از 2008، با ادامه تحصیلات حوزوی، گام های بلندی برای تبدیل شدن به یک “آیت الله” برداشته[2]. او در مصاحبه ای، در پاسخ به این سوال که کجا متولد شده، پاسخ داد : «در نزدیکی حرم حیدری». شاید این پاسخ بدون دور اندیشی خاصی داده شده باشد ولی به هر صورت، نمایشی از قرابت به منش امیر مومنان را برای مخاطبان شیعه عراقی ترسیم می نماید.
جوانگرایی: به نسبت سایر شخصیت های شناخته شده سیاسی عراق، مقتدی با 44 سن، جوان محسوب می شود. وی همچنین تلاش زیادی به خرج داده تا چهره “جوان گرایی” هم دیده شود. به عنوان مثال، او برادر زاده خود، احمد صدر 32 ساله را به جایگاهی بسیار بالا در سیاست عراق رسانده تا آن جا که در کنفرانس خبری پس از اولین گردهمایی رهبران فراکسیون الاصلاح، جایی که خود مقتدی، حیدرالعبادی، حکیم و علاوی و چندین شخصیت بسیار شناخته شده دیگر حضور داشتند، احمد صدر جوان، بیانیه پایانی را خواند تا سندی بر جوانگرایی مقتدی باشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr2', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr2", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ضدیت با امریکا: با توجه به پیامدهای حمله امریکا به عراق در سال های 1991 و 2003، طبیعی است که بسیاری از مردم این کشور، ضدیت شدیدی با واشنگتن داشته باشند. در این بستر، مخالفت با امریکا خود به خود عامل محبوبیتی در سیاست عراق خواهد بود. صدر به خوبی از این ابزار استفاده کرده است. او سالیان دراز به عنوان عنصر “ضد امریکایی” و “ضد غربی” شناخته می شده[3]. در اولین مصاحبه تلویزیونی خود در سال 2003، صدام را “افعی کوچک” و امریکا را “افعی بزرگ” نامید[4]، از سال 2004 جیش المهدی را وارد جنگی تمام عیار با نیروهای امریکایی کرد و در 2010، از مردم خواست که به افرادی رای دهند که «به دنبال اخراج امریکا از عراق هستند»[5].
استقلال از قدرت های خارجی: طی چند سال اخیر، ضدیت با مداخله جویی دولت های خارجی در عراق، در جامعه این کشور بسیار رواج یافته است. در این بین، با توجه به تبلیغات شدید محور ریاض و غرب، مخالفت با نفوذ ایران نیز پر رنگ تر شده است. صدر، از این منظر، امتیازات گسترده ای نسبت به سایر رهبران سیاسی عراق دارد. او طی دوره حکومت صدام، بر خلاف اکثر سیاسیون فعلی عراق، خاک کشورش را ترک نکرد؛ موضوعی که خود مرتبا در سخنرانی هایش روی آن مانور می رود و از آن به عنوان “تنها نگذاشتن ملت عراق” یاد می کند. همچنین او از اواخر 2011، لب به انتقاد از ایران گشوده تا چهره خود را مستقل تر نشان دهد. البته بسیاری از این ادعاها قابل نقد است. در فوریه 2007، منابع اطلاعاتی امریکایی گزارش دادند که صدر به ایران گریخته[6] و از اواخر 2010، این مسئله تا حدودی عیان شد. هرچند که اکنون حافظه تاریخی جامعه عراق تا حدودی آن را فراموش کرده است. همچنین وی قرابت هایی به عربستان یافته که در ادامه شرح آن خواهد آمد. بنابراین، صدر بیشتر “ژست” مستقل بودن از دولت های خارجی را می گیرد و توانسته، به بسیاری این ژست را بقبولاند.
نمایش بی میلی به قدرت: مقتدی به گونه ای عمل کرده که بسیاری او را بی میل به قدرت ببینند. او هرگز در انتخابات شرکت نکرده و هیچ سمت رسمی دولتی نداشته، سال 2008، جیش المهدی را “برای صلاح عراق” منحل ساخته و نیروهایش را عمدتا در امور اجتماعی به کار گرفته[7]، هیچ فرزندی ندارد[8] که بخواهد قدرت را به شکل موروثی به وی منتقل کند. روی هم رفته، مقتدی به گونه ای رفتار می کند که گویی از سر دلسوزی، نه قدرت طلبی، وارد میدان سیاست شده است و این در حالی است که واقعیت متفاوت از این است.
شخصیت کاریزماتیک: در جوامع آشوب زده، افراد اقتدار طلب محبوب می شوند. صدر در عراق که سالهاست از آشوب رنج می برد، به دلیل وجهه کاریزماتیک و مقتدر خود، محبوبیت قابل توجهی یافته است. او به صراحت لهجه معروف است، در تاختن به دولت های خارجی، آن جا که به نفعش باشد، هیچ ملاحظه ای ندارد و در مقابله با جریان های سیاسی کشورش، بسیار خشن عمل می کند که نمود آن را در تظاهرات های منجر به ناآرامی در بغداد می‌توان دید. طرفداران وی نیز به برخورد قاطع با دشمنان معروفند. جیش المهدی در دوره ای با مقابله شدید با وهابیون مستقر در لطیفیه و سرایا السلام با عملیات ثبات سازی چکشی در اطراف سامرا، بخشی از جامعه شیعی را به رهبر مقتدر خود جلب کردند.
بیگانگی با فساد و مفسدین : درست یا غلط، اینک بی اعتمادی شدید به دولت قبلی، در جامعه عراق رواج پیدا کرده که نمود عینی آن را می توان در کسب تنها 26 کرسی از سوی ائتلاف دولت قانون مشاهده کرد. در این میدان، صدر با برجسته سازی فساد سیستماتیک در عراق، خود را به عنوان قهرمان مبارزه با این موضوع نشان داده و دائما در خصوص آن صحبت کرده و برای “مفسدین” خط و نشان می کشد.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr3', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr3", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
منابع خارجی قدرت صدر
صدر بر خلاف ادعاهایش در خصوص “استقلال محض” از دولت های خارجی، هیچگاه ارتباطات خود را با همه طرف ها مخدوش نساخته است. در میان بازیگران منطقه به ویژه جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و ترکیه، صدر مراقب بوده که دشمن همه نشود. به همین دلیل، شاهد بودیم که طی 15 سال گذشته، سابقه نزدیکی و دریافت کمک از هر سه جناح اصلی منطقه را داشته است. با اتکا بر همین کمک ها، مقتدی توانسته وزنه خود را در معادلات کشورش سنگین تر سازد. در ادامه، به بررسی نشانه های دریافت کمک صدر از دولت های منطقه می پردازیم.
ایران: حامی اصلی مقتدی پیش از فوران حرکت های خودسرانه در جیش المهدی را می توان جمهوری اسلامی ایران دانست که با سکوت، حمایت سیاسی و یا تسلیحاتی و نظامی (بنا بر ادعای مکرر منابع غربی) از جیش المهدی، به دنبال پایان اشغال کشور همسایه بود. پیش از سال 2008، صدر قرابت زیادی با ایران داشت و حتی بنا به غالب اطلاعات موجود عراقی، در این کشور سکنی گزیده بود[9]. اما با فوران حرکات های خودسرانه جیش المهدی، تهران به صدر برای کنار گذاشتن اختلافات با دولت نوری المالکی فشار آورد و به نوعی، وی را مجبور به زمین گذاشتن سلاح در عراق کرد. شاید اصلی ترین علت واگرایی مقتدی صدر از ایران را بتوان در همین راستا ارزیابی کرد؛ احتمالا او تهران را مقصر اصلی در شکست مقابل نوری المالکی می بیند. علاوه بر این، صدر معتقد است که در پَس برخی انشعاب‌ها از جیش المهدی، ایران قرار دارد و این در حالی است که برخی ویژگی‌های مدیریتی خود او عامل این انشعاب‌ها بوده است.
[phps] if ( get_post_meta($post->ID, 'stitr4', true) ) : [/phps] [quote align="left"] [phps] echo get_post_meta($post->ID, "stitr4", true);[/phps] [/quote] [phps] endif; [/phps]
ترکیه: در سال 2009، مقتدی بدون اعلام قبلی به ترکیه سفر و با اردوغان و عبدالله گل، ملاقات کرد. وی که در این موقع، از ایران ناامید شده بود، صریحا از ترک ها خواست تا “نقش فعالتری در عراق بازی کنند”[10] و تلویحا، از آن ها دعوت کرد تا وزنه تعادلی در مقابل جمهوری اسلامی ایران ایجاد نمایند. طبق اعلام آناتولی، صدر در جریان این سفر، دیدگاه خود پیرامون بسیاری از مسائل عراق از جمله کرکوک را با دیدگاه رهبران ترکیه هماهنگ دانسته است[11]. این که صدر در جریان این سفرها توانسته جایگزینی برای حمایت مالی و سیاسی ایران بیابد یا خیر هنوز مشخص نیست ولی مسلما، ترتیب سفری اینچنینی از سوی مقامات ترک، به ویژه شخص اردوغان، بدون دور اندیشی های خاص برای ساختن یک مهره برای آنکارا در بغداد نبوده است.
عربستان: شروع بازی صدر در عراق به سود عربستان، به سال 2009 باز می گردد. هنگامی که وی پس از دیدار با بشار اسد در دمشق، ایران را متهم به “دخالت در امور داخلی عراق” کرد و گفت: «در حقیقت دستان زیادی هستند که امنیت عراق را به بازی گرفته اند و تنها ایران نیست. هر کسی می خواهد از این ناامنی سهمی داشته باشد… نبود اعراب در عراق موجب ایفای نقش ایران و دیگر کشورها شده است. امیدوارم اعراب نقش خود را در قبال عراق ایفا کنند تا دست دیگر کشورها در عراق قطع شود.»[12] مسلم است که چنین اظهار نظرهایی دقیقا در چارچوب سیاست های مطلوب سعودی ها بیان شده است. کمی بعد هم صدر در گفتگو با الجزیره، مدعی شد که از دخالت های ایران در امور عراق، به آیت الله خامنه ای شکایت برده است. با این حال، قبح نزدیکی به سعودی – حامی بزرگ وهابیت، بزرگترین عامل رشد تروریسم در عراق – آنقدر زیاد بود که صدر تا 2017، جرات برقراری روابط عیان با آن ها را پیدا نکند. نهایتا صدر سال 2017 ، موعد نزدیک به برگزاری انتخابات را برای برقراری روابط با “قاتل کودکان یمن و شیعیان عراق” مناسب دید. آغاز روابط جدی صدر با سعودی ها از سفر وی به بیروت و حضورش در سفارت عربستان آغاز شد که دامنه آن به سفر وی به ریاض و دیدار با محمد بن سلمان کشیده شد. گفتنی است در جریان این سفر، ثامر السبهان، سفیر اخراجی سعودی از عراق در فرودگاه به استقبال صدر آمده بود[13]. صدر پس از این دیدار، عربستان را “پدر پر قدرت عرب” نامید، دیدگاه هایش با بن سلمان را پیرامون مسائل منطقه “یکسان” ارزیابی کرد و دولت سعودی را “خواهان صلح در منطقه” دانست[14]. دفتر صدر پس از این سفر در اطلاعیه ای مدعی شد ولیعهد سعودی، تعهد داده که 10 میلیون دلار برای بازسازی عراق “از طریق دولت” هدیه کند[15]؛ نیک پیداست که اولا کمک های سعودی ها به جریان صدر، محدود به این مبلغ نمانده و ثانیا این مبلغ بر خلاف ادعای دفتر صدر، از طریق دفتر خود وی به عراق رسیده تا نقطه قوتی برای مهره مطلوب آل سعود در عراق شود وگرنه چه دلیلی دارد که ولیعهد سعودی، به جای العبادی، به صدر قول ارسال چنین کمکی به دولت عراق را بدهد؟ شاهد این مدعا، سخنان عبدالله الخربیط، نماینده سنی پارلمان عراق است که تاکید کرده “ریاض به صدر نه سنی های پارلمان عراق کمک می کند”.[16]بر این اساس، مقتدی صدر از سال 2017، عربستان را به عنوان اسپانسر سیاسی، مالی و احتمالا نظامی خود برگزیده است.
امارات: تنها دو هفته پس از سفر به عربستان، مقتدی صدر با هواپیمای اختصاصی فرستاده شده از سوی ابوظبی، به دیدار حاکمان آل نهیان رفت و محمد بن زاید، شخصا در فرودگاه به استقبال وی آمد.[17]هرچند اهداف و مدت این سفر هیچگاه اعلام نشد اما مشخص است که دعوت و استقبال اینچینی، برای رسیدن به سطح استراتژیک همکاری ها بوده است. کشور کوچک اما متمول امارات، بدون هیچ شکی، صدر را تحت حمایت مالی خود قرار داده و مسلما صحبت از حمایت مالی امارات، محدود به چند هزار دلار نیست و بایستی میلیون ها دلار را مد نظر قرار داد.
صدر توانسته با استفاده از این پتانسیل ها در داخل و خارج عراق، یک مهره کلیدی در بازی های سیاسی کشورش شود. او با تکیه بر وزن سیاسی خود، در انتخابات ها نیز نسبتا موفق عمل کرده که در ادامه، به بررسی جوانب انتخاباتی و رقابت سیاسی سیره مقتدی صدر می پردازیم.
منابع
[1] موسوی، علی (1387). “نبرد با جیش المهدی؛ آزمونی سخت برای مالکی”، ایران دیپلماسی، آنلاین قابل بازیابی در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1689
[2] Dehghanpisheh, Babak (2008-01-19). “The Great Moqtada Makeover”. Newsweek.
[3] “Defining Muqtada”(11/11/2014) Columbia Journalism Review
[4] “60 Minutes Wednesday” Muqtada al-Sadr’s Battle Against the U.S. (TV Episode 2003)”. IMDb. Retrieved 11 December 2014.
[5] “Iraqi Shia Leader Calls for U.S. Withdrawal From Iraq” (17/11/2010) Hamsayeh.net.
[6] Londoño, Ernesto; Joshua Partlow (2007-02-14). “Iraqi Militia Leader Sadr in Iran, Say U.S. Officials”. The Washington Post
[7] “Al-Sadr Orders Militia To Disarm” (8/8/2008) CBS News.
[8] Cockburn, Patrick (21 October 2008). Muqtada Al-Sadr and the Battle for the Future of Iraq. Simon and Schuster. p. 112.
[9] موسوی، علی (1387). “نبرد با جیش المهدی؛ آزمونی سخت برای مالکی”، ایران دیپلماسی، آنلاین قابل بازیابی در:
http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1689
[10] Çobanoğlu, Çağri (2009-05-04). “Iraq’s Sadr Meets Erdogan”. Today’s Zaman.
[11] “نخستین سفر مقتدی صدر به ترکیه” (13/2/1388). دیپلماسی ایرانی، آنلاین قابل بازیابی در:
http://irdiplomacy.ir/fa/news/4516
[12]“اظهارات ضد ایرانی صدر” (13/4/1388) خبرآنلاین، آنلاین قابل بازیابی در:
https://www.khabaronline.ir/news/13085
[13] أیوب، نوز (2017) “الصدر یحط في السعودیة؛ ابن سلمان بدلا من طهران؟”، الجزیده الاخبار، اونلاین یوجد في:
https://al-akhbar.com/Arab/235664
[14]“مقتدی صدر باردیگر خواستار انحلال حشدالشعبی شد” (30/5/1396). رادیو فردا، آنلاین قابل بازیابی در:
https://www.radiofarda.com/a/f9-moqtada-sadr-says-iraq-doesnt-want-two-armies/28672009.html
[15]” بعد لقائه مع محمد بن سلمان… مقتدی صدر: هذه هي النتائج” (2017) سي ان ان عربي، اونلاین یوجد في:
https://arabic.cnn.com/middle-east/2017/08/01/muqtada-al-sadr-visit-saudi-results
[16]” ریاض نه از اهل سنت بلکه از صدر حمایت می کند” (2/9/1397). راهبرد معاصر، آنلاین قابل بازیابی در:
http://rahbordemoaser.ir/fa/news/911
[17]” سفر مقتدی صدر به امارات متحده عربی” (14/8/2017) دولیچه وله فارسی، آنلاین قابل بازیابی در:
https://www.dw.com/fa-ir/%D8%B3%D9%81%D8%B1-%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%DB%8C-%D8%B5
