1. بیان رویداد
بامداد شنبه 23 آبان به وقت تهران، فرانسه شاهد یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌های تروریستی پس از حادثه 11 سپتامبر 2001 بود. اولین اتفاق، هنگامی رخ داد که یک مرد مسلح به کلاشنیکف، چندین نفر را در رستوران پرازدحام کامبوج به قتل رساند. پس از آن گزارش شد دست‌کم دو انفجار در نزدیکی ورزشگاه «استادو فرانس»، جایی که مسابقه فوتبال بین آلمان و فرانسه در حال برگزاری بود، به وقوع پیوسته است. گفته میشود حدود 35 نفر در این انفجارها کشته شده‌اند. این اتفاق در حالی رخ داد که ساعاتی پیشتر گزارش شده بود که به دنبال تهدید تروریستی تیم فوتبال آلمان، هتل محل اقامت بازیکنان تیم ملی این کشور تخلیه شده بود. سومین گزارش از بحران پاریس مربوط به تیراندازی دو مرد مسلح به شرکت‌کنندگان در یک کنسرت موسیقی منتشر شد. گزارش‌ها حاکی است این دو مرد مسلح دست‌کم 20 گلوله به سمت جمعیت شلیک کردند و نزدیک به 100 نفر از حاضران را گروگان گرفتند. این گروگان‌گیری در مرکز هنری «باتاکلان» انجام شده است. گروه موسیقی راک آمریکایی “ایگلز آف دث متال” در این مرکز در حال برگزاری کنسرت بوده‌اند.
خبرگزاری فرانسه از قول یک شاهد عینی میگوید که یکی از حمله کنندگان در سخنانش به موضوع اقدامات نظامی فرانسه در سوریه اشاره کرده است. یورونیوز هم در گزارشی می‌نویسد که شاهدان عینی می گویند گروگانگیرها در سالن کنسرت بسیار جوان بودند و زبان فرانسه را به خوبی و بدون لهجه صحبت می کردند. همچنین یک شاهد دیگر گفته است که آنان هنگام ورود به سالن کنسرت فریاد زدند این کار را برای سوریه انجام می دهند.
پلیس فرانسه، ساعت‌ها بعد، اعلام کرد که حملات تروریستی دست‌کم در هفت نقطه پاریس به وقوع پیوسته است. پنج نقطه مورد حمله تروریستی عبارتند از؛ ورزشگاه دو فرانس (ورزشگاه ملی فرانسه)، مرکز هنری باتاکلان و رستوران کامبوج، خیابان شارون و محله له‌آل. خبرگزاری فرانسه هم نقشه مربوط به هفت نقطه در پاریس که در آنها حملات تروریستی انجام شده را منتشر کرد.
نقشه منتشر شده توسط خبرگزاری فرانسه از نقاط مورد حمله تروریستی
شبکه تلویزیونی ایتالیایی زبان اسکای تی جی بیست و چهار، اعلام کرد گروه داعش مسئولیت حملات تروریستی روز گذشته پاریس را بر عهده گرفت. این گروه تروریستی اعلام کرد این خون بهای سوریه است، این یازده سپتامبر فرانسه است.خبرگزاری اسپوتنیک روسیه نیز اعلام کرد گروه تروریستی داعش، مسئولیت حملات روز گذشته پاریس را بر عهده گرفت. گروه تروریستی داعش با قبول مسئولیت این حملات در سایت “دابق” به زبان فرانسوی اعلام کرد فرانسه جنگنده‌های خود را به سوریه فرستاده تا کودکان و افراد مسن را هدف قرار دهد و امروز از همان جام زهر خود می‌نوشد. داعش در سایت این مجله اینترنتی خود آورده است که بعد از پاریس نوبت رم، لندن و واشنگتن است.
حملات تروریستی از روز 14 نوامبر تا کنون، همچنان در فرانسه و برخی نقاط دیگر جهان ادامه داشته و موجی از ناامنی را به‌وجود آورده است.
2. مواضع بین‌المللی و منطقه‌ای
ساعاتی پس از این حادثه خون‌بار، موجی از مواضع محکومیت‌آمیز از سوی مقامات کشورهای مختلف بیان شد. برخی از این مواضع عبارتند از:
باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا در گفتگوی تلفنی با فرانسوا اولاند، با مردم فرانسه به خاطر حملات صورت گرفته در پاریس، ابراز همدردی کرد. آقای اوباما بر حمایت قاطع و همه جانبه آمریکا از متحد قدیمی این کشور تاکید کرد و گفت کشورش آماده است هر کمکی برای انجام تحقیقات درباره این حملات در اختیار فرانسه بگذارد. دو رهبر تاکید کردند که برای “مقابله با تروریسم” با یکدیگر همکاری خواهند کرد. اشتون کارتر وزیر دفاع آمریکا در بیانیه‌ای، حوادث بامداد شنبه پاریس را «وحشتناک و وحشیانه» خواند و گفت: «این حملات، فراتر از حمله به ملت یا مردم فرانسه بوده‌اند و تهاجم به ارزش‌های انسانی مشترک ما هستند.» جان کری، وزیر خارجه آمریکا ضمن محکوم کردن انفجارهای تروریستی در پاریس تاکید کرد که واشنگتن به دولت فرانسه هرگونه کمکی را که بخواهد ارائه می‌دهد.
۱۵ نفر از اعضای شورای امنیت سازمان ملل در بیانیه‌ای در واکنش به حملات تروریستی پاریس تاکید کردند که عاملان این جنایت تروریستی باید محاکمه شوند.
شی جینپینگ، رئیس جمهوری چین نیز با محکوم کردن حملات پاریس آمادگی کشورش را برای پیوستن به فرانسه و جامعه بین‌المللی برای تشدید همکاری‌های بین‌المللی و مبارزه با تروریسم اعلام کرد.
پوتین رئیس جمهور روسیه هم اعلام کرد کشورش این کشتار غیر انسانی را به شدت محکوم میکند و آماده ارائه هرگونه کمک برای تحقیقات درباره این جنایت تروریستی است.
بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی نیز با اعلام مراتب تسلیت به خانواده قربانیان گفت: اسرائیل شانه به شانه فرانسوا اولاند، رئیس جمهوری فرانسه و مردم این کشور در جنگ با تروریسم ایستاده است.
دبیرکل ناتو هم به اعلام حمایت و ابراز همبستگی با دولت فرانسه پرداخته است.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه نیز به فرانسوا اولاند، همتای فرانسوی خود و مردم فرانسه به دلیل این انفجارهای تروریستی تسلیت گفت. وی خواهان بسیج جامعه جهانی برای مقابله با تروریسم شد.
در بیانیه وزارت خارجه عربستان هم آمده است: «دولت و ملت عربستان به دولت و ملت فرانسه و خانواده‌های قربانیان این حملات تروریستی تسلیت می‌گویند. ریاض به همکاری با جامعه جهانی و افزایش تلاش‌ها برای ریشه‌کن کردن این آفت خطرناک که امنیت و ثبات جهانی را هدف قرار داده است، تأکید میکند.»
3. واکنش‌های احتمالی غرب
اگرچه داعش به صورت رسمی مسئولیت حمله به پاریس را برعهده گرفته است اما به نظر می‌رسد جبهه غربی سعی دارد تا به بهره‌برداری از این ماجرا، شرایط را در حوزه‌های سیاسی و میدانی تغییر دهد.
3-1. تقویت جریان اسلام‌هراسی
گفته میشود عملیات تروریستی‌ای که در پاریس صورت گرفت، پس از حادثه 11 سپتامبر در سال 2001 در آمریکا، بیشترین تلفات انسانی را در غرب داشته است. این مساله یک دستمایه اساسی برای تقویت موضع جریان‌های اسلام‌ستیز و اسلام‌هراس در غرب محسوب میشود. طبیعی است که برخی دولت‌های اروپایی که شاهد حجم قابل تامل گرایش به اسلام از سوی شهروندان‌شان هستند، بی‌میل به تقویت چنین مواضعی علیه اسلام و مسلمانان نیستند. لذا، نتیجه عملی اقدام داعش در فرانسه، افزایش ذهنیت منفی نسبت به اسلام در میان شهروندان غیرمسلمان این کشور و سایر کشورهای غربی خواهد بود. تجربه عملیات تروریستی علیه نشریه هتاک شارلی ابدو در فرانسه و رویکردهای اسلام‌ستیزانه و اسلام‌هراسانه‌ای که در آن ماجرا تقویت شد، این بار در حجمی وسیع‌تر صورت خواهد گرفت. شواهد این مساله در حال آشکار شدن است؛ بستن برخی مساجد و سخت‌گیری بیشتر در قبال مسلمانان از جمله این شواهد می‌باشد.
3-2. واکنش نظامی
اگر پذیرفته شود که غرب در مقابل حوادث پاریس سکوت نکرده و سعی خواهد کرد تا با اتخاذ یک رویکرد نظامی، در صدد نقش‌آفرینی جدیدی در خصوص هدف اعلانی «مبارزه با تروریسم» باشد، سه سناریوی اصلی محتمل خواهد بود که در ادامه هر یک مورد بررسی قرار خواهد گرفت. سناریوی سوم یعنی همسویی دو ائتلاف، به نظر تا کنون محتمل‌ترین سناریو خواهد بود.
3-2-1. ورود ناتو
ناتو به عنوان اصلی‌ترین نهاد نظامی جبهه غرب که موظف است در صورت به خطر افتادن امنیت یک کشورِ عضو وارد عمل شود، میتواند در شرایط کنونی به صحنه میدانی نبرد با داعش ورود کند. پس از حادثه تروریستی پاریس، دبیرکل ناتو هم در کنار مقامات عالی‌رتبه سایر کشورها، به اعلام حمایت و ابراز همبستگی با دولت فرانسه پرداخته است. به نظر می‌رسد ورود عینی ناتو به عنوان یک نهاد نظامی فراملی به معادلات نظامی منطقه با ادعای مبارزه با تروریسم، نمی‌تواند خارج از سازوکارهای شورای امنیت صورت گیرد. در این صورت، کسب نظر مثبت روسیه و چین به عنوان دو عضو اصلی شورای امنیت که در ناتو حضور ندارند، یک مساله مهم تلقی میشود. طبیعی است که در صورت ورود ناتو، علاوه بر هدف قرار گرفتن مواضع داعش در سوریه (فارغ از شدت و ضعف آن)، یک موازنه میدانی جدید در مقابل ائتلاف چهارگانه و به خصوص در برابر روسیه شکل خواهد گرفت.
3-2-2. تقویت ائتلاف بین‌المللی علیه داعش در رقابت با ائتلاف چهارگانه
ائتلاف بین‌المللی علیه داعش به رهبری آمریکا، با وجود تبلیغات پرهیاهوی بسیار، در عرصه عمل نتوانست به موفقیت‌های معناداری دست یابد. فارغ از اینکه آیا این عدم کارآمدی در مواجهه با داعش، یک ضعف نظامی تلقی میشود یا از عدم راهبرد و اراده منسجم برای مبارزه با این گروه تروریستی نشئت می‌گیرد، نکته حائز اهمیت این است که در مقابل این ائتلاف، ائتلاف چهارگانه‌ای با حضور ایران، روسیه، سوریه و عراق شکل گرفت که توانست با همکاری‌های اطلاعاتی و میدانی، به دستاوردهای قابل توجه‌تری نسبت به ائتلاف بین‌المللی دست یابد و ضربات بیشتری به داعش و برخی گروه‌های تروریستی دیگر وارد سازد. ورود آشکار روسیه به معادلات منطقه‌ای همراه با حضور نظامی، در سطحی کلان‌تر نشان از جدی‌تر شدن رقابت این کشور با آمریکا دارد. در چنین شرایطی، این سناریو در شرایط پس از حادثه تروریستی پاریس وجود دارد که آمریکا با همراهی بیشتر فرانسه، دست به کارآمدترسازی ائتلاف زده، بر حجم حملات خود بر داعش بیفزاید و در یک فضای روانی-سیاسی خود را اصلی‌ترین و فعال‌ترین بازیگر در عرصه مبارزه با تروریسم معرفی نماید. طبیعی است با چنین اقدامی، ائتلاف چهارگانه مانند هفته‌های سابق از قدرت ابتکار عمل برخوردار نخواهد بود.
3-2-3. همسویی دو ائتلاف
سناریوی محتمل دیگری که البته از سوی نخبگان و مقامات سیاسی بیشتری بیان شده، همسویی میان دو ائتلاف بین‌المللی علیه داعش و ائتلاف چهارگانه است. در این سناریو، فرانسه به عنوان یکی از اصلی‌ترین قربانیان داعش مطرح خواهد شد و طبیعی است که ایفاگر نقشی برجسته در ائتلاف خواهد بود؛ داعش خطری جهانی معرفی میشود و همراهی همه کشورها با یکدیگر فارغ از اختلاف‌نظرات در بحران سوریه یک ضرورت تلقی میشود و در نهایت هر دو ائتلاف با هماهنگی با یکدیگر به مواضع داعش و سایر تروریست‌های مورد توافق طرفین، حمله خواهند کرد. تا کنون این همسویی یکی از اصلی‌ترین محورهایی بوده که در تحلیل‌های غربی ذکر شده است. برخی از این موارد در ادامه می‌آید؛
روزنامه هافینگتون پست در گزارشی درباره حملات تروریستی پاریس نوشت: «آیا ما انتظار داریم که فرانسه میتواند به تنهایی با آنچه که 13 نوامبر و یک سال پیش در پاریس اتفاق افتاد مقابله کند؟ مسلما این امکانپذیر نیست.» این روزنامه سپس می‌افزاید: «اول از همه غرب باید مخالفت با روسیه، ایران و حتی سوریه را کنار بگذارد. حتی اگر رفتار آنها را نمیپذیریم به خاطر اینکه یک هدف مشترک داریم نیاز است که این کار انجام شود. سپس باید همه این نیروها را در یک چالش و کشمکش مشترک جمع کنیم. همانند آنچه که در جنگ جهانی دوم انجام شد. بدون استالین، چرچیل و روزولت هرگز قادر نبودیم علیه هیتلر پیروز شویم.»
«فرانسوا فیلون»، نخست‌وزیر اسبق فرانسه، بر ضرورت همکاری با روسیه، ایران و سوریه برای مقابله با گروه تروریستی داعش تأکید کرد. به گزارش اسپوتنیک، وی گفت: «برای ماه‌ها من گفته‌ام همکاری با روسیه، ایران و حکومت بشار اسد برای مبارزه با داعش ضروری است.»
هنری کیسینجر وزیر امور خارجه اسبق آمریکا هم میگوید که اروپا و آمریکا باید برای شکست داعش با روسیه همکاری داشته باشند و توقف این جنبش رادیکالی خطرناک پیش از آنکه به تهدیدی وجودی تبدیل شود، در راستای منافع تمام طرف‌هاست.
اما رویترز هم در گزارشی متفاوت به سیاست‌های فرانسوا اولاند اشاره کرده و می‌نویسد: «برخلاف فشار افکارعمومی فرانسه مبنی بر لزوم تغییر رویکرد دولت و آغاز همراهی با روسیه در بمباران مواضع داعش در سوریه، فرانسوا اولاند رییس فعلی جمهوری پنجم فرانسه، ترجیح می‌دهد به جای بودن در کنار مسکو به تقویت حضور نظامی خود در منطقه غرب آسیا بپردازد.» رویترز سپس افزوده: «انتقاد از رییس جمهور سوسیالیست فرانسه از سوی رقبای محافظه‌کار او طی روزهای اخیر بیشتر شده است و بسیاری او را بخاطر دوری از روسیه، نادیده گرفتن تأثیر ایران و اصرار بر براندازی دولت بشار اسد مورد سرزنش قرار داده‌اند. انتخاب‌های این رییس‌جمهور 61 ساله حتی از سوی هم‌حزبی‌های سوسیالیست‌اش نیز با واکنش‌های منفی روبرو شده است.» این خبرگزاری سپس به اختلاف نظر سارکوزی با اولاند اشاره کرده و می‌نویسد: «نیکلا سارکوزی رییس‌جمهور سابق این کشور در ملاقات اخیر خود با اولاند در روز یکشنبه 15 نوامبر، از لزوم وجود انعطاف در سیاست خارجی این کشور سخن گفته است. سارکوزی در این دیدار گفته است: ما به کمک همه، بویژه روسیه، در نابودی داعش نیاز داریم. حضور دو ائتلاف در سوریه امکانپذیر نیست.»
روزنامه امریکایی وال‌استریت‌ژورنال هم تمایل کشورهای مختلف غربی برای همکاری با روسیه در مبارزه با داعش را همان «ائتلاف بزرگ و واحد» مد نظر فرانسوا اولاند، رئیس‌جمهور فرانسه دانسته است. این رسانه آمریکایی برای اثبات این مدعا در ادامه به اظهارات مقامات کشورهای مختلف اشاره کرده که از آنها بوی تمایل به همکاری با روسیه جهت مبارزه با داعش استشمام میشود. اظهارات باراک اوباما، رئیس‌جمهوری آمریکا یکی از همین دسته از اقدامات است. او گفته در صورتی که روسیه راهبرد نظامی‌اش را تغییر دهد و بر داعش تمرکز کند، کشورش از همکاری با روسیه استقبال خواهد کرد. از طرف دیگر، اولاند هم تلفنی با پوتین درباره برنامه‌های مشترک احتمالی گفت‌وگو کرد و برنامه‌هایی برای سفر به واشنگتن و مسکو در هفته آینده تدارک دید.
به نظر می‌رسد بر اساس آنچه اوباما گفته، روسیه هم در حال تغییر راهبرد نظامی خود در سوریه باشد. اگر در روزهای ابتدایی حمله روسیه به مواضع تروریست‌ها، گروه‌های مختلف تروریستی اعم از ارتش آزاد مورد هدف جنگنده‌های روس قرار می‌گرفتند حالا پوتین از همکاری با این گروه و گروه‌های دیگر علیه داعش میگوید. او پیش از آغاز نشست گروه 20 در ترکیه به اینترفاکس و خبرگزاری آناتولی گفته است: «نیروی هوایی روسیه چند باز اهداف مشخص شده از سوی ارتش آزاد سوریه را بمباران کرد. مناطقی که فرماندهان ارتش آزاد سوریه گفتند تحت کنترل آنها است، از اهداف حملات خود خارج کردیم. این حقیقت ثابت میکند که ما آنچه که اپوزیسیون میانه‌رو نام دارد و همچنین غیر نظامیان را بمباران نمی‌کنیم.» پوتین پس از نشست هم اعلام کرد مخالفان سوری اعلام آمادگی کرده‌اند در صورتی که روسیه از آنها پشتیبانی هوایی به عمل آورد دست به عملیات علیه داعش بزنند.
به نظر می‌رسد سناریوی همراهی ائتلاف بین‌المللی علیه داعش به رهبری آمریکا با روسیه برای مبارزه با داعش در سوریه، یکی از محتمل‌ترین سناریوها باشد. در این سناریو، ابتکار عمل روسیه در مقابله با داعش، توسط آمریکا و متحدانش مهار خواهد شد و البته نقش اساسی روسیه در نبرد با تروریسم هم به اثبات خواهد رسید. در این سناریو، نبرد با داعش با جدیت بیشتری پیگیری خواهد شد اما امکان پذیرفتن گروه‌های تروریستی کوچک‌تر و کم‌اهمیت‌تر در قالب گروه‌های میانه‌روی ادعایی، بیشتر خواهد شد. ائتلاف نیازمند همسویی این گروه‌ها برای مبارزه با داعش بر روی زمین است. حتی روسیه هم آن‌گونه که در بالا آمد، اعلام کرده که در صورت مبارزه این گروه‌ها با داعش، از آنها پشتیبانی هوایی خواهد کرد.در صورت تحقق چنین گمانه‌ای، امکان اشغال نواحی تصرف شده توسط داعش از سوی این گروه‌های تروریستی وجود دارد و همین امر میتواند قدرت چانه‌زنی مخالفان اسد در مذاکرات را افزایش دهد. باید دید روسیه در مواجهه با این امکان، چه طرحی دارد.
در این میان، آیا ایران حاضر خواهد شد تا با این همسویی همراه شود یا همچنان از همراهی نظامی با ائتلافی که آمریکا در آن حضور دارد، دوری میکند؟
3-3. شبیه‌سازی 13 نوامبر 2015 با 11 سپتامبر 2001
یکی از اصلی‌ترین محورهایی که غرب در تلاش خواهد بود تا آن را در عملیات‌های رسانه‌ای و سیاسی خود وارد سازد و در صورت امکان، در حوزه نظامی هم مبتنی بر آن رفتار کند، شبیه‌سازی دو رویداد تروریستی 13 نوامبر 2015 فرانسه با ماجرای 11 سپتامبر 2001 ایالات متحده آمریکاست. اگرچه نحوه پاسخ‌دهی نظامی به این حملات تروریستی، بر اساس سناریوی‌های مطرح شده در بالا، احتمالا متفاوت خواهد بود اما در عرصه سیاسی، این‌همان‌سازی میان 13 نوامبر فرانسه و 11 سپتامبر آمریکا میتواند غرب را در مواجهه با تروریسم مورد نظر، بهره‌برداری سیاسی در عرصه مذاکرات حل بحران سوریه و تقویت اسلام‌هراسی یاری کند.
3-4. بهره‌برداری سیاسی غرب در مذاکرات سوریه و ایجاد اختلاف میان ایران و روسیه
ایران و روسیه اگرچه از ابتدای بحران سوریه تا کنون، عمدتا مواضع همسویی با یکدیگر داشته‌اند اما همسویی به معنای اشتراک کامل اهداف این دو نیست. لذا این تفاوت در اهداف میتواند در عرصه مذاکرات سیاسی و در یک فرایند مذاکراتیِ مبتنی بر امتیازگیری و امتیازدهی، خود را آشکارتر سازد. به نظر می‌رسد امکان عیان شدن چنین اختلاف‌نظراتی در مذاکرات سیاسی آتی وجود داشته باشد. بر اساس بیانیه وین2 «در ارتباط با مبارزه با تروریسم و بر اساس بند 6 از بیانیه وین، گروه «بین‌المللی حمایت از سوریه» تأکید کرد که داعش، جبهه النصره و دیگر گروه‌های تروریستی که توسط شورای امنیت سازمان ملل شناسایی شده‌اند و (لیست آنها) مورد توافق شرکت‌کنندگان است و از سوی شورای امنیت نیز تائید شده، باید شکست داده شوند. پادشاهی هاشمی اردن موافقت کرد که کمک کند نمایندگان جامعه اطلاعاتی و نظامی تفاهمی مشترک از گروه‌ها و افرادی که احتمالا باید به عنوان تروریست معرفی شوند، تهیه کنند و به این منظور تاریخ هدف برای تکمیل آن، زمان آغاز فرآیند سیاسی تحت نظارت سازمان ملل، مقرر شد.»
بر اساس تلقی ایران و دولت سوریه از تروریسم، ارتش آزاد یک گروه تروریستی است اما پوتین (آن‌گونه که در بالا آمد)، این گروه را اپوزیسیون میانه‌رو معرفی کرده است. طبیعی است که در خصوص درج نام ارتش آزاد در لیست تروریستی، ایران و روسیه دچار اختلاف دیدگاه خواهند بود. اینکه ایران با نظر روسیه همراه میشود یا روسیه با نظر ایران همسو خواهد شد، امری است که خارج از موضوع این نوشته است اما با مواضعی که دو طرف تا کنون اتخاذ کرده‌اند، به نظر می‌رسد وجود اختلاف در این خصوص بسیار محتمل است. چنین اختلافاتی میتواند در برخی موضوعات دیگر از جمله نقش بشار اسد در آینده سوریه نیز دیده شود. ایرینا زویگلسکایا تحلیلگر امور خاورمیانه در اکادمی علوم روسیه گفته است: «هدف مسکو حمایت از اسد نیست بلکه حفظ کشور سوریه و شکست گروه‌های تروریستی است.» اگرچه ایران نیز به چارچوب کلان این جمله اعتقاد دارد اما سطح فهم دو طرف از نقش اسد در حفظ سوریه میتواند متفاوت باشد. به نظر می‌رسد جبهه غربی-عربی سعی خواهد کرد تا با استفاده از همراهی احتمالی با روسیه در عرصه مبارزه با داعش، زمینه‌های اختلاف میان ایران و روسیه را برجسته‌تر سازد تا بتواند در مذاکرات سیاسی به دستاوردهای بیشتری دست یابد.
