مقدمه
در روزهای اخیر، صحنه میدانی عراق کاملاً متأثر از عملیات گسترده ضد داعش در استان صلاح‌الدین بوده است. بر همین اساس نیروهای ارتش عراق، گروه‌های شیعی به همراه عشایر اهل سنت، پس از محاصره کامل شهر راهبردی تکریت، این شهر را از داعش باز پس گرفتند. ضمن اهمیت راهبردی این پیروزی برای دولت و ملت عراق، آنچه عملیات صلاح‌الدین را به شکلی متمایز برجسته می‌سازد، اثبات نقش محوری جمهوری اسلامی در پیروزی صلاح‌الدین در ادامه عملیات‌های آمرلی و جوف الصخر است. درواقع پیروزی فوق بر مبنای طراح راهبردی سردار رشید اسلام، حاج قاسم سلیمانی و در سایه نقش وحدت‌بخش ایران در میان گروه‌های مختلف مذهبی عراق صورت گرفت. این پیروزی در حالی به وقوع پیوست که ایالات‌متحده و ائتلاف بین‌المللی ضد داعش مدت‌هاست دچار سرگردانی راهبردی بوده و عملاً دچار بی‌عملی شده‌اند. بنابراین نبرد آزادسازی استان صلاح‌الدین بار دیگر قدرت تأثیرگذاری ایران در منطقه را مشخص نمود. در این میان سؤالی که مطرح می‌شود این است که؛ پیروزی در تکریت و حضور ایران در عملیات صلاح‌الدین چه تأثیرات راهبردی بر جایگاه منطقه‌ای و قدرت نرم ایران خواهد داشت؟
نقش ایران در عملیات‌های آمرلی، جرف‌الصخر و صلاح‌الدین
جمهوری اسلامی در ابتدای بحران‌سازی داعش در عراق، بر اساس طراحی امنیتی و پیوستگی جغرافیایی کشورمان با عراق و هم‌چنین وظیفه دینی حفاظت از عتبات عالیات و ملت مظلوم عراق، به‌سرعت وارد عرصه گردید. بر همین اساس جمهوری اسلامی نقش اصلی را در توقف پیشروی داعش به‌سوی بغداد و اربیل، بازی کرد. پس‌ازآن نیز با ورود مستشاران نظامی ایران به عراق و فتوای مرجعیت شیعه، به‌سرعت نیروهای مردمی تشکیل شده و بخشی از ساختار ارتش نیز احیا گردید. لذا در شرایطی که ایالات‌متحده به دنبال تشکیل ائتلافی جهانی برای مبارزه با داعش بود، با حمایت جمهوری اسلامی شهر ترکمن‌نشین آمرلی آزاد گردید. پس از «عملیات آمرلی» که اولین عملیات جدی در مقابل داعش به شمار می‌رفت، در آبان ماه عملیاتی دیگر با نام «عاشورا» و بدون کمک نیروهای غربی ائتلاف ضدداعش آغاز شد و طی آن منطقه راهبردی و مهم جرف‌الصخر در شمال استان بابل که از مسیرهای اصلی منتهی به کربلا و محل عبور زائران اربعین حسینی بود، آزاد شد. در آن مقطع تصویر پیروزمند «هادی العامری» رئیس سازمان بدر عراق و «سردار حاج قاسم سلیمانی» فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران در خطوط مقدم جبهه جرف‌الصخر در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست گردید تا اثباتی باشد بر توانمندی نظامی و قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران. در شرایطی که ائتلاف ضد داعش صرفاً با حملات پراکنده هوایی خود یک‌درمیان مواضع ارتش عراق و داعش را بمباران می‌نمود، آزادسازی منطقه جرف‌الصخر اما کلید پیروزی‌های بعدی و آزادسازی دیگر مناطق از دست گروه داعش بود.
تا مرحله آزادسازی آمرلی و جوف‌الصخر، آنچه در اولویت راهبردی قرار داشت عقب راندن داعش از مرزهای غربی جمهوری اسلامی و هم‌چنین دور ساختن آنان از بغداد و شهرهای مقدسی چون کربلا بود. پس‌ازآن نیز عملیات‌های پراکنده برای تأمین امنیت حرمین عسکرین در سامرا از گزند گروه‌های تکفیری صورت گرفت. اما عملیات آزادسازی صلاح‌الدین که گفته می‌شود بیش از هفت ماه کار اطلاعاتی، امنیتی و شناسایی در مورد آن صورت گرفته است، حرکت جدی عراق برای شکست داعش است، آن‌هم در مناطقی که به جهت اکثریت اهل سنت و نیز جایگاه روانی آن به‌عنوان خاستگاه حزب بعث و صدام حسین از اهمیت راهبردی بالایی برخوردار است. گروه تکفیری داعش از ژوئن سال 2014 بر شهر تکریت، زادگاه صدام و شهر الدور، زادگاه عزت الدوری دستیار صدام و شهر الشرقاط مسلط شده بودند. تکریت البته از جهت وجود پایگاه هوایی اسپایکر که چندین بار میان داعش و ارتش عراق دست‌به‌دست گذشته نیز دارای اهمیت است، به‌ویژه جنایت بی‌سابقه داعش در اعدام 1700 دانشجوی نظامی عراقی در این پایگاه اتفاق افتاد.
پاک‌سازی صلاح‌الدین به معنای تأمین امنیت سامرا و هم‌چنین دست‌یابی به شهر بیجی به‌عنوان یکی از نقاط راهبردی اقتصادی در شمال عراق نیز به شمار می‌رود. بر این اساس پاک‌سازی صلاح‌الدین از داعش به معنای محاصره داعش در موصل و محدود نمودن حوزه عملیاتی آنان در شمال است تا بتوان از این فرصت پیش‌آمده امنیت را در غرب عراق و شهرهایی نظیر فلوجه تأمین نمود. بر این اساس با کمک نظامی و اطلاعاتی ایران برای نبرد آزادسازی استان صلاح‌الدین، بیش از 30 هزار نیروی نظامی آموزش دیده و آماده نبرد شدند که از میان آن‌ها بیست هزار نفر در قالب گروه‌های شیعی، هشت هزار نفر عشایر اهل سنت (صحوات) و دو هزار نفر هم در قالب رسمی ارتش عراق قرار گرفتند. در این میان آنچه سبب فروپاشی ساختار نظامی داعش شده است، هماهنگی میان نیروهای امنیتی و نظامی و نیروهای داوطلب مردمی بوده است.
پیامدهای راهبردی حضور ایران در عملیات صلاح‌الدین
بی‌تردید جمهوری اسلامی بر اساس ابعاد ملی و حدود جغرافیایی خود، دارای یک نوع طراحی امنیتی می‌باشد که ویژگی بارز آن گره‌خوردگی امنیت عراق با جمهوری اسلامی است. در مراحل آغازین بحران عراق، آنچه در صحنه میدانی و از حیث راهبردی قابل مشاهده بود گسترش تهدیدات امنیتی ضد ایران بود. چراکه از طرفی عراق به‌عنوان همسایه اصلی ایران و یکی از اعضای جبهه مقاومت دچار تجزیه‌طلبی داخلی شده، اشغالگران آمریکایی نیز به بهانه مبارزه با داعش تلاش می‌کردند دوباره حضور نظامی خود را در عراق تثبیت نمایند. اماکن مقدسه شیعه و شیعیان عراق به‌طور فزاینده‌ای در معرض تهدید جریانات سلفی- تکفیری قرار گرفت. و حتی شرق عراق، در حال تبدیل شدن به پایگاه‌هایی برای پشتیبانی عملیات‌های اطلاعاتی و تروریستی علیه جمهوری اسلامی بود. بر این اساس حضور نظامی اطلاعاتی ایران در آمرلی و جرف‌الصخر، راهبردی حداقلی برای رفع تهدید از مرزهای جمهوری اسلامی بوده است. اما اینک روند بحران عراق، فرصت‌های راهبردی بی‌شماری را در اختیار ایران قرار داده است. همان‌گونه که جمهوری اسلامی تهدید فزاینده اشغال عراق در سال 2003 و محاصره شدن توسط نیروهای آمریکایی را به فرصتی عظیم تبدیل نمود، به نظر می‌رسد نتیجه بحران فعلی عراق نیز، افزایش بیشتر قدرت جمهوری اسلامی است. بنابراین ضمن حفظ امنیت تاکتیکی عراق و مصون داشتن اماکن مقدسه (جلوگیری از تهدیدآمیز شدن شرایط عراق)، زمینه‌های استراتژیک اقتدار ایران (استفاده از بحران به‌مثابه فرصت) در حال فراهم شدن است. در این میان عملیات صلاح‌الدین نقطه عطفی به شمار می‌رود که نشان دهنده تغیر بحران عراق از حالت تهدیدآمیز به حالت فرصت ساز برای جمهوری اسلامی می‌باشد. فرصت‌های راهبردی و پیامدهای مثبت نبرد صلاح‌الدین را می‌توان در موارد ذیل مورد اشاره قرار داد:
1. اثبات قدرت نرم جمهوری اسلامی در همراه کردن اهل سنت و وحدت میان عراقی‌ها
هم‌زمان با موفقیت‌های گسترده دولت و ملت عراق در عملیات آزادسازی صلاح‌الدین، جنگ روانی حامیان عربی داعش نیز به طرز عجیبی گسترش یافت تا به هر قیمت ممکن مانع از سقوط تکریت بشوند. لابی‌های داعش مذبوحانه تلاش می‌کنند بر فتنه نزاع شیعه و سنی بیش‌ازپیش بدمند و با تحریک اهل سنت، آنان را به حمایت از داعش ترغیب کنند. بر همین اساس سرمقاله نویس روزنامه «القدس العربی» تکریت را «قلب اهل سنت» خواند و مدعی شد در صورت تسخیر تکریت از سوی دشمنان داعش، اهل سنت عراق یا قتل‌عام می‌شوند و یا مجبور به مهاجرت به اردن خواهند شد. اسامه النجیفی، رئیس پیشین پارلمان عراق در یک موضع خطرناک نسبت به پیشروی شیعیان هشدار داد و مدعی شد شیعیان در مناطق سنی نشین دست به جنایت می‌زنند. آمریکا نیز مدتی است از جنایات شیعیان در قبال اهل سنت سخن‌پراکنی کرده و مدعی است که طی شش ماه آینده با تسلیح و تجهیز عشایر اهل سنت و بدون کمک شیعیان موصل را از اشغال داعش آزاد خواهد نمود.
اما درعین‌حال و به‌رغم تلاش جبهه غربی- عربی برای تبدیل جنگ علیه داعش به یک جنگ شیعه- سنی، این جمهوری اسلامی بود که بیش از هشت هزار نفر از عشایر اهل سنت را در کنار نیروهای شیعه برای فتح تکریت هدایت نمود. در جبهه غربی عراق نیز شیخ احمد ابو ریشه، رهبر گروه‌های مسلح سنی ضد داعش موسوم به «صحوات» نیز ضمن پیروی از فرمان مرجعیت شیعه، مانع سقوط کامل استان الانبار شده است. بر این اساس عملیات آزادسازی صلاح‌الدین، نشانه‌ای بارز از وحدت ملی مردم عراق است و هیچ‌گونه رنگ‌وبوی طائفه‌ای ندارد. این بی‌تردید حاصل اقتدار نرم جمهوری اسلامی و تثبیت گفتمان وحدت در مقابل فرقه‌گرایی است.
2. تحکیم وحدت جریان‌های شیعی
حوزه دیگری که در عملیات صلاح‌الدین به‌عنوان یک پیامد مثبت برای تهران خود را آشکار می‌کند؛ وحدت و توانمندسازی گروه‌های شیعه عراقی و هم‌چنین دمیدن روحیه جدید به شبکه منطقه‌ای جبهه مقاومت است. در سال‌های گذشته جریان شیعی عراق دوره‌های پر از اختلافی را سپری کرده‌اند که نمونه بارز آن را می‌توان در سال آخر نخست‌وزیری نوری المالکی مشاهده نمود. اما اینک جریان شیعی عراق با چهره جدید و مردمی خود را در قامتی جدید نشان می‌دهد. «هادی العامری» رئیس سازمان بدر عراق، حجت‌الاسلام‌والمسلمین شیخ «قیس خزعلی» دبیر کل گروه عصائب اهل الحق، «حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد طباطبائی» جانشین دبیر کل گروه عصائب اهل الحق و «شیخ عدنان الشحمانی» فرمانده کتائب تیار الرسالی، گروه‌های مردمی دیگر نظیر سرایا خراسانی و … همگی ابعاد جدیدی از پوست‌اندازی جریان شیعه تحت هدایت مرجعیت نجف را نشان می‌دهند. جریان‌های سیاسی شیعی نظیر جریان صدر، مالکی، الدعوه و … نیز اینک بر سر لزوم حفظ وحدت و پرهیز از اختلافات بی‌مورد به وفاق رسیده‌اند.
3. تقویت هویتی و ژئوپلیتیکی محور مقاومت
اما حضور ايران در عراق و پیامدهای عملیات پیروزمند صلاح‌الدین در منطقه نیز بازتاب وسیعی خواهد داشت و اثری مثبت در جهت ايجاد روابط استراتژيك و گسترش نقش و نفوذ ايران برجای می‌گذارد. ایران بر شیعیان بحرین، عربستان سعودی و یمن و نظام سوریه، حزب‌الله لبنان و هم‌چنین بر اهل سنت فلسطین در گروه‌های حماس و جهاد اسلامی فلسطین نفوذ دارد. تحولات عراق در حالی است که در یمن جریان شیعی الحوثی طی یک انقلاب مردمی قدرت در صنعا را به دست گرفته و برقراری ارتباط هوایی تهران- صنعا و هم‌چنین قرارداد تجاری-اقتصادی میان دو کشور نشان دهنده عزم جمهوری اسلامی برای تثبیت قدرت انقلابی در یمن می‌باشد. جبهه مقاومت که پس از گسترش جنگ داخلی سوریه و هم‌چنین مواضع نسنجیده حماس دچار خلل گردیده بود، مجدداً در سپهر سیاست منطقه به بازیگر اول و البته بازی‌ساز بدل شده است. حكومت‌هاي مرتجع منطقه نیز بیش از هر زمان دیگری خود را در حصار محور مقاومت تصور کرده و از درون نیز بیش از گذشته از گروه‌های انقلابی و اقلیت شیعه دچار هراس شده‌اند. درواقع جمهوری اسلامی در حالتی که شدیدترین تحریم‌ها را تحمل می‌کند، قدرت برتر منطقه می‌باشد و این اتفاق جز با تکیه بر موج اجتماعی حاصل از قدرت‌نمایی ایران در عراق و در عملیات‌هایی مانند آزادسازی صلاح‌الدین صورت نگرفته است. عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی مهم مانند دیگر اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس، اردن و مصر، دلیل مشابهی برای ترس از نقش رو به گسترش ایران در منطقه دارند.
4. اثبات ناتوانی راهبرد آمریکا ائتلاف ضد داعش
اما مهم‌ترین پیامد عملیات صلاح‌الدین، پیروزی ایران نه‌تنها بر داعش که درواقع بر آمریکا بود. توضیح اینکه در عملیات‌های پیشین دستگاه تبلیغاتی غرب برای سرپوش نهادن بر ناتوانی ائتلاف ضد داعش، این‌چنین وانمود می‌کردند که طی هماهنگی‌های نوشته و نانوشته ایران و آمریکا: مشاوره اطلاعاتی نظامی ایران و ماشین جنگی زمینی شیعیان و نهایتاً حمایت هوایی آمریکا مسبب پیروزی بوده است. اما مدت‌ها بود که ضعف عملیاتی آمریکا و ائتلاف ضد داعش آشکار گردیده بود، به‌نوعی که مقامات آمریکایی به‌ناچار هر چند ماه یک‌بار از عملیات بزرگ این کشور برای بازپس‌گیری موصل، سخن به میان می‌آورند درحالی‌که کم‌ترین تجهیزات وعده داده شده به ارتش عراق را تحویل نداده و نسبت به آموزش و تسلیح نیروهای اهل سنت هم اقدامی نکرده‌اند. لذا پیروزی صلاح‌الدین صرفاً نشانگر پیروزی جمهوری اسلامی و اثبات ناتوانی آمریکا بوده است. شرایط برای آمریکا به‌گونه‌ای پیش رفته است که در جلسه پرسش و پاسخ کمیته روابط خارجی سنای آمریکا در هفته گذشته، ژنرال دمپسی رئیس ستاد مشترک ارتش این کشور اقرار کرد: «بیش از 80 درصد آن نیروهایی که در تکریت با داعش می‌جنگند، شبه‌نظامیان شیعه‌ای بودند که توسط ایران آموزش دیده و تجهیز شده‌اند». نهایتاً وی هشدار داد: «همگی ما نگران اتفاقاتی هستیم که پس از پایان جنگ و شکست داعش رخ خواهد داد. حضور مشاوران نظامی ایران در نبردها علیه داعشی‌ها در عراق چیزی است که واشنگتن در مورد آن دلواپسی‌هایی دارد». موضوع تکریت یک مسئله را ثابت کرد که عراق تا زمانی که ایران را در کنار خود دارد، می‌تواند داعش را شکست دهد آن‌هم بدون کمک گرفتن از آمریکا.
جمع‌بندی
حمایت جدی و حضور جمهوری اسلامی در عراق، نه‌تنها با هدف بالا بردن ضریب امنیت ملی کشور در برابر تهدیدات خارجی صورت می‌گیرد، بلکه جایگاه قدرت منطقه‌ای جمهوری اسلامی را به نحو فزاینده‌ای ارتقا می‌بخشد. عملیات‌های آزادسازی مناطق عراق از اشغال داعش به‌ویژه آزادسازی استان صلاح‌الدین و شهر راهبردی تکریت نشان داد: جمهوري اسلامي اراده لازم براي بهره‌گيري از منزلت استراتژيك خود را دارد. جمهوری اسلامی با تکیه بر اراده پولادین راهبردی خود و هم‌چنین ابعاد گسترده قدرت نرم و نفوذ کلام خود در جامعه عراقی اعم از شیعه و سنی اثبات کرد که شکست داعش صرفاً نیازمند اتحاد دولت و ملت عراق است، نه حضور ائتلاف نمایشی جنگ علیه داعش.
