فرایندهای بیانیه وین2
صحنه بین‌الملل و منطقه‌ای در ماه‌های گذشته شاهد تلاش‌های دیپلماتیک در قالب گروه بین‌المللی «حمایت از سوریه» بوده است که طی نشست‌های وین تلاش کرده است تا نقشه راهی برای پایان دادن به بحران در این کشور مشخص کند. بر همین اساس در وین1، اصول کلی در این موضوع مشخص گردید. اصولی مانند حفظ تماميت ارضي سوريه، کمک به آوارگان و آسيب ديدگان و … اجماع حاصل گردید. نشست وین2 نیز با این تقابل دیپلماتیک آغاز گردید که: غربی‌ها و نيز متحدان منطقه‌ای آن‌ها ازجمله عربستان، به دنبال روندی سیاسی بودند که طی آن انتقال سیاسی با کنار رفتن بشار اسد رئیس‌جمهور سوريه از قدرت به‌عنوان گام اول مطرح شود. در مقابل ايران و روسيه خواستار مبارزه جدي با تروریست‌ها ازجمله داعش به‌عنوان گام ابتدایی و سپس آغاز روند سیاسی آن‌ها با سپردن تصمیم‌گیری درباره دولت سوريه به مردم سوريه بودند.
نهایتاً در بیانیه پایانی نشست وین2 اعلام گردید: کشورها در اقداماتی موازی هم تلاش دارند تا ضمن برقراری آتش‌بس در سوریه و مبارزه با تروریسم، فرایند سیاسی و مذاکره برای آغاز مرحله انتقالی را نیز آغاز کنند. در این میان هرچند زمان‌بندی 6 ماهه برای دستیابی به یک پیش‌نویس برای قانون اساسی جدید سوریه و زمان‌بندی 18 ماهه برای برگزاری انتخابات به‌عنوان فرایند سیاسی در رسانه‌ها مطرح شد، اما پیش‌ازاین فرایند یک مرحله تعیین‌کننده دیگر نیز وجود دارد که گام نخست و اساسی است و باید گفت‌وگوهای سوری-سوری بین نمایندگان دولت و نمایندگان مخالف زیر نظر سازمان ملل برگزار شود. چراکه برقراری گفتگوها شرط آغاز روند سیاسی است؛ اما پیش‌شرط آغاز گفتگوها نیز این است که مشخص شود که مخالفان مشروع دولت سوریه که باید در گفتگوها حضور یابند چه گروه‌هایی هستند و همچنین مخالفان تروریست که بایستی مبارزه با آنان ادامه یابند کدامند.
اردن و مشخص کردن لیست گروه‌های تروریستی
بر همین اساس بند شش بیانیه وین، داعش و جبهه النصره را جز گروه‌های تروریستی در سوریه معرفی کرده که آتش‌بس در مورد آنان اجرا نشده و همه گروه‌ها باید برای شکست آنان اقدام کنند؛ اما برای مشخص نمودن سایر گروه‌های تروریستی مقرر گردید: «اردن جهت ایجاد تفاهمی مشترک میان نمایندگان جامعه اطلاعاتی و نظامی که باید گروه‌ها و افرادی که احتمالاً باید به‌عنوان تروریست معرفی شوند را مشخص کنند، کمک کند» (1) درواقع وظیفه اردن برای کمک به تهیه لیست گروه‌های مخالفان تروریستی دولت سوریه، پیش‌نیاز تمامی فرایندهای توافق شده در وین2 است. چراکه مشخص شدن این گروه‌ها گام اول در آتش‌بسی است که قرار است طی 6 ماه آینده برقرار شود. چراکه این آتش‌بس صرفاً بین ارتش سوریه و گروه‌هایی انجام می‌شود که به‌عنوان مخالفان مشروع مشخص شوند و داعش و النصره و همچنین گروه‌هایی را که اردن با هماهنگی میان نمایندگان نهادهای اطلاعاتی و نظامی اعلام کرد را شامل نمی‌شود؛ بنابراین نقش اردن در این میان هرچند به‌عنوان یک هماهنگ‌کننده و به شکل میزبانی تعریف شده است اما بی‌تردید انتخاب اردن برای ایفای این نقش حائز اهمیت و دارای پیام‌های سیاسی متعددی بوده و باعث گردیده است تا بحث‌های متعددی درباره صلاحیت ایفای نقش اردن در این زمینه و علل انتخاب آن مطرح شود.
پارادوکس اردن در قبال بحران سوریه
کشور اردن از بدو آغاز بحران در سوریه ازجمله کشورهای مؤثر بر بحران در این کشور بوده است. سیاست خارجی اردن به‌عنوان کشوری متحد غرب در همسایگی با چند بازیگر عمده منطقه‌ای چون عربستان و رژیم صهیونیستی تعریف می‌شود. به همین دلیل اردن به‌سرعت به ابزاری برای کشورهای عربی و غربی برای دست‌اندازی در سوریه بدل شد. ریاض کمک‌هایی اقتصادی را به اردن آغاز کرد تا از این طریق بتواند اردن را به‌عنوان پایگاه تروریست‌ها در مرزهای جنوبی سوریه بدل کند. همچنین ارتش آمریکا نیز یک یگان ویژه در مرزهای اردن ـ سوریه مستقر کرده و همچنین اقدام به ایجاد یک صندوق مشترک به ارزش پنج میلیارد دلار برای مبارزه با تروریسم با این کشور کرده است. سازمان اطلاعات عمومی ارتش این کشور بازوی اصلی آمریکا در منطقه و قوی‌ترین سازمان اطلاعاتی جهان عرب است که نقش مهمی در جمع‌آوری اطلاعات محرمانه و نظارت بر شبکه‌های جاسوسی تأمین‌کننده آماد (2) معارضان عراق و سوریه داشته است. همچنین طبق گزارش اخیر اداره مبارزه با تروریسم در سازمان امنیت روسیه؛ «دولت اردن مسئولیت آموزش نیروهای مسلح داعش و النصره و همچنین عناصر امنیتی آن را بر عهده دارد» (3)
اما علیرغم در پیش گرفتن این سیاست‌ها، گسترش بحران در سوریه برای اردن تهدید آفرین نیز بوده است. درواقع مجموعه‌ای از ویژگی‌های اجتماعی، سیاسی، ژئوپلیتیک و … در اردن وجود دارد که باعث می‌شود این کشور در فرایند بحران سوریه دچار مشکل شده و نتواند مانند عربستان، ترکیه و قطر به سیاست تهاجمی ادامه دهد. از سویی فقر، بیکاری و فساد مالی و اداری در اردن باعث گردیده است تا خاندان هاشمی به‌ویژه پس از آغاز انقلاب‌های عربی دچار مشکل شوند و جریانات اسلام‌گرا مانند اخوان فعالیت خود را افزایش دهند. به‌واقع جامعه اردن، پیوستگی‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی با سوریه دارد و درواقع از آن متأثر است و لذا فرایندهای سوریه به‌ویژه قدرت گرفتن جریان‌های افراط‌گرای اسلامی در دمشق بیش از همه برای اردن تهدیدزا است. مهم‌تر از همه اردن در دامنه‌ی اهداف راهبُردی گروه داعش نیز قرار دارد. آن‌هم در شرایطی که جنبش‌های سلفی جهادی اردن به لحاظ تاریخی در تأسیس جریان جهادی جهانی نقش عمده‌ای را ایفا کرده‌اند. (4)
مجموع این عوامل باعث می‌شود که پادشاهی اردن هر از چند گاهی موضعی متفاوت نسبت به تحولات سوریه اتخاذ نماید. لذا اردن اساساً دچار تناقض است. ازیک‌طرف حفظ وضع موجود در سوریه، اردن را از بحران دور می‌کند و لذا گرایش طبیعی سیاست خارجی اردن حفظ وضع موجود در سوریه است؛ اما از طرف دیگر اردن به دلیل وابستگی و هم‌پیمانی با عربستان ناگزیر است به تخریب وضع امنیتی در سوریه ادامه دهد. (5)
به همین دلیل است که عبدالله دوم پادشاه اردن از مواضعی مانند «همراهی با مخالفان در ارسال سلاح به سوریه»، «همراهی با غرب و آمریکا در آموزش نیروهای مخالف بشار اسد در خاک اردن»، به مواضع و نظراتی همچون «تأکید بر حل مسالمت‌آمیز بحران در سوریه» و همچنین «فاجعه‌آمیز خواندن سقوط بشار اسد و تجزیه سوریه»، متمایل شده است. به‌ویژه پس از حضور روسیه در بحران سوریه، توافقی میان اردن و روسیه برای هماهنگی‌های نظامی در سوریه و افتتاح دفتر هماهنگی در مورد سوریه در امان صورت گرفت. پس‌ازآن روند تفاوت در مواضع اردن تشدید شده است. به‌گونه‌ای که پادشاه اردن در مصاحبه اخیر خود با شبکه یورو نیوز، دخالت نظامی روسیه را فرصتی کلیدی برای دستیابی به یک راه حل سیاسی در سوریه خواند.
علل انتخاب اردن
بر همین اساس به نظر می‌رسد نشست وین2 و انتخاب اردن برای کمک به فرایند تعیین گروه‌ها و افراد تروریستی ناشی از مواضع متفاوت این کشور در ماه‌های اخیر و فاصله‌گیری آن از مواضع تهاجمی ترکیه و عربستان باشد. وابستگی قطعی اردن به سیاست‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی و همچنین اتخاذ مواضع میانه در ماه‌های اخیر باعث گردید انتخاب اردن مورد اجماع کلی قرار گیرد. لذا واضح است که انتخاب اردن یک انتخاب سیاسی بوده است تا به‌نوعی میان مواضع افراطی سعودی-ترکیه در حمایت حداکثری از گروه‌های تروریستی و مواضع کشورهای حامی نظام سوریه، اشتراک نظر پدید آید. وگرنه مواضع اردن در حمایت از گروه‌های تروریستی، عدم بی‌طرفی آن در بحران سوریه امری آشکار است؛ بنابراین انتخاب اردن به‌مانند کاتالیزوری است که منجر به ارائه تصویری صحیح‌تر و شفاف‌تر از گروه‌های فعال در سوریه می‌شود، به‌گونه‌ای که شکاف‌های سیاسی در نشست آینده گروه بین‌المللی حامی سوریه را کاهش دهد. همچنین هرچند اردن به‌واسطه تصمیم‌گیری سازمان‌های امنیتی غربی در تجهیز و هماهنگی معارضان در سوریه و عراق نقش داشته است، اما به هر حال اردن برخلاف ترکیه و عربستان، هیچ گروه تروریستی را به شکل مشخص حمایت و رهبری نمی‌کند و لذا بهتر می‌تواند گروه‌های تروریستی افراطی را که می‌توانند در آینده با منافع راهبردی آمریکا و رژیم صهیونیستی درگیری پیدا کنند را مشخص کند.
به همین دلیل این اجماع کلی وجود دارد که در نشست‌های برگزارشده در اردن برای مشخص کردن گروه‌های تروریستی، علاوه بر داعش و جبهه النصره که در قطعنامه‌های شورای امنیت بر تروریستی بودن آنان تصریح‌شده است، گروه‌های مانند «جند الاقصی»، «جیش المجاهدین و الانصار»، نیز احتمالاً در فهرست گروه‌های تروریستی قرار گیرد. قرار گرفتن گروه‌هایی چون احرار الشام و جیش الاسلام در این لیست هم با مخالفت شدید عربستان و ترکیه مواجه شده است. (6) جیش الاسلام ازنظر سلاح و تجهیزات نظامی از مجهزترین گروه‌های مسلح مخالف دولت سوریه به شمار می‌رود که معروف به ارتش عربستان در سوریه است. بخش اصلی جیش المهاجرین و الانصار را نیز تروریست‌های چچنی تشکیل می‌دهند که تأمین مالی و تسلیحاتی این گروه با سعودی‌هاست.
احرار شام نیز دیگر گروه تروریستی سلفی است که به دلیل سیطره بر مناطق مرزی شمال سوریه وظیفه اصلی در استقبال و آموزش تروریست‌های تازه‌وارد را بر عهده دارد و لذا موردحمایت جدی ترکیه قرار دارد. جندالاقصی گروه تروریستی اسلام‌گرای مخالف حکومت اسد که خواهان کنار گذاشتن اختلافات میان گروه‌های تکفیری و خواستار اعلان‌جنگ به روسیه و آمریکا شده است.
جمع‌بندی
اردن به‌عنوان یکی از کشورهای جبهه غربی و عربی در بحران سوریه مواضعی غیر سازنده و در راستای تعمیق بحران در این کشور داشته است؛ اما احساس تهدید برای گسترش بحران سوریه به این کشور به‌ویژه پس از حضور روسیه در سوریه باعث گردید مواضع این کشور در مورد سوریه کمی تعدیل شود و البته همچنان در راستای منافع غرب گام بردارد. به همین دلیل پس از تغییرات صحنه بین‌المللی به‌ویژه پذیرش واقعیت صحنه میدانی سوریه و اهمیت حفظ نظام این کشور باعث گردید در فرایندهای سیاسی و نشست وین، اردن به‌عنوان محور فعالیت‌ها برای مشخص کردن و تهیه لیست گروه‌های تروریستی فعال در سوریه مشخص شود.
—————————————-
پی‌نوشت
1- متن کامل بیانیه پایانی نشست وین درباره سوریه، پرس تی وی، 23 آبان 1394.
2- Logistics (لجستیک)
3- کردستان عراق، بانک مالی داعش، دیپلماسی ایرانی، 3 آذر 1394.
4- ابوهنیه حسن، آیا گروه «داعش» برای اردن خطرساز است؟، اندیشکده راهبردی تبیین، 6 آذر 1393.
5- رویوران، حسین، سیاست خارجی اردن در نگاه به بحران‌های منطقه‌ای، مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، 12 مرداد 1393.
6- مخالفت عربستان با گسترش فهرست گروه‌های تروریستی، دیپلماسی ایرانی، 4 آذر 1394.
